Zofia Moraczewska

(1873-1958) Zofia Moraczewska z domu Gostkowska

notka w Internetowym Polskim Słowniku Biograficznym

Początki działalności społecznej

Kółka samokształceniowe

"Już od 1887 r. czternastoletnia Zofia należała do tajnego kółka dziewcząt zawiązanego w wspomnianym pensjonacie (ośmioklasowy "pensjonat" przy Zakładzie Wyższym Naukowym Żeńskim Wiktorii Niedziałkowskiej we Lwowie - przyp. ?), którego celem było przede wszystkim, obok samokształcenia, zapoznanie się z historią Polski oraz zrozumienie nowych idei i ruchów pojawiających się w Europie.

Po zakończeniu nauki i opuszczeniu internatu Zofia Gostkowska podjęła pracę nauczycielki w swym macierzystym Zakładzie Wiktorii Niedziałkowskiej. W tym czasie (lata 1891-1893) kontynuowała również działalność w kółku samokształceniowym, która polegała między innymi na analizie pozytywistycznej literatury (...), twierdziła, iż lektura tychże dzieł pozwoliła ukształtować jej późniejszy światopogląd i wpłynęła zdecydowanie na jej zainteresowanie socjalizmem i pracą społeczną".

W 1896 r. wyszła za mąż za Jędrzeja Moraczewskiego i do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska (PPSD).

W Stryju

"W Stryju - jak wspominała Z. Moraczewska - rozpoczęła się jej pierwsza praca społeczna. Aktywność Moraczewskiej w tamtejszym, polskim środowisku robotniczym, przejawiała się na wielu płaszczyznach, przede wszystkim w pracy kulturalno-oświatowej, spółdzielczej i politycznej. Prowadząc działalność kulturalno-oświatową wśród polskich kolejarzy i ich rodzin, przyczyniła się, jako członek Komitetu Obwodowego PPSD Podkarpacia, do powstania w Stryju klubu oświatowego tzw. „Grupy Kolejarzy”. Działalność w tym klubie miała niewątpliwie charakter patriotyczny, na co wskazywały tematy wykładów i pogadanek oraz tytuły wystawianych przedstawień.

Zofia Moraczewska wspierała swego męża na płaszczyźnie prac spółdzielczych, bowiem z inicjatywy Jędrzeja Moraczewskiego, przy poparciu struktur PPSD, powstała pierwsza w Stryju placówka spółdzielcza - „Piekarnia Robotnicza” , w której Zofia Moraczewska pełniła funkcję skarbnika. W późniejszym czasie, również przy udziale Moraczewskich, zorganizowano masarnię spółdzielczą i wiele mniejszych placówek tego typu.

Działając już wcześniej w ruchu kobiecym na rzecz równouprawnienia kobiet, Z. Moraczewska propagowała jego idee również w Stryju. Dzięki jej staraniom powstał tu Związek Kobiet jako organizacja o charakterze oświatowym (w ten sposób ominięto ustawowy zakaz politycznego zrzeszania się kobiet), skupiający miejscowe sympatyczki galicyjskiej socjaldemokracji. Wkrótce w organizacji doszło do rozdźwięku na tle narodowym - członkinie pochodzenia żydowskiego protestowały przeciw nadawaniu Związkowi coraz bardziej wyraźnego, polskiego charakteru - w wyniku czego wystąpiły z niej, na czele z Zofią Moraczewską, polskie działaczki i utworzyły własne stowarzyszenie pod nazwą „Praca”. Przyczyniło się ono do powstania kolejnej w Stryju spółdzielni - tzw. „Szwalni Robotniczej” - której kierowniczką została Aniela Leiksnerowa, najbliższa w owym czasie, współpracownica Zofii Moraczewskiej.

Liga Kobiet Galicji i Śląska

Na terytorium Galicji od początku wieku XX rozwijał się ruch kobiet dążących do równouprawnienia politycznego. Kobiety-socjalistki, do których grona należała działaczka z Podkarpacia, łączyły swoje dążenia z walką o prawa robotników. Wysiłki socjaldemokratek popierała PPSD, starając się w ten sposób przyciągnąć jak największą liczbę kobiet do swych szeregów. Kilkakrotnie - w latach 1907, 1911, 1912 i 1913 - za zgodą i poparciem partii kobiety-socjalistki zorganizowały konferencje, w których Z. Moraczewska brała czynny udział. Podczas jednej z nich, 15 października 1907 r., została wybrana członkiem komitetu redakcyjnego nowego czasopisma przeznaczonego dla kobiet i przez nie tworzonego - „Głosu Kobiet”".

W czasie I wojny światowej, uciekając przed wojskami rosyjskimi (Jędrzej Moraczewski w początkach sierpnia 1914 r. dołączył do Legionów J. Piłsudskiego), Z. Moraczewska zamieszkała w Boguminie, "gdzie spędziła blisko rok, kontynuując swą działalność niepodległościową, pracując w Komitecie Pomocy Legionom Polskim i zbierając dla nich fundusze. Do Stryja powróciła dopiero w pierwszej połowie 1915 r. Nadal działała na rzecz odzyskania niepodległości w ramach zorganizowanej na terytorium zaboru austriackiego Ligi Kobiet Galicji i Śląska".

"Pierwszy zjazd Ligi, w którym Moraczewska również brała udział, odbył się w Krakowie 19 czerwca 1915 r. W debatach wzięło udział liczne grono przedstawicielek organizacji kobiecych, a także członkowie władz Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). Zofii Moraczewskiej powierzono przewodnictwo na zebraniu; wybrano ją także na wiceprzewodniczącą organizacji oraz przedstawicielką Ligi w NKN. Z racji pełnionych funkcji brała udział w pracach komisji NKN oraz była członkiem Wydziału Wykonawczego Ligi Kobiet. Ponadto, jako delegatka objazdowa, kontrolowała działalność filii organizacji na terytorium Galicji15. Do połowy roku 1916 stała się jedną z czołowych działaczek Ligi: dostrzegała potrzebę aktywizacji kobiet na rzecz szeroko rozumianej pomocy polskim legionistom, a działalność tego rodzaju uważała za ważny element walki o niepodległość. Niestety prace Ligi napotykały szereg trudności, wśród których najdokuczliwszymi były: brak funduszy, niechęć ze strony władz austriackich oraz zbyt ścisły związek Ligi z NKN, który utrudniał organizacji kobiecej wykreowanie własnego oblicza politycznego.

W połowie czerwca 1916 r. na II walnym zjeżdzie delegatek Ligi w Krakowie dokonano wyboru nowych władz; przewodniczącą została Zofia Moraczewska, która z racji nowej funkcji podjęła decyzję o przeprowadzce do Krakowa.

Liga Kobiet pod kierunkiem nowej przewodniczącej nadal kontynuowała działalność niepodległościową. Mając w swym łonie doświadczone działaczki polityczne - w tym Zofię Daszyńską-Golińską, Dorotę Kłuszyńską i Zofię Moraczewską - Liga świadomie walczyła o samodzielność swojego związku. Silne powiązania ideowe z Józefem Piłsudskim spowodowały, że przewodnicząca, wykorzystując swój urząd, wspierała działaniami Ligi Legiony, a właściwie linię polityczną ich Komendanta. Umiejętnie prowadzona w łonie Ligi akcja propagandowa sprawiła, że organizacja ta w całości poparła J. Piłsudskiego, rozluźniając tym samym współpracę z Komitetem Narodowym. (...)

Narastający konflikt pomiędzy Ligą Kobiet a NKN doprowadził ostatecznie do wystąpienia związku ze struktur Komitetu, zgodnie z uchwałą Komitetu Naczelnego Ligi z dnia 29 września 1917 r .19 Wcześniej - jak wiadomo - decyzję o wycofaniu swych przedstawicieli z NKN podjęła również PPSD, w której Zarządzie Partyjnym pozostawała Zofia Moraczewska.

Po wycofaniu się organizacji ze struktur NKN nasiliły się represje wobec członkiń Ligi - zarówno ze strony władz austriackich, jak i ze strony NKN-u, uniemożliwiające związkowi kobiecemu prowadzenie działalności w dotychczasowej formie. Początkowo - jak wspominała Moraczewska - kontynuowano prace na półlegalnie, jednak 18 listopada 1917 r., podczas zjazdu delegatek, podjęto decyzję o formalnym rozwiązaniu organizacji. W jej miejsce powołano Komisję Likwidacyjną - z tym samym programem i aparatem, na czele z Zofią Moraczewską. Szykany wobcec przedstawicielek ruchu kobiecego nic ustały. Najczęściej narażona na nie była z pewnością Moraczewska, jako przewodnicząca, w której mieszkaniu w Krakowie, pod koniec 1917 r. przeprowadzono rewizję. Innym powodem represji wobec niej ze strony władz były jej kontakty z organizacją kobiecą z ziem Królestwa Polskiego - Ligą Kobiet Pogotowia Wojennego (LKPW), której prezeską wybrano Moraczewską jeszcze w 1917 r.

Niechętne stanowisko władz spowodowało likwidację Komisji; pod koniec lutego 1918 r. powołano Komitet Obywatelski Polek, który przejął spuściznę po Lidze, na czele również z Zofią Moraczewską, co wspominała po latach:

Istniałyśmy i działałyśmy jako KOKP [Komitet Obywatelski Kobiet Polskich] - wydawałyśmy tajne okólniki i brałyśmy udział we wszystkich rewolucyjnych wystąpieniach, szczęśliwe i dumne, że wbrew nadziei wrogów przetrwamy wszystkie ich ciosy i wytrwamy do końca.

W połowie roku 1918 tajna policja austriacka oskarżyła Komitet Polek 0 zdradę stanu. Jesienią tego roku miał się odbyć proces sądowy głównych oskarżonych, w tym także prezes Zofii Moraczewskiej. Do procesu nic doszło, gdyż >>przyszły wielkie dni listopada i wymiotły tajną policję austriacką z Krakowa i Sądy Wojenne. Zmiotły też monarchię austro-węgierską<<.

Liga Kobiet Polskich

Aktywna działalność podczas I wojny światowej na rzecz odzyskania niepodległości w strukturach Ligi Kobiet Galicji i Śląska oraz im podległych, liczne talenty organizacyjne i propagandowe, a przede wszystkim nieustająca walka o równouprawnienie kobiet sprawiły, że Zofia Moraczewska stała się jedną z czołowych przedstawicielek jednoczącego się polskiego ruchu kobiecego. Pod koniec 1918 r. stanęła na czele Zjednoczonej Ligi Kobiet, przewodnicząc jej do 1920 r. Jej zasługi w organizacjach kobiecych oraz na płaszczyźnie prac społecznych i partyjnych (z wiadomych względów ograniczonych nieco podczas wojny) zostały także dostrzeżone przez władze PPSD, które wystawiły jej kandydaturę (działaczki z Galicji) w wyborach do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1919 r.

W wyborach parlamentarnych 1919 r. po raz pierwszy - jak wiadomo - w Polsce na listach wyborczych pojawiły się nazwiska kobiece. Kandydatura Zofii Moraczewskiej została wystawiona w okręgu krakowskim, z którego piastowała mandat w latach 1919-1922 jako jedyna posłanka socjalistyczna. Była jedną z pięciu kobiet zasiadających w Sejmie Ustawodawczym. (...) pierwsza interpelacja Zofii Moraczewskiej złożona w sejmie 5 marca 1919 r. dotyczyła równouprawnienia kobiet i była protestem przeciwko zamierzonemu wydalaniu kobiet z pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. (...)

Przerwa na działalność polityczną

Zofia Moraczewska ze względu na kandydatowanie w wyborach parlamentarnych zrezygnowała z urzędu przewodniczącej Ligi Kobiet Polskich, ale pozostawała, mimo to, honorową członkinią organizacji, której przypisywała ważną rolę w walce o równouprawnienie kobiet. Była poza tym związana ze stowarzyszeniami stojącymi również na straży praw kobiety, m. in. z Klubem Politycznym Kobiet Postępowych, w łamach którego współpracowała ze znanymi na tym polu działaczkami: Justyną Budzicką-Tylicką, Marią Czaplicką, Zofią Daszyńską-Golińską, Sylwią Bujak- Boguską, Zofią Praussową i Eugenią Waśniewską. Główne cele tego Klubu - w pełni przez nią aprobowane zmierzały do umiejętnego wykorzystania zdobytych przez kobiety praw politycznych oraz do szeroko rozumianej pomocy kobiecie polskiej. Organizacja ta działała także na arenie międzynarodowej, broniąc m. in. praw Polski do Galicji Wschodniej w roku 1919 oraz do Litwy Środkowej w roku 1921. (...)

W drugiej połowie 1922 r. Zofia Moraczewska nie brała już udziału w pracach Sejmu. 26 września tego roku złożyła mandat i wniosła rezygnację z członkostwa w ZPPS. (...)

Powrót

Po przewrocie majowym Moraczewska powróciła do czynnego życia politycznego (...). Ponadto znów zaangażowała się w ruch kobiet. Już 6 lutego 1927 r., podczas zjazdu we Lwowie została wybrana przewodniczącą Ligi Kobiet Polskich; następnie stanęła na czele nowo utworzonego Demokratycznego Komitetu Wyborczego Kobiet Polskich, który - w porozumieniu z Bezpartyjnym Blokiem Współpracy z Rządem (BBWR) - wysunął w wyborach parlamentarnych 1928 r. dwie kandydatury kobiece do Sejmu i jedną do Senatu. (...)

Zjednoczenie kobiet wokół idei sanacyjnych nic zakończyło się na pracach związanych z kampanią wyborczą. Demokratyczny Komitet stał się podstawą do dalszej współpracy różnych odłamów ruchu kobiecego, a Zofia Moraczewska podjęła szeroko zakrojoną akcję zjednoczeniową: była główną inicjatorką powstania nowej organizacji kobiecej, wyłonionej bezpośrednio z Komitetu, której zadaniem programowym stała się współpraca i wspieranie prorządowego BBWR.

Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet

Zofia Moraczewska pisała o utworzeniu związku:

Zjednoczone, wszystkie organizacje kobiece na terenie całego kraju odpowiedziały na moje wezwanie i w dniu 25 III 1928 r. zebrały się na wspólną naradę w Warszawie. Miałam już dokładnie opracowany plan wspólnej, zbiorowej działalności. Wyłoniła się wola zjednoczenia wszystkich stowarzyszeń w jedną, nową organizację, działającą na terenie całego kraju.

Nowo utworzone stowarzyszenie przyjęło początkowo nazwę Związku Państwowo-Twórczej Pracy Kobiet, ale 25 maja 1928 r. zostało zatwierdzone przez Komisariat Rządu jako Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet(ZPOK). Na czele Zarządu Głównego ZPOK stanęła Zofia Moraczewska, wybrana przez ogół członkiń przewodniczącą organizacji. W statucie Związku określono nadrzędne cele działalności, zmierzające do „odrodzenia Polski w duchu istotnej, wewnętrznej niepodległości przez szerzenie i pogłębianie idei państwowości polskiej, wprowadzania w życie zasad prawdziwej demokracji oraz zapewnienia kobietom bezpośredniego wpływu na państwowe i społeczne życie Polski”42. Związek wszedł w skład BBWR, do roku 1930 utrzymując w miarę niezależne struktury, podobnie jak inne ugrupowania prorządowe zrzeszone w Bloku. ZPOK pod patronatem sfer rządowych prężnie się rozwijał na terenie całego kraju, stając się jedną z największych organizacji kobiecych. Działał przede wszystkim na płaszczyźnie społecznej, jednak jako stowarzyszenie związane z elitą rządzącą miał również znaczenie polityczne, będąc zapleczem społecznym dla popierania poczynań rządu. Do końca 1930 r. Zofia Moraczewska zaangażowana była głównie w prace Związku, ale pisywała również w tym czasie do organów prasowych stowarzyszenia: „Pracy Obywatelskiej” (1928-1930) i „Prostej Drogi” (1930-1932)".

17 grudnia 1933 r. Zofia Moraczewska ustąpiła ze stanowiska przewodniczącej ZPOK za sprawą konfliktu z wiceprzewodniczącą ZPOK Marią Jaworską.

"Zofia Moraczewska stała na straży samodzielności i niezależności stowarzyszenia, natomiast Maria Jaworska, zgodnie z wytycznymi prezesa BBWR, nawoływała do karności i podporządkowania się odgórnie narzuconym zasadom i decyzjom. Zamiarem Walerego Sławka, pozostającego w konflikcie z Moraczewskimi od czasu uchwalenia nowel „antyrobotniczych”, było jak najściślejsze powiązanie ZPOK z Blokiem i pozbawienie wpływu na ZPOK jego prezeski. Konflikt zataczał coraz szersze kręgi i doprowadził do podziału Związku na dwa rywalizujące ze sobą obozy: jeden popierający byłą - Zofię Moraczewską, przewodniczącą i drugi - skupiający zwolenniczki Marii Jaworskiej (...)".

Samopomoc Społeczna Kobiet

"Po ostatecznym rozstaniu z ZPOK Zofia Moraczewska i jej zwolenniczki założyły nową, niezależną organizację kobiecą, o charakterze społeczno-oświatowym, której jednym z celów było unikanie wszelkich powiązań z ugrupowaniami politycznymi. Stowarzyszenie przyjęło nazwę Samopomoc Społeczna Kobiet (SSK), zostało zalegalizowane 13 kwietnia 1935 r., ale działalność podjęło dopiero w październiku tego roku. Okres od kwietnia do października można określić mianem przygotowawczego, ponieważ działania założycielek skupiały się na propagowaniu zasad prowadzenia nowej organizacji oraz zdobywaniu poparcia w społeczeństwie. Szczególnie aktywna na tym polu była Z. Moraczewska: dzięki niej odbył się w Warszawie, 12 maja 1935 r., ogólnopolski zjazd kobiet, mający zdecydować o kształcie przyszłej organizacji, celach i zasięgu działalności. Podczas obrad wybrano Zarząd Główny, któremu przewodniczyła Z. Moraczewska. W przemówieniu programowym przedstawiła odmienność założeń powstałego stowarzyszenia, a także podkreśliła dążenie Samopomocy do zachowania całkowitej niezależności oraz unikania wszelkich powiązań politycznych. Samopomoc - jak wskazywała nazwa - miała przede wszystkim na uwadze organizowanie wzajemnej pomocy dotyczącej różnych dziedzin życia społecznego".

Mimo deklaracji niezależności politycznej SSK wstąpiło ostatecznie do powstałego w lutym w 1937 roku Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN), zostając jego organizacją członkowską.

"W ugrupowaniu rządowym Samopomoc nie odgrywała znaczącej roli, nie miała również żadnego wpływu na jego politykę. Z inicjatywy organizacji członkowskich OZN powołano Komisję Współpracy Stowarzyszeń Społecznych, w której skład weszła jako delegatka SSK Z. Moraczewska. Komisja również nie miała żadnego wpływu na politykę władz OZN".

Rozczarowanie metodami działania OZN i jego zbyt bliskimi relacjami z Obozem Narodowo-Radykalnym (ONR) spowodowało, że delegatki Samopomocy Społecznej Kobiet, na zjeździe w Warszawie, 6 stycznia 1938 r., podjęły decyzję o wycofaniu stowarzyszenia ze struktur OZN, organizacja pozostała jednak aż do wybuchu II wojny światowej w tych strukturach - mimo niechęci części władz stowarzyszenia, w tym Moraczewskiej.

W 1939 roku, po wybuchu wojny, w Sulejówku Zofia Moraczewska współtworzyła komitet pomagający więźniom i ofiarom wojny. Po wojnie, w której zginęły zarówno jej dzieci, jak i mąż, nie angażowała się już w życie społeczne i polityczne. W roku 1945 roku wydała jeszcze tylko broszurę pt. Mój Testament. Pisany do ogółu Kobiet Polskich, o zadaniach, jakie czekają na kobiety w warunkach powojennych:

"Oto zdaniem mojem, kobiety całego świata powinny z głębokim ukochaniem włożyć cały zbiorowy wysiłek w wychowanie innego niż dotąd, odrodzonego człowieka. Powinny podjąć ogromną pracę w tym przede wszystkim kierunku. Człowiek nowy, więc pozbawiony zupełnie krwiożerczych instynktów zaborczych - człowiek zdolny do braterstwa, tolerancji i zgodnej współpracy z innymi - głęboko sprawiedliwy, umiejący stawiać dobro ogólne nad własne sprawy".

Bibliografia

Jeżeli nie podano inaczej, informacje i cytaty za: Ilona Florczak, Zofia Moraczewska (1873-1958). Kobieta-polityk II Rzeczypospolitej