Tekst źródłowy strony Józef Stemler Polska Macierz Szkolna

źródło: "[[Nasza walka o szkołę polską 1901-1917 : opracowania, wspomnienia, dokumenty]]", 1934. Podział na najmniejsze fragmenty pochodzi od muzeum.asocjacje.org.

==Wybicie się na jawność==

Po długim okresie tajnych prac oświatowych dopiero w roku 1905 warunki polityczne zmieniły się o tyle, że można było już myśleć o stworzeniu jawnej organizacji, popierającej rozwój szkolnictwa i oświaty w Królestwie Kongresowem (1). Taką organizacją stała się Polska Macierz Szkolna. Pierwsza narada w sprawie powołania Macierzy odbyła się 28 kwietnia 1905 roku w Warszawie, w mieszkaniu ś. p. inż. Józefa Świątkowskiego. Zebrani w liczbie około 60 osób uchwalili następujące 2 rezolucje:

I. ''„Zebrani uważają rozwój polskiego szkolnictwa prywatnego za jedną z najpilniejszych potrzeb chwili obecnej i w celu poparcia tego rozwoju drogą zbierania funduszów, czynienia odpowiednich kroków u władz, opracowania i wykonania właściwych projektów przystępują do organizacji Związku popierania prywatnego szkolnictwa polskiego."''

II. ''„Zebranie wybiera 5 osób do tymczasowego Zarządu Związku z poleceniem'': 

a) ''opracowania zasad działalności Związku,'' 

b) ''rozpatrzenia istniejących projektów korzystania z pomocy Związku,'' 

c) ''wprowadzenia jak najprędzej w czyn organizacji Związku i przedstawienia do 15 maja swoich wniosków zebraniu założycieli i pozyskanych zwolenników Związku."''

Do Komisji tymczasowej w myśl powyższej uchwały powołano drogą wyborów pp. prof. Mieczysława Brzezińskiego, Pawła Sosnowskiego, księdza rektora Jana Gralewskiego, inż. Marjana Lutosławskiego i Józefa Świątkowskiego.

==Zebranie założycielskie==

Założycielskie zebranie Macierzy Szkolnej Królestwa Polskiego, odbyło się 15 maja 1905 r. Na tern zebraniu było około 100 osób z Warszawy i wszystkich gubernij Królestwa. Uchwalono „Ustawę Macierzy Szkolnej Królestwa Polskiego", dokonano wyboru Komitetu Centralnego, oraz Rady Nadzorczej.

Do Rady Nadzorczej wybrano z Warszawy: E. Czajkowskiego, P. Drzewieckiego, St. Dzierzbickiego, E. Geislera, E. Jantzena, M. Kiniorskiego, A. hr. Krasińskiego, L. bar. Kronenberga, St. Libickiego, A. Osuchowskiego, H. Sienkiewicza, Wł. hr. Tyszkiewicza, M. hr. Zamoyskiego. Z okręgu Płockiego: St. Chełchowskiego, M. Bojanowskiego; z okręgu Kaliskiego: A. Parczewskiego, M. Chrzanowskiego; z okręgu Piotrkowskiego: M. Rogowskiego, L. Siemieńskiego; z okręgu Zagłębie: Gryżewskiego, Z. Paderewskiego; z okręgu Łódź: J. Arkuszewskiego, W. Gerlicza; z okręgu Kieleckiego: W. Jaroszyńskiego, Grzegorzewskiego; z okręgu Radomskiego: A. Karszo-Siedlewskiego, S. Konarskiego; z okręgu Lubelskiego: J. KloniewskiegO', J. Steckiego; z okręgu Siedleckiego: S. Lewickiego, Czerwińskiego; z okręgu Łomżyńskiego: J. Harusewicza, St. Wojczyńskiego; z okręgu Suwalskiego: Gawrońskiego, F. Skarżyńskiego. 

Skład Komitetu Centralnego był następujący:

Wydział finansowy: H. Radziszewski, K. Paprocki, M. Lutosławski.

Wydział prawny: H. Konic, S. Bukowiecki, F. Nowodworski.

Wydział programowy: M. Brzeziński, P. Sosnowski, S. Kalinowski. 

Wydział higjeniczny: Ks. J. Gralewski, W. Kosmowski, S. Kopczyński. 

Wydział techniczny: Stabrowski, K. Obrębowicz, Domaniewski. 

Wydział informac.-statyst.: J. Świątkowski, E. Grabowski, K. Janikowski.

W dniu 9 czerwca ukonstytuował się Komitet Centralny. W głosowaniu tajném prezesem został ś. p. Antoni Osuchowski kooptowany do Komitetu Centralnego na miejsce p. Stanisława Bukowieckiego, który zrzekł się mandatu, viceprezesami zostali ś. p. Mieczysław Brzeziński i Paweł Sosnowski. Na sekretarzy powołano K. Janikowskiego i J. Świątkowskiego. Na posiedzeniu Rady Nadzorczej łącznie z Komitetem Centralnym w dniu 16 czerwca 1905 wybrano prezesem Rady Nadzorczej ś. p. Henryka Sienkiewicza. 

==Pierwsze koła Macierzy==

Letni okres 1905 r. wyzyskany został na organizację Kół Macierzy Szkolnej na całym obszarze Królestwa.

Po manifeście konstytucyjnym z dnia 30 października 1905 r., korzystając z nadanych praw i na ich podstawie, Zarząd ujawnił zawiązanie się Polskiej Macierzy Szkolnej w komunikatach do pism.

W okresie przygotowawczym i następnie do dnia pierwszego Ogólnego Zgromadzenia 4. IV. 1906 r. zawiązano 77 kół na prowincji i 20 kół w Warszawie, a mianowicie:

''W Będzinie, Białej Siedleckiej, Brzezinach, Biłgoraju, Bełchatowie, Ciechanowie, Chełmie, Dąbrowie Górniczej, Grodzisku, Granicy, Iłży, Janowie Podlaskim, Koninie, Kutnie, Kozienicach, Krasnymstawie, Kołbieli, Kaliszu, Kielcach, Lubartowie, Lublinie, Lipnie, Łęczycy, Łodzi, Łomży, Łowiczu, Łukowie, Maluszynie, Miechowie, Mszczonowie, Myszkowie, Mińsku Mazowieckim, Międzyrzeczu, Mławie, Radomsku, Niemysłowie, Nasielsku, Otwocku, Ostrołęce, Opinogórze, Opolu, Pabjanicach, Piasecznie, Piotrkowie, Płońsku, Puławach, Pułtusku, Pruszkowie, Radomiu, Radzyminie, Radzyniu, Siedlcach, Siennicy, Skarżysku, Sochaczewie, Sosnowcu, Suwałkach, Szadku, Starachowicach, Starym Zamościu, Staszowie, Sandomierzu, Sieradzu, Tomaszowie, Wieluniu. Włocławku, Węgrowie, Zawierciu, Ząbkowicach, Zwierzyńcu, Zduńskiej Woli, Zamościu, Zagłębiu Dąbrowskiem, Zambrowie, Żbikowie i Żyrardowie.''

W Warszawie: im. Stanisława Jachowicza, Lekarskie, Mokotowskie, Nauczania analfabetów, Opieki nad młodzieżą szkolną, Opiekuńcze Ubogich cyrkułu XI, Panien, Północno-zachodnie na Pradze, Środkowego Powiśla, Sześciooddziałowej średniej szkoły miejskiej, Dzielnicy Staromiejskiej, Śródmieścia, Szkółki Dzielnicy Wolskiej, Dzielnicy Towarowej i Jerozolimskiej, Uniwersytetu Ludowego, Wioślarskie, Dzielnicy Wolskiej, Zapomóg dla młodzieży szkolnej, Zawodowego kształcenia elektromonterów.

==Rejestracja==
Ogólne Zgromadzenie dnia 4 kwietnia 1906 r. ustanowiło pewne wytyczne zasady co do niektórych spornych artykułów projektu P. M. S. i poleciło wybranej na tem posiedzeniu „Komisji ustawodawczej", złożonej z Rady Nadzorczej, Zarządu Głównego i 7 członków z poza Zarządu, przystąpić niezwłocznie do skodyfikowania zasad, uchwalonych na temże Zgromadzeniu Ogólnem, i statut, po jego ostatecznem zredagowaniu, przedstawić władzy do zarejestrowania. 

Komisja, o której mowa, na posiedzeniach w dn. 5, (i i 7 kwietnia 1906 r. opracowała ostateczną redakcję statutu i wybrała do podpisania tegoż: Henryka Sienkiewicza, Antoniego Osuchowskiego, Piotra Drzewieckiego, dr. Jana Harusewicza, Pawła Sosnowskiego, Stanisława Libickiego, ks. Jana Gralewskiego, Kazimierza Arkuszewskiego, Wacława Brygiewicza i Mieczysława Brzezińskiego.

Dwa egzemplarze statutu wraz z podaniem o zarejestrowanie zostały w d. 9-go kwietnia podpisane przez założycieli i złożone gubernatorowi warszawskiemu.

W miejsce prof. Pawła Sosnowskiego, który oświadczył listownie, że nie może przybyć na oznaczony termin do podpisania statutu, przewodniczący, za zgodą założycieli, zaprosił prof. Ignacego Chrzanowskiego.

Utworzenie Komisji do spraw stowarzyszeń i związków uległo opóźnieniu i skutkiem tego termin sprawy o zarejestrowanie został wyznaczony na 11-go czerwca.

Po złożeniu przez przewodniczącego P. M. S. Antoniego Osuchowskiego, odpowiednich wyjaśnień, Komisja uchwaliła statut zarejestrować. Samo zaś wniesienie statutu do rejestru pod nr. 1 nastąpiło w dniu 21 czerwca 1906 roku.

==Władze==

Radę Nadzorcza Polskiej Macierzy Szkolnej do dnia 1 lipca 1906 r. stanowiły następujące osoby:

''Henryk Sienkiewicz, prezes; Arkuszewski Jan, Bojanowski Michał, Chełchowski Stanisław, Chrzanowski Mieczysław, Czajkowski Edward, Czerwiński Kazimierz, Drzewiecki Piotr, Dzierzbicki Stanisław, Gawroński Stanisław, Geisler Edward, Gerlicz Wiesław, Gryżewski Jan, Grzegorzewski Marjan, Harusewicz Jan, Jantzen Edward, Jaroński Wiktor, Karszo-Siedlewski Aleksander, Kiniorski Marjan, Kleniewski Jan, hr. Krasiński Adam, Lewicki Stanisław, Libicki Stanisław, Paderewski Zbigniew, Parczewski Alfons, Rogowski Michał, Siemieński Leon, Skarżyński Florjan, Stecki Jan, hr. Tyszkiewicz Władysław, Wojczyński Stanisław, hr. Zamoyski Maurycy.'' 

Skład Zarządu Głównego do dnia 1 lipca 1906 r. był następujący: 

''Antoni Osuchowski, prezes; Brzeziński Mieczysław, Chrzanowski Ignacy, Domaniewski Czesław, Grabowski Edward, ks. Gralewski Jan, Janikowski Kazimierz, Konic Henryk, dr. Kopczyński Stanisław, dr. Kosmowski Wiktoryn, Lutosławski Marjan, Nowodworski Franciszek, Obrębowicz Kazimierz, Paprocki Konstanty, Radziszewski Henryk, Sosnowski Paweł, Stabrowski Kazimierz, Świątkowski Józef.''

==Warunki pracy==

Należy zdać sobie sprawę z tego, w jakich warunkach Macierz, t. j. Zarząd Główny, Zarządy okręgowe i licznie powstające Zarządy Kół prowadziły wówczas pracę. 

Niszcząca działalność biurokracji rosyjskiej po ostatniem powstaniu 1863 r. ujawniła się na wszystkich polach polskiego życia społecznego, najbardziej zaś w dziedzinie szkolnictwa. Na podstawie danych Warszawskiego Komitetu Statystycznego (memorjał prof. Simonienki w sprawie szkolnictwa ludowego do generał-gubernatora) okazuje się, że w ciągu dwudziestoletniego okresu od 1874—1894 r. liczba uczniów w szkołach początkowych Królestwa Polskiego spadła w miastach z 31 do 27, a po wsiach z 21 na 19 na 1000 mieszkańców. Według danych kuratora okręgu naukowego warszawskiego, w r. 1899 we wszystkich 10 guberniach kraju ludność wiejska miała 4571 szkół, w tej liczbie 1153 chederów żydowskich, 313 szkół niemieckich i innych, a tylko 1178 szkół wiejskich i 1510 szkół gminnych.

Dzieci w wieku szkolnym we wsiach w Królestwie Polskiem liczono 993.000, do szkół zaś uczęszczało 177.000 uczniów i uczennic, ogółem zaledwie 17% dzieci w wieku szkolnym. (1)  

Od roku 1899 położenie szkolnictwa w kraju nie polepszyło się wcale. Jeżeli liczba szkół powiększyła się, to bynajmniej nie w stosunku do przyrostu ludności, procent dzieci korzystających z nauki w szkole był jeszcze mniejszy, a i ta nieznaczna liczba szkół, nie będąca w żadnym stosunku do potrzeb ludności, wskutek wykluczenia języka polskiego oraz bezwzględnego systemu rusyfikacyjnego, miała raczej charakter instytucyj polityczno-policyjnych, aniżeli istotnych świątyń wiedzy.

Niepodejrzana o stronność Komisja do spraw włościańskich pod przewodnictwem pomocnika warszawskiego generał-gubernatora, senatora Podgorodnikowa, wyraziła między innemi opinję, że istniejąca wówczas szkoła ludowa w Królestwie Polskiem jest wprost tylko fikcją i w zupełności nie czyni zadość potrzebom ludności miejscowej. W tym więc stanie rzeczy sprawa oświaty w Królestwie Polskiem znajdowała się w położeniu rozpaczliwem. Kraj, który niegdyś powołał do życia Komisję Edukacyjną, był właściwie mówiąc, krajem analfabetów. Według spisu jednodniowego, dokonanego w 1897 r. 75% do 80% ludności nie umiało czytać i pisać; w samej Warszawie, centrum umysłowem kraju, okazało się przeszło 318 tysięcy analfabetów. Tak więc pod względem oświaty Królestwo nietylko stało niżej od państw zachodnich, lecz nawet od gubernij Rosji. Gdy bowiem w Niemczech przypadała 1 szkoła na 900 mieszkańców, w Norwegji na 250 mieszkańców, w guberniach Cesarstwa na 1500 mieszkańców, w Królestwie Polskiem przeciętnie jedna szkoła przeszło na 3200 mieszkańców we wsiach i przeszło na 4000 mieszkańców w Warszawie. 

Działalność Macierzy znalazła w Królestwie grunt wielce podatny. Ludzie dobrej woli organizowali w różnych miejscowościach kraju Koła Macierzy, które z własnej inicjatywy na koszt własny zakładały szkoły ludowe i ochronki, jako też na użytek członków kół: bibljoteki, czytelnie, domy ludowe, organizowali kursy dla analfabetów, komplety domowe nauczania, odczyty i pogadanki.

==Przeciwdziałanie władzy==

Chociaż Macierz ściśle przestrzegała przepisów prawa, napotykała na każdym kroku nietylko przeszkody, lecz wprost jawne przeciwdziałanie ze strony organów władzy. Te przeszkody obejmują dwie kategorje: do pierwszej należy przeciwdziałanie ze strony władz szkolnych, a do drugiej trudności ze strony władz administracyjnych. 

Tak np. Zarząd Główny Polskiej Macierzy Szkolnej, poczynając od dnia 14 lipca st. st. 1906 roku do dnia 1 marca 1907 roku wniósł do władz okręgu naukowego warszawskiego podania o pozwolenie na otwarcie 1247 szkół, uzyskano zaś zezwolenie na otwarcie tylko 681 szkół. Kurator okręgu zasadniczo bezprawnie zabraniał otwierać szkoły Macierzy w tych miejscowościach, gdzie były szkoły rządowe, pomimo, iż nie wszystkie dzieci mogły znaleźć w tych szkołach pomieszczenie. Rada Kuratorska uchwaliła specjalne ograniczenia dla gubernij lubelskiej i' siedleckiej: władze szkolne miały prawo zezwalać na otwarcie szkół Macierzy w tych guberniach dopiero po wydaniu przez władze administracyjne opinji w każdym wypadku. 

Na skargę skierowaną do Ministerstwa Oświaty w Petersburgu Zarząd Główny P. M. S. otrzymał znamienną odpowiedź. Minister stwierdził, że Towarzystwo Polskiej Macierzy Szkolnej ma na celu akcję polityczną, ponieważ jakoby rozwija swoją działalność głównie wśród byłych unitów gub. siedleckiej i lubelskiej. Dalej przytaczał, że gdy znaczna liczba Rosjan zamieszkuje te gubernje, należy ich uchronić od polonizacji. W tym celu dla obrony od wynarodowienia blisko jednej trzeciej części niepolskiej (?) ludności Królestwa, kurator na podstawie art. 3.686 t. XI cz. I Zbioru Praw, po porozumieniu się z generałgubernatorem, ustanowi w każdym wypadku, jaki jest język ojczysty uczniów danej miejscowości.

Działalność Macierzy znalazła szczególnie podatny grunt wśród ludności polskiej gub. siedleckiej i lubelskiej, z powodu niesłychanego ucisku i szczególnie uciążliwych wyjątkowych praw pod względem religijnym i narodowym.

Jednak, pomimo, że ukazem o tolerancji religijnej i postanowieniem Komitetu ministrów, zatwierdzonem 6 czerwca 1905 r., zapewniono ludności wolność sumienia i wprowadzono pewne ulgi co do języka polskiego w szkołach Królestwa, miejscowe władze odmawiały wprowadzenia w życie w całej pełni tych postanowień prawodawczych. Ludność polska w Siedleckiem i Lubelskiem napróżno domagała się nauki religji przez księży katolickich lub w razie braku przez nauczycieli katolików i zastosowania ulg co do języka polskiego w szkole. Prawie wszyscy nauczyciele ludowi, również w miejscowościach z ludnością polską, byli prawosławni. 

Ilustracją tych stosunków jest postanowienie kuratora z dnia 6 czerwca 1906 r. nr. 4717, odmawiające mieszkańcom m. Parczewa w pow. Włodawskim gub. Siedleckiej nauki religji i innych przedmiotów w języku ojczystym polskim. 

Znamienny jest motyw odmowy kuratora: „ponieważ językiem ojczystym tej miejscowości jest rosyjski". Tymczasem Parczew liczył około 6000 mieszkańców, w tej liczbie 4000 Polaków katolików, a 2000 Żydów; Rosjan w Parczewie nie było z wyjątkiem burmistrza i personelu miejscowej policji. 

Podobny fakt miał miejsce w gminie Brzeziny, w pow. Chełmskim gub. Lubelskiej, gdzie odmowa ze strony kuratora nastąpiła po kategorycznem oświadczeniu generał-gubernatora, że gmina Brzeziny znajduje się w granicach osiadłości ludności ruskiej. 

Tak więc na 161 szkół, o których otwarcie w gub. Siedleckiej Macierz czyniła starania, nie zezwolono na żadną, zaś na 227 szkół w gub. Lubelskiej uzyskano zezwolenie na otwarcie 32.

Również wielką przeszkodą w uruchomieniu szkół był istniejący przepis, wymagający a priori ustalenia prawomyślności politycznej nauczyciela. Przepis ten dotyczył szkół ustawowo rządowych i właścicieli szkół prywatnych, władze rosyjskie rozciągały go jednak i na nauczycieli szkół prywatnych. 

Zarząd Główny P. M. S., nawet w razie otrzymania pozwolenia na otwarcie szkół, nie mógł z niego korzystać, ponieważ procedura dotycząca prawomyślności nauczycieli, mających już zresztą rządowe świadectwa nauczycielskie, w praktyce trwała całe miesiące i lata. Korespondencja w tym przedmiocie przechodziła kolejno 5 instancyj: naczelnik dyrekcji zwracał się do gubernatora, ten do naczelnika powiatu, ten ostatni do naczelnika straży ziemskiej, a naczelnik straży ziemskiej do starszego strażnika i z powrotem tą samą drogą od starszego strażnika aż do naczelnika dyrekcji.

Jako znamienną ilustrację stosunków przytoczyć można fakt następujący: na zapytanie prezesa Zarządu Głównego Macierzy A. Osuchowskiego, czy nie możnaby pominąć tej procedury w stosunku do nauczyciela, który przed rokiem otrzymał świadectwo nauczycielskie od władzy naukowej, kurator odpowiedział: „wszak od tego czasu mógł zmienić swe poglądy polityczne". 

Dla informacji podajemy, że od lipca 1906 do kwietnia 1907 r. na 226 podanych o zatwierdzenie nauczycieli Zarząd Główny otrzymał zatwierdzenie 61 nauczycieli. 

Nie mniejsze przeszkody napotykała Macierz w organizowaniu nauczania dorosłych analfabetów. Ze względu na przerażającą statystykę analfabetów w Królestwie Polskiem, ujawnioną w jednodniowym spisie ludności w 1897 roku, jednem z najdonioślejszych zadań Macierzy było organizowanie w całym kraju kursów dla dorosłych analfabetów.

Zdawałoby się, że zadośćuczynienie tak naglącej potrzebie szerokich mas ludowych nie powinno było napotykać na przeszkody ze strony władz szkolnych i administracyjnych. Stało się wprost przeciwnie, kurator od samego początku zajął wrogie stanowisko w tej sprawie.

Z jednej strony kurator i władze administracyjne żądały od Towarzystwa P. M. S. wyjednywania w każdym wypadku pozwolenia na organizowanie kursów dla analfabetów, grożąc w przeciwnym razie odpowiedzialnością karną i zamknięciem kursów przy pomocy siły wojskowej, z drugiej strony znowu władze na wnoszone prośby odpowiadały, że „nauka analfabetów w czasie obecnym jest niepożądana".

Znamienne są te słowa, przytaczane w odezwach dygnitarzy, stojących na czele oświaty w Królestwie Polskiem. „Niepożądana" nauka analfabetów w kraju, gdzie skutkiem przeszło 40-letnich rządów wrogiej biurokracji było około 75% analfabetów niepożądana nawet w ramach ograniczonych samowolą administracji! 

Władze administracyjne na żądanie władz naukowych zamknęły cały szereg kursów dla analfabetów.

==Nauczanie domowe==

Wobec braku dostatecznej liczby szkół, wobec trudności i kosztów zakładania nowych, przy braku zresztą nauczycieli, ludność Królestwa, czując potrzebę uczenia swych dzieci, organizowała po całym kraju nauczanie w domu w kompletach po kilkoro lub kilkanaścioro dzieci. Macierz wydała w tej sprawie wskazówki dla organizatorów. Lecz mimo prądów wolnościowych, mimo iż kary za tajne nauczanie zostały postanowieniem rady ministrów z dnia 16. IX. 1906 r. zniesione, władze szkolne i administracyjne w dalszym ciągu wrogo zachowywały się względem urządzanych kompletów nauczania domowego, odbierały książki dzieciom, rozpędzały je i pieczętowały lokale.

Dla podkreślenia panujących tendencyj, przypomnieć należy o wydaniu przez władzę szkolne rozporządzenia, nakładającego obowiązek przeznaczania w szkołach Macierzy na naukę języka rosyjskiego po 14 godzin tygodniowo.

==Rozwój organizacji==

Wielki był poryw społeczeństwa, wielkie zrozumienie samoobrony i wielka ofiarność. Widzimy to ze stanu działalności Macierzy, po krótkim stosunkowo czasie jej istnienia, w połowie 1907 r., kiedy działało już 781 Kół Macierzy. (3) 

Do końca roku szkolnego 1906/7 uzyskano pozwolenie na uruchomienie 681 szkół. Oprócz szkół początkowych działały szkoły średnie w Pułtusku i Łęczycy. 

Wiele Kół ujawniło dążenie do zakładania domów ludowych w celu pomieszczenia, oprócz biura Koła, czytelni, sali zebrań, bibljoteki, sklepów spożywczych, sal zajęć i t. p. Domy takie powstały w wielu miejscowościach.

Koło płockie subwencjonowało 8-klasowe gimnazjum w Płocku z liczbą 487 uczniów; Koło siedleckie — Szkołę Podlaską w Siedlcach, liczącą 320 uczniów; Koło wieluńskie szkołę 4-klasową w Wieluniu i Koło sieradzkie — szkołę 4-klasową w Sieradzu.

W tym okresie założono 317 ochron, 505 bibljotek, zorganizowano znaczną liczbę kursów dla analfabetów, odbyto cały szereg odczytów i pogadanek z różnych dziedzin wiedzy. 

W Warszawie powstało specjalne Koło Uniwersytetu Ludowego, rozwijające nader żywą działalność, podobnie Koła na prowincji: w Płocku, Łodzi, Lublinie, Nałęczowie, Ostrołęce, Kaczynach, Będzinie, Sosnowcu, Sierpcu, Grodzisku, Kuflewie, Pruszkowie i Opocznie, jako jeden dział swej pracy, podjęły szereg systematycznych wykładów pod nazwą Uniwersytetów Ludowych. Poza tem utworzyło się w Warszawie jeszcze jedno Koło ze specjalnym zakresem działania, a mianowicie Koło zapomóg na wpisy szkolne, które w styczniu 1907 r. przekształciło się w osobne „Towarzystwo wpisów szkolnych".

==Wydziały przy Zarządzie Głównym==

W końcu 1906 roku utworzone zostały przy Zarządzie Głównym cztery Wydziały: 1. Oświaty Ludowej, 2. Skarbowy, 3. Prawny, 4. Organizacyjno-Statystyczny. 

Dla ułatwienia sobie pracy, Wydział Oświaty Ludowej podzielony został na sekcje: a) szkolną, b) nauczania dorosłych, c) czytelnianą, d) higjeniczno-techniczną.

Nadto przy Wydziale Oświaty Ludowej utworzone zostało pierwsze w Królestwie Polskiem zasobniejsze muzeum szkolne, w którem ofiarnością publiczną i drogą kupna zebrano wcale już pokaźną kolekcję przedmiotów szkolnych, pomocy naukowych, książek, przeźroczy i t. d.

We wszystkich instytucjach Macierzy, które w tym okresie nadesłały wykazy, pobierało naukę 63.000 osób. Korzystało z ochronek 14401 dzieci, a z czytelni i bibljotek 4544 osób. Koła liczyły 116.341 członków.

Powyższa statystyka, czerpana ze sprawozdań 575 Kół, nie przedstawia całokształtu działalności Macierzy. Żałować należy, że dla braku sprawozdań od 206 Kół nie można ściśle ustalić ani ogólnej liczby członków, ani osób, korzystających ze wszystkich instytucyj Macierzy.

Ofiarność publiczna na cele Macierzy wzmogła się bardzo poważnie. Na cele Zarządu Głównego wpłynęła do 1 lipca 1907 r. ogólna suma rubli 387.677 kop. 68, a w tern na Dar Narodowy 3-go Maja rubli 155.782 kop. 50. Ze sprawozdań kasowych 382 Kół za czas od I-go lipca 1907 roku oraz sprawozdań kasowych 91 Kół za czas od 1 stycznia 1907 roku (czyli od 473 Kół), okazuje się, że na rzecz tychże Kół wpłynęło rubli 422.995 kop. 22. Ogólna suma wydatków Zarządu Głównego wyniosła rubli 72.708 kop. 53; 473 Koła, które nadesłały sprawozdania, wydatkowały rubli 325,828 kop. 87. 

Tak więc ofiarność publiczna łącznie na cele Kół i Zarządu Głównego dosięgła sumy 810.673 rubli 20 kop. nie licząc wartości nieruchomości i placów pod budowę szkół. 

Powyższą statystyką nie objęto 308 Kół, które nie złożyły sprawozdań kasowych. 

==Wydział Oświaty Ludowej==

Wydział Oświaty Ludowej składał się z następujących osób: prof. Mieczysław Brzeziński — przewodniczący Wydziału i Sekcji Szkolnej; inż. Czesław Klamer — sekretarz Wydziału i Sekcji Szkolnej; dr. Henryk Nusbaum — przewodniczący Sekcji nauczania dorosłych; Marja Dzierżanowska — sekretarka Sekcji nauczania dorosłych; dr. Kazimierz Chełchowski — przewodniczący Sekcji czytelnianej; Rozalja Brzezińska — sekretarka Sekcji czytelnianej; dr. Stanisław Kopczyński — przewodniczący Sekcji higjeniczno-technicznej. 

Do Sekcji Szkolnej oprócz M. Brzezińskiego i Cz. Klarnera należeli: Michał Arcichowski, Wanda Bouffałłowa, Tomasz Buła, Celina Bronowska, Helena Ceysingerówna, Zofja i Helena Eysmontówny, ks. Jan Gralewski, Maksymiljan Heilpern, Jadwiga Herman-Iżycka, Aleksander Humnicki, Marja Kleniewska, hr. Adamowa Krasińska, Anna i Adela Krypskie, ks. August Loth, Stefanja Marciszewska, Marta Łojkówna, Marja Łempicka, Cecylja Niewiadomska, Mieczysław Pfeiffer, Kazimiera Proczkówna, Cecylja Śniegocka, Kasper Tosio, Zofja Wołowska, Stefanja Woydowa, Aleksander i Ludwika Zawadzcy. 

Sekcja ta wykazała wyjątkową pracowitość; planowo opracowanemi programami oraz umiejętnością organizacyjną objęła rozmaite gałęzie potrzeb w zakresie szkolnictwa.

Sekcję higjeniczno-techniczną stanowili: przewodniczący dr. Stanisław Kopczyński, Cezary Domaniewski, Czesław Klamer, Władysław Marconi, Konrad Obrębowicz, Karol Rzętkowski, Ignacy Świętochowski, Konstanty Jakimowicz, Kazimierz Małagowski i Józef Holewiński. Sekcja wypracowała warunki higjeniczno-techniczne dla szkół ludowych, ogłosiła konkurs na projekty budynków szkolnych, wydała plany budynków oraz szereg druków i tablic.

Do Sekcji nauczania dorosłych należeli: Gabrjela Balicka, Stanisław Bukowiecki, Józef Bojasiński, Ignacy Chrzanowski, Kazimierz Czerwiński, Helena Ceysingerówna, Jan Choroszewski, Marja Dzierżanowska, Marja Dziewulska, Henryk Galie, Jan Gebethner, Edmund Jankowski, Stefan Jankowski, Adam Jaczynowski, Stefan Jantzen, d-rowa Walentowa Kamocka, Włodzimierz Klawer, Józefa Klawerowa, Stanisław Kozicki, Jan Kucharski, Karol Kowerski, Marja Kawecka, Jadwiga Krausharowa, Władysław Leppert, Marja Markowska, Mikołaj Malinowski, Henryk Mościcki, Antoni Neyman, dr. Henryk Nusbaum, Franciszek Pulaski, Zdzisław Rauszer, Gustaw Simon, Józef Siemieński, Stanisław Szalay, Władysław Umiński, Konrad Wernik i dr. Jan Załuska. 

Ogółem zatem liczyła Sekcja 37 członków. Przewodniczącym Sekcji był dr. Henryk Nusbaum, sekretarką Marja Dzierżanowska. Sekcja zajęła się następującemi sprawami: 

1. Walką z analfabetyzmem dorosłych; 2. organizowaniem odczytów i pogadanek dla ludu; 3. zakładaniem Uniwersytetów ludowych; 4. zakładaniem Domów Ludowych; 5. tworzeniem Kół samokształcenia ludności wiejskiej i miejskiej. 

Za najdonioślejszą uznając sprawę zwalczanie powszechnego niemal wśród ludu naszego analfabetyzmu. Sekcja podjęła zadanie rozpowszechniania zasad najelementarniejszego nauczania dorosłych, opracowała i wydała odpowiednie wskazówki p. t. „Jak uczyć dorosłych analfabetów". Wskazówki te dotyczą: 1. sposobu organizacji nauczania, 2. programu ogólnego, 3. trzystopniowej nauki czytania i pisania, 4. pogawędek związanych z nauką czytania, 5. nauki rachunków. Przy każdym dziale podane są podręczniki i pomoce naukowe dla uczniów i dla nauczycieli. Wskazówki te rozesłane zostały przez Zarząd Główny wszystkim Kołom Macierzy. 

Uniwersytet Ludowy P. M. S. w Warszawie stanowił odrębną, niezwykle ruchliwą jednostkę autonomiczną. W 1906 r. na 1 semestrze było 3387, na drugim 4868 słuchaczów.

Skład Sekcji czytelnianej był następujący: dr. Kazimierz Chełchowski — przewodniczący, Rozalja Brzezińska — sekretarka, Zofja Bukowiecka, dr. Szczęsny Bronowski, Zofja Dobrowolska, Antoni DalTrozzo, Karol Hoffman, Anna Jakimiakowa, Józef Wacław Jezierski, Kazimierz Król, Julja Kisielewska, Kazimierz Stanisław Kozicki, Franciszek Mazurkiewicz, Henryk Mościcki, Zofja Orłowska, Konrad Prószyński (syn), ks. Stanisław Słonecki, Władysław Umiński, Jadwiga Warnkówna, Stanisław Rutkowski. 

Sekcja opracowała katalog bibljotek wiejskich w 3 stopniach, wydała odezwę w sprawie czytelnictwa ludowego, propagowała wydawnictwa „Księgarni Polskiej" i t. d. 

==Związki Okręgowe==
Celem ujęcia pracy oświatowej w silniejsze organizacyjne karby, Zarząd Główny przystąpił do tworzenia Związków Okręgowych Macierzy, biorąc za podstawę istniejący podział administracyjny według gubernij i powiatów. W roku 1906/7 powstały 23 okręgi. Znaczna część Królestwa nie była jeszcze objęta okręgami, a w szczególności gub. siedlecka i suwalska oraz powiaty: kaliski, kolski, koniński, sieradzki, słupecki, wieluński (w gub. kaliskiej); makowski i ostrowski (w gub. łomżyńskiej); łaski i rawski (w gub. piotrkowskiej); błoński, gostyniński, kutnowski, łowicki, mińsko-mazowiecki, pułtuski, radzymiński, skierniewicki, sochaczewski, warszawski (w gub. warszawskiej). 

Czynne były następujące okręgi: 

===Okręg miasta Warszawy===
Skład Zarządu Okręgowego: W. Krypski — przewodniczący, dr. Z. Paderewski —• zastępca przewodniczącego, . H. Ceysingerówna —; sekretarka, C. Śniegocka — zastępczyni sekretarki, J. Glass — skarbnik, J. Pfeiffer — zastępca skarbnika. 

Okręg ten zorganizował się 18-go października 1906 r. i obejmował miasto Warszawę z 25 Kołami. 

===Okręg Zagłębia Dąbrowskiego===
Do Okręgu tego należały następujące 11 Kół: w Będzinie, Bolesławiu, Czeladzi, Dąbrowie Górniczej, Granicy, Grodźcu, Niemcach, Niwce, Sosnowcu, Strzemieszycach i Ząbkowicach. 

Skład Zarządu Okręgowego był następujący:

S. Gadomski — przewodniczący, J. Kozłowski — zastępca przewodniczącego, K. Wosiński — sekretarz, dr. M. Wołkowicz — zastępca sekretarza, J. Lipski — skarbnik, K. Srokowski — 'zastępca skarbnika, ks. F. Plenkiewicz, W. Piechowski, W. Kamiński, J. Lipski — członkowie. 

===Okręg Przasnyski===
Skład Zarządu Okręgowego: A. Duczymińska — przewodnicząca, dr. A. Waśniewski — zastępca przewodniczącej, I. Gutowski — skarbnik, E. Piętka — zastępca skarbnika, B. Łazicki — sekretarz, T. Borkowski — zastępca sekretarza. 

Okręg został zorganizowany 15 grudnia 1906 r. i obejmował powiat przasnyski z 11 Kołami: w Przasnyszu, Węgrze, Czernicach, Pawłowie, Dzierzgowie, Duczymnie, Chorulach, Baranowie, Jednorożcu, Krzynowłodze Wielkiej i Bogatem.

===Okręg Radomski===
M. Skotnicki — przewodniczący; A. Piaskowski — sekretarz, T. Wędrychowski — skarbnik, S. Kisielewski, ks. S. Puławski i F. Zbrożek — członkowie Zarządu.

Okręg Radomski zorganizowany został w dniu 18 grudnia 1906 r.

Do Okręgu należało 20 Kół, a mianowicie z po w. radomskiego: w Radomiu, Skaryszewie, Stromcu i Wierzbicy; z pow. iłżeckiego: w Iłży, Wierzbniku i Wąchocku; z pow. kozienickiego: w Kozienicach, Policznie i Jedlni; z pow. koneckiego: w Końskich, Miedzierzy, Radoczycach, Skarżysku, Stąporkowie, Szydłowcu i Wysokiej; z pow. opatowskiego: w Ożarowie i Kunowie; z pow. sandomierskiego: w Staszowie. 

===Okręg Częstochowsko-Radomskowski===
Skład Zarządu Okręgowego: W. Małkowski — przewodniczący, J. Szanserówna — sekretarka, F. Zalewski — skarbnik, ks. T. Stawowski, I. Grzybowski, L. Siemieński — członkowie Zarządu. 

Okręg częstochowsko-radomskowski obejmował powiaty częstochowski i radomskowski.

Na tym terenie było 20 Kół, do Okręgu jednak należało 15 następujących Kół: w Częstochowie, Kłobucku, Mstowie, Rędzinach, Kamienicy Polskiej, Miedźnie, Poczesnie, Radomsku, Kłomnicach, Dąbrowie Zielonej, Maluszynie, Gidlach, Brzeźnicy, Sulmierzycach, Pławnie.

===Okręg Kielecki===
Skład Zarządu Okręgowego: J. Dunin — przewodniczący, ks. T. Urbański — zastępca przewodniczącego, M. Koczanowicz — sekretarz, Z. Jesiołowski — skarbnik, nr. A. Potocki, I. Wójcicki, W. Wielowiejski, J. Gluski.

Okręg obejmował powiaty: kielecki, jędrzejowski, włoszczowski i część stopnickiego z 21 Kołami. 

===Okręg Opoczyński===
Skład Zarządu Okręgowego: Wł. Lange — przewodniczący, Al. Karszo-Siedlewski — zastępca przewodniczącego, L. Stępkowski — sekretarz, J. Zarembski — skarbnik, ks. St. Koprowski — zastępca skarbnika, T. Popowski — zastępca sekretarza.

Okręg Opoczyński zorganizował się dnia 17 stycznia 1907 r. i obejmował powiat opoczyński z 14 Kołami.

===Okręg Kujawski===
Skład Zarządu Okr.: A. Weiss — przewodniczący, A. Pawłowski —• sekretarz, J. Woyda — zastępca sekretarza, M. Bobiński — skarbnik, Z. Ostrowski i J. Woźnicki.

Okręg Kujawski ukonstytuował się w dniu 14 kwietnia 1907 roku. 

Przystąpiły do niego 22 Koła z powiatów: włocławskiego i nieszawskiego, a mianowicie: w Brześciu Kujawskim, Choceniu, Chodczu, Dąbiu, Józefowie, Kępinach, Kłubce, Kowalu, Kruszynie, Krzywej Górze, Lubrańcu, Przedczu, Wieńcu, Włocławku, Aleksandrowie, Bądkowie, Ciechocinku, Mąkoszynie, Nieszawie, Piotrkowie Kujawskim, Służewie i Staszewie.

===Okręg Łęczycki===
Skład Zarządu Okręgowego: St. Jędrzejewski — przewodniczący, ks. Żebrowski — zastępca przewodniczącego, S. Nowicki — sekretarz, M. Kozłowski — skarbnik, Wł. Żórawski, dr. M. Ziemnicki — członkowie Zarządu.

===Okręg Mławski===
Skład Zarządu Okręgowego: dr. A. Bieńkiewicz — przewodniczący, J. Zawistowski — sekretarz, Br. Grzeliński — skarbnik, E. Fankanowski, Grotowski, Br. Klicki, dr. Korzybski, ks. W. Mieczkowski, M. Rudowski — członkowie. 

Okręg Mławski zorganizowany został 15 lutego 1907 r. i obejmował pow. mławski z 19 Kołami.

===Okręg Ostrołęcki===
Skład Zarządu Okręgowego: W. Glinka — przewodniczący, dr. J. Psarski — sekretarz i skarbnik, M. Scheuerowa, A. Glinczyna, ks. Ostrowski, ks. L. Wiśniewski — członkowie.

Okręg Ostrołęcki zawiązał się w dniu 1 maja 1907 r. i obejmował powiat ostrołęcki, część powiatu makowskiego i część powiatu kolneńskiego z następującemi 12 Kołami: w Ostrołęce, Kaczynach, Piskach, Rzekuniu, Łątczynie, Kłeczkowie, Gucinie, Goworowie, Czarni, Myszyńcu, Sieluniu i Lipnikach.

===Okręg Płoński===
Skład Zarządu Okręgowego: ks. St. Figielski — przewodniczący, J. Rutkowski — zastępca przewodniczącego, dr. L. Rutkowski — sekretarz, dr. A. Kalinowski — skarbnik, A. Sąchocki — zastępca sekretarza, ks. L. Bońkowski — zastępca skarbnika, A. Jaworowski — członek Zarządu.

Okręg Płoński zorganizował się dnia 14 maja 1907 r. i obejmował powiat płoński z 13 Kołami. 

===Okręg Zawiercki===
Skład Zarządu Okręgowego: J. Mikuliński — przewodniczący, P. Kuchta — sekretarz, dr. K. Tymieniecki — zastępca sekretarza, F. Koźmiński — skarbnik, K. Kostecki — zastępca skarbnika. 

Okręg ten zorganizował się 26 maja 1907 roku i obejmował 10 gmin powiatu będzińskiego z 6 następującemi Kołami: w Zawierciu, Łazach, Myszkowie, Poraju, Mrzygłodzie i Koziegłowach. 

===Okręg Grójecki===
Skład Zarządu Okręgowego: ks. Ciemniewski — przewodniczący, Higersberger — zastępca przewodniczącego, A. Legat — sekretarz, dr. W. Mazurkiewicz — skarbnik, dr. St. Palmirski, Buczyński — członkowie. 

Okręg ten zorganizował się 29 maja 1907 roku i obejmował powiat grójecki z 11 Kołami. 

===Pozostałe okręgi===
Pozostałe dziewięć Okręgów, a mianowicie: łódzki, lubelski, ciechanowski, łomżyński, radziejowski, miechowski, pińczowski, płocki i piotrkowski nie nadesłały sprawozdań.

==Zamknięcie Macierzy==

W grudniu 1907 r., kiedy liczba Kół przekroczyła 900, a działalność Kół i prowadzonych przez nie szkół, ochron, kursów, bibljotek, odczytów i t. d., regulowana znakomitemi wskazówkami, planami i instrukcjami Zarządu Głównego i jego wydziałów specjalnych, rozwijała się coraz sprawniej i gruntowniej — spadło jak grom zawieszenie działalności Macierzy.

Na skutek rozporządzenia generał-gubernatora warszawskiego z 14 grudnia 1907 roku, zawieszającego działalność Towarzystwa, zwołano na dzień 24 stycznia 1908 roku Zgromadzenie Ogólne, celem rozporządzenia funduszami i majątkiem. Protokół tego zebrania podpisało 499 delegatów. Majątek Towarzystwa przekazano rozmaitym instytucjom i osobom, na warunkach szczegółowo omówionych przez wybrany na tern zgromadzeniu Zarząd Główny. 

Zdawało się, że zawieszenie, spowodowane rzekomo ogłoszeniem stanu wojennego, zostanie po pewnym czasie cofnięte. Nadzieje jednak zawiodły. Minister spraw wewnętrznych rozporządzeniem z 6/9 lutego 1908 r. potwierdził zamknięcie, a generał-gubernator pismem do oberpolicmajstra m. Warszawy z 8/22 marca polecił zdjąć pieczęcie, nałożone przez ostatniego 21 lutego na biuro i muzeum Macierzy i przeprowadzić likwidację w czasie do 1 lipca 1908 roku.

==Działalność tajna==

Działalność Polskiej Macierzy Szkolnej częściowo przyjęła znowu swoją dawną, utajoną formę, częściowo przyjęły ja osoby i zalegalizowane towarzystwa wraz z przekazanym im majątkiem ruchomym, nieruchomym i gotówką. Do tych należały: Seminarjum w Ursynowie, Towarzystwo wpisów szkolnych, Towarzystwo Zjednoczonych Ziemianek, Towarzystwo Naukowe w Płocku, Szkoła Ochroniarek J. Marciszewskiej, Towarzystwo Krajoznawcze, Kursy Pedagogiczne Antoniny Walickiej, Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego, Towarzystwo Opieki nad Dziećmi, wreszcie osoby przejmujące prowadzenie instytucyj przez Koła Macierzy utworzonych. Rozdziału tego dokonał Zarząd Główny, wybrany na zebraniu ogólnem 24 stycznia 1908 r., w którego skład wchodzili: Mieczysław Brzeziński, Kazimierz Chełchowski, Mar ja Dzierżanowska, ks, Jan Gralewski, Franciszek Kowalski, Kazimierz Kulwieć, Stanisław Kopczyński, Henryk Nusbaum, Antoni Osuchowski, Zbigniew Paderewski, Karol Stawecki i Aleksander Zawadzki — w charakterze członków; Mieczysław Pfeiffer, ks. Stanisław Wesołowski, Helena Ceysingerówna, ks. Marceli Godlewski — w charakterze zastępców; T. Waligórski, Teresa Ciszkiewiczowa i Ludwik Zieliński — w charakterze kandydatów na zastępców. Wskutek złożenia przez Antoniego Osuchowskiego przewodnictwa i mandatu członka Zarządu Głównego przewodniczącym Zarządu wybrano Franciszka Kowalskiego. Sekretarzem był dr. Kazimierz Chełchowski. 

Ostatnie Zgromadzenie Walne odbyło się w dniu 15 czerwca 1908 roku pod przewodnictwem dr. Józefa Psarskiego z Ostrołęki. Na podstawie upoważnienia tego Zgromadzenia, Zarząd Główny ostatecznie rozporządził majątkiem i funduszami Towarzystwa, z czego otrzymał absolutorjum od Rady Nadzorczej P. M. S., stwierdzone protokółem, spisanym dnia 26 września 1908 roku, podpisanym przez Franciszka Nowodworskiego, Juljana Adolfa Święcickiego, Stanisława Krzemińskiego, Władysława Smoleńskiego, Marjana Lutosławskiego, Kazimierza Grzybowskiego, Jana Gryżewskiego, Stanisława Gryżewskiego, Stanisława Bukowieckiego, Józefa Natansona, Tadeusza Korzona i Maurycego Zamoyskiego.

==Wznowienie działalności==

Przerwaną w pełni rozwoju jawną działalność Macierzy wznowiono w roku 1916 dzięki inicjatywie ostatniego prezesa Zarządu Głównego, dr. Franciszka Kowalskiego i sekretarza Kazimierza Chełchowskiego, oraz Franciszka Radoszewskiego. Na podstawie statutu, zatwierdzonego przez niemieckiego generał-gubernatora warszawskiego z dnia 26 kwietnia 1916 r., Zarząd Główny rozpoczął działalność.

''Do składu Zarządu weszli: [[Ignacy Baliński]], dr. Kazimierz Chełchowski, Ar. Franciszek Kowalski, Józef Wierusz-Kowalski, Kazimierz Kujawski, Józef Mikułowski-Pomorski, Władysław Przanowski, Mieczysław Pfeiffer, Adam nr. Ronikier, Wojciech hr. Rostworowski, dr. Antoni Rząd i jako zastępcy: ks. Alfons Trepkowski, Lucjan Zarzecki, Feliks Kucharzewski i Aleksander Janowski.''

''Radę Nadzorczą stanowili: dr. Alfred Sokołowski (prezes), dr. Józef Pawiński, Piotr Drzewiecki, Cezary Ponikowski, Paweł Sosnowski, Edmund' Jankowski, ks. Marceli Nowakowski, Zygmunt Straszewicz i Stanisław Wessel. Kuratorem Towarzystwa z ramienia władz okupacyjnych był Olgierd książę Czartoryski, jego zastępcą Jan hr. Szołdrski. J. E. Kardynała Kakowskiego reprezentował w Zarządzie Głównym Macierzy ks. Alfons Trepkowski.'' 

Działalność Macierzy następnie została dostosowana do współdziałania z polskiemi władzami państwowemi i samorządowemi, oraz do zastępowania Państwa Polskiego i samorządów w tych dziedzinach, które nie mogą być przez te czynniki objęte.

Obchodząc 25-lecie w 1930 roku, Polska Macierz Szkolna prowadziła: 

W zakresie szkolnictwa: szkół średnich — 19, szkół zawodowych 57, szkół powszechnych 38 dla 9.445 uczniów.

W zakresie opieki pozaszkolnej: burs dla uczącej się młodzieży 35, ochron 35 dla 2.426 wychowanków. 

W zakresie oświaty pozaszkolnej: bibłjotek 920, z ilością 450.054 książek i 711.944 wypożyczeń, oraz wykazała poważne rezultaty pracy oświatowo pozaszkolnej.

Przy Zarządzie Głównym w Warszawie działają wydziały: 1. skarbowy, 2. szkolny, 3. oświaty pozaszkolnej, 4. bibljotek i oceny książek, 5. miejski na m. st. Warszawę, 6. księgarski, 7. drukarski. Wydziały te prowadzą rozmaite instytucje, mianowicie: 1. przeźroczami ę i wypożyczalnię przyrządów do wyświetlania i filmów, 2. poradnię dla samouków, 3. centralę prelegentów, 4. wypożyczalnię podręczników szkolnych, 5. księgarnię nakładową i sortymentową (Jasna 17), 6. drukarnię (Elektoralna 18) i t. p. Celem przygotowania fachowych pracowników oświatowych założono Szkołę Pracownic Społecznych i Wyższe Kursy Pracy Społecznej (Złota 14-14, III p.).

Na obszarze działalności w 9 województwach środkowych i wschodnich działało 6 Wojewódzkich Zarządów Polskiej Macierzy Szkolnej, którym podlegało 252 Kół i 523 wiejskich Czytelń Macierzy.

==Przypisy==

(1)  Bliższe szczegóły o konspiracyjnych początkach Polskiej Macierzy Szkolnej, a zwłaszcza o roli, odegranej przez Ligę Narodową, podała H. Ceysingerówna w pracy p. t. Liga Narodowa i Związek Unarodowienia Szkół. Patrz również niżej rozdz. p. t. Tajne nauczanie. (Dopisek Redakcji.)

(2) Statystyka urzędowa nie uwzględniała, rzecz jasna, szkolnictwa tajnego. (Dopisek Redakcji.)

(3) Skład Zarządu Głównego Macierzy w owym czasie był następujący: Antoni Osuchowski, przewodniczący; ks. Jan Gralewski, I zastępca przewodniczącego; Stanisław Libicki, II zastępca przewodniczącego; Karol-Stawecki, I sekretarz, dr. Kazimierz Giełchowski, Il-gi sekretarz; Konstanty Paprocki, skarbnik. Członkowie Zarządu: Mieczysław Brzeziński, Ignacy Chrzanowski, Marja Dzierżanowska, Henryk Nusbaum, Paweł Sosnowski, Aleksander Zawadzki; zastępcy: Helena Ceysingerówna, dr. Stanisław Kopczyński, Kazimierz Łazarowicz, Mieczysław Pfeiffer.

Radę Nadzorczą stanowili: prezes — Henryk Sienkiewicz, viceprezes i Kazimierz Obrębowicz, II viceprezes — Juljan Adolf Święcicki, sekretarz — Piotr Drzewiecki, II sekretarz — hr. Adam Krasiński. Członkowie: Roman Dmowski, Stanisław Krzemiński, Marjan Lutosławski, Józef Natanson, Władysław Smoleński. Delegaci Okręgów: częstochowskiego — Jan Gryżewski, lubelskiego — Teofil Ciświcki, łęczyckiego — Stanisław Jędrzejewski, mławskiego — Stanisław Chaniewski, opoczyńskiego — ks. Jan Dąbrowski, warszawskiego — Franciszek Nowodworski, Zagłębia — Stefan Małkowski.