Encyklopedja Kościelna "Cystersi" (fragmenty)

Kryzys zakonu

żródło: Władysław Bartkiewicz 'Cystersi" w: Encyklopedia Kościelna (tom III), 1874 śródtytuły od redakcji

Benedictina

Cystersi (...) Zyskali sobie szacunek wiernych, opiekę Kościoła i silną podstawę dla swojego znaczenia, dopóki nie zakradły się do zakonu nadużycia.

Już za pontyfikatu Urbana IV zaczęły się spory w przedmiocie Cartae caritatis, które r. 1265 następca jego, Klemens IV, uciszył pewnemi jej zmianami i ściślejszém określeniem niektórych jej punktów. W XIV w. wybuchły większe zamieszki, mianowicie od czasu, gdy mniej ściśle zaczęto obserwować zakaz jedzenia mięsa. Zatem 1334 Papież Benedykt XII powołał kilku opatów do Rzymu, aby się z nimi nad środkami skutecznej poprawy naradzić. Odjęto klasztorom niektóre przywileje i wydano surowe postanowienia, szczególnie co do postu. Postanowienia te, zwykle zwane Benedictina, przyjęto wprawdzie i na ich zasadzie, 1350 r., ułożono nowe ustawy, w których nakazano zachowywanie benedictinorum, ale zepsucie światowe zakradało się coraz głębiej. Spotykamy też odtąd liczne nowe rozporządzenia, mające ukrócić w klasztorach cysterskich różne nadużycia (w końcu XIV i w XV w.).

Kryzys

W pierwszej półowie XV w. rozpadł się zakon na kilka kongregacji, co choć świadczy o wewnętrznych niesnaskach i upadku, świadczy wszakże zarówno, że lepszy duch przechowywał się w pewnej części zakonu. Szczególniej francuzkie klasztory upadły pod względem zakonnych obyczajów. Papieże: Eugenjusz IV i Mikołaj V, musieli występować przeciw nadużyciom, które się w skutek wojen i drożyzny wkradły, a Sykstus IV uważał za stosowne dozwolić używania potraw mięsnych (1475). Ulga ta, wprowadzana w różnych klasztorach, w miarę surowości lub łagodności opatów i usposobienia zakonników, wywołała spory i sprzeczki, tak, iż jeneralna kapituła 1485 nalegała o wprowadzenie jednostajności w pożywieniu i ubiorze. Tymczasem nadużycia w niektórych klasztorach wzrosły do tego stopnia, iż nawet świeccy panujący zanosili prośby do Stolicy św. o poprawę lub zniesienie tych klasztorów. Rozporządzeń, jakie Papieże z tego powodu wydali, nie wprowadzono w wykonanie. Nakoniec r. 1493 zebrała się nadzwyczajna jeneralna kapituła w Paryżu, z postanowień której można wnosić o głębokim upadku wielkich klasztorów. Postanowienia te surowo ganią zbytek w jedzeniu i piciu, w ubiorze i mieszkaniu; zabraniają pojedynczym zakonnikom posiadania pieniędzy i majątków; bramę klasztorną każą zamykać o naznaczonej godzinie i zabraniają kobietom odwiedzać zakonników; również zabraniają noszenia świeckiego ubioru, chodzenia do szynkowni i teatrów, noszenia broni. Jeżeli jednak już konieczność wydania takich rozporządzeń smutną była rzeczą, to smutniejszą jeszcze była ta okoliczność, iż ich nie przyjęto na następnej jeneralnej kapitule. Rozdział na różne kongregacje stał się przez to nieuniknionym.

Kongregacje

Już 1423 r. Marcin de Vargas, opat klasztoru Sion w Kastylji, założył w Hiszpanji oddzielną kongregację pod nazwą regularnej obserwancji, której szczególnym obowiązkiem było zachowanie reguły św. Benedykta i ustaw cysterskich. Opat z Sionu nosił tytuł poprawiciela; jeneralne kapituły zwoływane były co trzy lata. Wiele klasztorów przyłączyło się do tej poprawy. Za tym przykładem poszły wkrótce i inne kongregacje. Tak r. 1497 Papież Aleksander VI wszystkie toskańskie i lombardzkie klasztory połączył w jedną kongregację, pod nazwą kongr. św. Bernarda. Wprawdzie skasował ją później Papież, ale Juljusz II przywrócił na nowych warunkach. Inną kongregację arragońską założył Pap. Paweł V r. 1616, na prośby Filipa III. Pozostawała ona pod rządem jeneralnego wikarjusza, zatwierdzonego przez opata z Cisteaux, i co 4 lata zbierała się na jeneralną kapitułę. Nakoniec, na jeneralnej kapitule r. 1613 postanowiono, że i te włoskie klasztory, które się jeszcze do żadnej kongregacji nie przyłączyły, mają uformować nową kongr.; w wykonaniu tego rozporządzenia założono kongr. rzymską, obejmującą klasztory państwa Kościelnego i królestwa Neapolitańskiego. I te klasztory miały osobnego prezesa, ale zostawały pod jurysdykcją opata z Cisteaux. Prawie na takich samych warunkach 1633 r. Papież Urban VIII, któremu tyle mądrych rozporządzeń, tyczących zakonnego życia, zawdzięczamy, założył kongr. kalabryjską. Wszystkie wymienione kongregacje w odzieży i obserwancji stosują się do postanowień całego zakonu, w szczegółach tylko zarządu przyjęły pewne zmiany dla podtrzymania karności.

Konflikt

Jedną z najsławniejszych reform cysterskich zaprowadził o. Jan de la Barriére. Zaprowadził ją w opactwie Feuillans (Fuliensis), której członkowie nazywali się we Francji feuillantami (ob.), a we Włoszech reformowanymi bernardynami (riformati di san Bernardo). Oprócz tego byli jeszcze i we Francji zakonnicy cystersi, nazwani ścisłej obserwancji, czyli reformowani bernardyni. Założycielem ich jest Dom Djonizy l’Argentier, opat z Clairvaux. Zaczął on w 1615 r. usuwać nadużycia ze swego opactwa, a dawną karność zakonną wprowadzać. Wkrótce do tej reformy przyłączyło się wiele innych opactw; jeneralna kapituła r. 1618 zatwierdziła ją, ale nie okazała gorliwości w jej popieraniu. Wszystkie jednak dotychczas przedsięwzięte środki nie zdołały we Francji podnieść całkowicie z upadku zakonu cystersów. Ludwik XIII udał się do Papieża Grzegorza XV, z prośbą o reformę zakonu, i otrzymał od niego (8 Kw. 1622) breve, nadające kardynałowi Rochefaucauld potrzebne do tego pełnomocnictwo. Cystersi wolniejsi nie chcieli słuchać o reformie, i ci tylko, co już przyjęli ścisłą obserwancję, radzi byli temu środkowi podźwignięcia zakonu. Tymczasem opat z Cisteaux i czterej opaci najstarszych klasztorów we Francji, 11 Mar. 1623 r., wydali rozporządzenie, iż opactwa należące do Clairveaux mają stanowić nową zreformowaną kongregację. Na kapitule tej kongregacji ułożono nowe ustawy i Stefana Maugier, opata z La Charmoie, jeneralnym wikarjuszem obrano. Starcia pomiędzy zreformowanymi i niereformowanymi cystersami trwały jednak ciągle i nareszcie przybrały tak gorszący i niebezpieczny charakter, iż Papież Urban VIII w breve z d. 10 Wrz. 1632 r. kardynałowi Rochefoucauld przywrócił zaprzeczane mu pełnomocnictwo. Mimo to zakonnicy zwolnionej obserwancji przeciwni byli wszelkiej poprawie, i gdy zaproszono opatów głównych klasztorów do zjechania się, przybył tylko jeden opat z Pontigni.

Reforma

Wówczas kardynał przedsięwziął surowe środki: zwołał wszystkich opatów i przeorów zakonnych do Paryża, do zgromadzenia tego zaprosił wielu biskupów i radców stanu, jako też po dwóch maurynów, feuillantów, jezuitów i kapucynów. Stosując się do postanowień tego zgromadzenia, w towarzystwie dwóch biskupów, dwóch radców stanu i tyluż opatów ścisłej obserwancji, zwiedził klasztor bernardynów i następnie w Lipcu 1634 r. wydał rozporządzenie ogólnej reformy zakonu, według którego każdy klasztor, nawet w najstarszych opactwach, miał przyjąć zakonników ścisłej obserwancji i tym przy obsadzaniu urzędów dawać pierwszeństwo. Apelowano do Papieża, do króla, w końcu do kardynała Richelieu. Ale i minister ten był za reformą, sam wydał kilka rozporządzeń w tym celu, a resztę zdał na kardynała Rochefoucauld. Ten zatwierdził nową kongregację, nie oddzielając jej od Cisteaux. Nawet król Francji brał udział w środkach, jakie ku przeprowadzeniu poprawy obmyślano. Ażeby się od niej uwolnić, cystersi wybrali kardynała Richelieu jeneralnym opatem cystersów, w nadziei, iż zostawszy głową całego zakonu, nie odmówi swojej opieki. Ale wkrótce spostrzegli, że omylili się w nadziei: kardynał przyjął ofiarowaną mu godność i polecił wprowadzenie reformy, sam w Cisteaux urządził ścisłą obserwancję, a opornych zakonników rozesłał do innych klasztorów.

Reakcja i rozwiązanie

W ten sposób w krótkim czasie około 40 opactw przyjęło reformę, ale zaledwie umarł Richelieu, 1642, zakonnicy tłumnie do Cisteaux przybyli i jeneralnym opatem wybrali Klaudjusza Vaussin. Król skasował ten wybór, a Papież, dla przywrócenia porządku, ustanowił komisję, która (13 Czer. 1644) zatwierdziła główne punkty reformy. Apelacja do parlamentu i do króla wyjednała tylko małe ulgi. Przeciw tym ulgom zaprotestowali jednak reformowani zakonnicy i, 10 Maja 1645, wybrali zakonnika ze ścisłej obserwancji opatem, podczas gdy tamci wybrali powtórnie Klaudjusza Vaussin. Papież zatwierdził wybór ostatniego, który urzędowanie swoje rozpoczął od skasowania postanowień Richelieu’go. Łatwo więc można było przewidzieć, że spory dalej trwać będą: oba stronnictwa zasyłały skargi do Papieża, do króla i do parlamentu, aż im Aleksander VII koniec położył, kasując wszystkie przez Rochefoucauld’a wprowadzone reformy i powołując, dla uradzenia ogólnej reformy, jeneralną kapitułę do Rzymu (1664). Breve na skutek jej ogłoszone wypadło na niekorzyść poprzedniej reformy. Klasztory ścisłej obserwancji zostały podzielone na dwie prowincje, a opat z Cisteaux„ czterej opaci z głównych klasztorów i 10 definitorów tejże obserwancji, mieli wybierać dwóch wizytatorów prowincji, mających jurysdykcję nad klasztorami prowincji. Przytém Papież wynurzył życzenie, ażeby utrzymała się ścisła obserwancja i polecił ją brać w opiekę. Inne artykuły tego breve dotyczą poprawy całego zakonu i w ogóle odpowiadają regule św. Benedykta i ustawom cysterskim (cf. Bullar. Rom. t. V, Const. 173). Ścisłe zachowywanie tego breve nadało zakonowi nową świetność i powszechny zjednało mu szacunek.

Z dziejów więc cysterskich pokazuje się, że ta odnoga zakonu benedyktyńskiego nie uszła ogólnego losu wszystkich zakonów, które dopuściły u siebie osłabienie reguły. (...)

Cysterki

Co się tyczy Cystersek, powszechnie zwanych zagranicą bernardynkami, niema pewności kto je założył. (...) Ksienie w prowincji Leonu i Kastylji zbierały swoje osobne jeneralne kapituły, dopóki im tego nie wzbroniło rozporządzenie soboru trydenckiego, obowiązujące je do zachowania klauzury. Ksienie francuzkie na miejsce zjazdu obierały opactwo Tart. Zakonnice w ogóle trzymały się tych samych reguł i przepisów, co i zakonnicy. Milczenie i praca fizyczna, zacząwszy od robót kobiecych aż do uprawy roli, modlitwa i rozmyślanie, to były główne wymagania reguły. Ubiór składał się z białej sukni, czarnego pasa, szkaplerza i zasłony. Siostry świeckie nosiły ubiór brunatny. Klasztory ich pozostawały albo pod jurysdykcją biskupów, albo pod nadzorem opactwa Cisteaux, albo tworzyły kongregacje i rządziły się same, przy duchownej pomocy cystersów. Niektóre ksienie dopuszczały się niekiedy wielkich nadużyć swej władzy. Tak naprzykład Konstancja, ksieni w Las Huelgas, poważyła się wyświęcać nowicjuszki, objaśniać Ewangelję, miewać kazania, słuchać spowiedzi zakonnic i inne kapłańskie spełniać czynności. Papież Innocenty III jeszcze w tym samym roku (1210) zniósł to nadużycie. Klasztor ten oddawna stał się naukowym zakładem dla panien szlacheckiego rodu. Od r. 1596 istnieje w Hiszpanji reforma pod nazwą rekolekcji (rekolletki), założona przez Agnieszkę Henriquez z Las Huelgas. Inną reformę wprowadziła w miasteczku Rumilly, w Sabaudji, wielebna matka Ludwika Blanka Teresa de Ballon (1622). Reforma ta wkrótce zaprowadzoną została w Grenobli, a ztamtąd przeszła do niektórych innych francuzkich i sabaudzkich klasztorów i rozdzieliła się później na dwie kongregacje: sabaudzką Wcielenia i francuzką św. Bernarda. Później (1653) oddzieliła się od nich jeszcze jedna reforma, pod nazwą Najdroższej Krwi; nigdy jednak nie doszła do znaczenia. Nierównie więcej znaczenia miała instytucja zakonnic w Port-Royal-des-Champs pod Paryżem; opactwo założone już w 1204 r. Wojny w początku XVI i napoczątku XVII w. wywarły wpływ szkodliwy także i na karność tego klasztoru; dla tego r. 1622 matka Angelika Arnaud wprowadziła reformę, a 1627 opactwo to zwolnione zostało od jurysdykcji Cisteaux, a poddane pod nadzór arcybpa paryzkiego. Rok przedtém w Paryżu przy ulicy św. Jakóba inny klasztor, nazwany Port-Royal, urządzono jako filjalny. Po dwóch latach zakonnice tameczne zobowiązywały się do nieustającej adoracji Najśw. Sakramentu; gdy jednak w czasie sporów jansenistowskich nie chciały bezwarunkowo podpisać przedstawionego im formularza, Ludwik XIV wzbronił im przyjmowania nowicjuszek, a postulantki i wychowanki rozpuścić kazał. Następnie 10 zakonnic z Port-Royal w Paryżu podpisało konstytucję Aleksandra VII; te oddzielił król od zakonnic z Port-Royal-des-Champs i dozwolił im wybrać osobną ksienię. Port-Royal-des-Champs przeciwnie stało się ogniskiem agitacji jansenistowskich, a gdy w końcu tameczne zakonnice zdecydowały się tylko na warunkowe podpisanie potępienia jansenizmu, rozdzielono je (29 Paźdz. 1708) do różnych klasztorów innych zakonów, a Port Royal zburzono (cf. Mémoires sur la destruction de Port-Royal-des Champs 1711). Wówczas większa część zakonnic przystała na podpis bezwarunkowy. Zakonnice w Paryżu mieszkające następnie przy ulicy De la Bombe, do których przyłączyły się resztki z Port-Royal-des-Champs, położyły wielkie zasługi w wychowaniu i kształceniu panien (cf. Sammarthan, Gall. Christ, t. IV). Główny klasztor w Tart podpadł nieszczęśliwemu wpływowi ducha świeckiego, ale r. 1617 wielebna matka Joanna od św. Józefa z Pourlan wprowadziła reformę. Tak więc i żeńska gałąź zakonu cystersów nie zdołała się dostatecznie oprzeć niebezpieczeństwom, na jakie bogactwa narażają tak pojedyńczego człowieka jak i całe instytucje. (...)