|
Znacznik: Usunięcie całej zawartości strony |
| (Nie pokazano 13 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika) |
| Linia 1: |
Linia 1: |
| − | [https://polona.pl/item/towarzystwo-warszawskie-przyjaciol-nauk-1800-1832-monografia-historyczna-osnuta-na,NDIzMDYw/5/#info:metadata]
| |
| | | | |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE PRZYJACIÓŁ NAUK
| |
| − | 18OO—1832.
| |
| − |
| |
| − | MONOGRAFIA HISTORYCZNA
| |
| − | OSNUTA NA ŹRÓDŁACH ARCHIWALNYCH
| |
| − |
| |
| − | PRZEZ
| |
| − | Aleksandra Kraushaza
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | MECENASA,
| |
| − | CZŁONKA B. TOWARZYSTWA HISTOKYCZNO – LITERACKIEGO W PARYŻU'
| |
| − | TOWARZYSTWA POZNAŃSKIEGO PRZYJACIÓŁ NAUK, KOMISYI
| |
| − | HIST0RY'CZNEJ AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI W KRAKOWIE
| |
| − | KSIĘGA I.
| |
| − | CZASY PRUSKIE
| |
| − | 1800—1807.
| |
| − | Z ILLUSTRACYAMI.
| |
| − |
| |
| − | 1900
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | W PIECSETLETNIĄ ROCZNICĘ
| |
| − | ODNOWIENIA WSZECHNICY KRAKOWSKIEJ
| |
| − | 1400—1900.
| |
| − |
| |
| − | W STULETNIĄ ROCZNICĘ
| |
| − | UTWORZENIA B. TOW. WARSZAWSKIEGO PRZYJACIÓŁ NAUK
| |
| − | 1800—1832.
| |
| − |
| |
| − | KSIĘGA I.
| |
| − | CZASY PRUSKIE.
| |
| − | (1800—1807).
| |
| − |
| |
| − | Dozwolenie zawiązania się Towarzystwa Przyjaciół
| |
| − | Nauk w Warszawie mogło zadziwię nie jednego;
| |
| − | gdyż trudno było pogodzić z dążnością Ogólną
| |
| − | zagładzenia śladów narodowości, powstanie
| |
| − | Towarzystwa narodowego, które, ocalenie i dalsze
| |
| − | kształcenie języka, tudzież zachowanie dziejów
| |
| − | narodowych, za główny cel usiłowań swoich obrało.
| |
| − |
| |
| − | Fryderyk hr. Skarbek.
| |
| − |
| |
| − | ==PRZEDMOWA==
| |
| − |
| |
| − | Należało się już od dawna wspomnienie obszerniejsze b. Towarzystwu
| |
| − | warszawskiemu przyjaciół nauk, którego działalność, rozpoczęta przed
| |
| − | stu laty, w roku 1800, a zamknięta ostatecznie w roku 1832, podlegając
| |
| − | w ciągu owego trzydziestolecia stopniowym zmianom ku lepszemu,
| |
| − | wytworzyła instytucyę pamiętną w dziejach umysłowości swojskiej,
| |
| − | wysoce dodatniego wpływu na kulturalny rozwój społeczeństwa
| |
| − | rodzimego.
| |
| − | Ślady owej działalności, utrwalone w zbiorze Roczników
| |
| − | Towarzystwa (1802 — 1830), uwydatnione są w szeregu rozpraw,
| |
| − | wygłoszonych na posiedzeniach publicznych Towarzystwa, oraz w
| |
| − | sprawozdaniach, składanych członkom naukowego grona przez jego
| |
| − | prezydujących: Albertrandego (1800—1808), Staszica (1807—1826) i
| |
| − | Niemcewicza, (1826—1832).
| |
| − | Są one obrazem rezultatów zewnętrznych prac Towarzystwa,
| |
| − | przeważnie poświęconych literaturze i historyi ojczystej, oraz
| |
| − | umiejętnościom ścisłym i stosowanym; lecz nii' wyjaśniają
| |
| − | najcharakterystyczniejszej, bodaj że najważniejszej, strony
| |
| − | wewnętrznego życia grona mężów przodowniczych w narodzie,
| |
| − | którzy, rozpocząwszy działalność za rządów pruskich, w
| |
| − | najtrudniejszych warunkach politycznego bytu kraju, stopniowo
| |
| − | zyskiwali dla
| |
| − | instytucyi swej, zrazu jedynie tolerowanej, coraz silniejszy
| |
| − | grunt i zdobyli wreszcie dla niej prawo do bytu, mocą
| |
| − | uroczystych sankcyj monarszych. O pojedynczych momen-
| |
| − | tach rozwoju Towarzystwa, zachowały się odorwane i po-
| |
| − | bieżne wzmianki w Pamiętnikach Skarbka (Poznań,
| |
| − | 1878), we Wspomnieniach P. Sal. Dmochowskiego
| |
| − | 1858) i Kajetana Koźmiana (1865), we Wspomnieniach Wielisława
| |
| − | (Skrodzkiego) drukowanych w Bluszczu (1878).
| |
| − | Skarbek nawet poświęcił w r. 1860 zarysowi początków
| |
| − | Towarzystwa oddzielną rozprawkę, widocznie z pamięci
| |
| − | skreśloną, gdyż zamieścił w niej szczegóły niedokładne,
| |
| − | z faktami źródłowemi niezgodne.
| |
| − | Ostatniemi czasy, profesor Uniwersytetu Warszaw-
| |
| − | skiego, D. W. Cwietajew, opracowując w szeregu mono-
| |
| − | grafii koleje b. gmachu Towarzystwa przyjaciół nauk na
| |
| − | Krakowskiem Przedmieściu, cofnął się do początków bytu
| |
| − | samego Towarzystwa i ogłosił w tym przedmiocie roz-
| |
| − | prawę w Uniwers. Izwiestiach za rok 1899. Zesz. VII i IX,
| |
| − | a następnie skróconą jej osnowę w odcinkach Dniewnika
| |
| − | Warszawskiego Nr .1 i 52 z r, 1900.
| |
| − | Podaje w niej autor ogólny zarys rozwoju Towarzy-
| |
| − | stwa, ze szczególnem uwzględnieniem epoki, w której ono
| |
| − | z pierwotnej swej siedziby »na Kanoniach przeniosło się
| |
| − | było do miejscowości po dawnym kościele 00. Dominika-
| |
| − | nów Obserwantów, które to szczegóły, oparte na aktach
| |
| − | urzędowych, pożyteczny dla historyi tej instytucyi stano-
| |
| − | wią przyczynek.
| |
| − | Pozostała wszakże dotąd dostatecznie nierozjaśnioną
| |
| − | organizacya wewnętrzna Towarzystwa, obraz zajęć i dyskus-
| |
| − | kusyj uczonego grona, na posiedzeniach peryodycznych,
| |
| − | jakie w ciągu trzydziestoletniego okresu swego bytowania
| |
| − | odbywało, a na których zajmowało się wyłącznie sprawą
| |
| − | oświaty ogólnej kraju i wzbogacaniem rozmaitych gałęzi
| |
| − | literatury i umiejętności ścisłych pracami, nie rzadko epo-
| |
| − | kowemu jak np. wydawnictwem Słownika języka polskiego,
| |
| − | książek elementarnych, historyą krajową, śpiewami histo-
| |
| − |
| |
| − | rycznemi, ustaleniem pisowni, budownictwem wiejskiem,
| |
| − | zakładaniem bibliotek, zbieraniem po dawnych archiwach
| |
| − | klasztornych materyałów historycznych, ogłaszaniem kon-
| |
| − | kursowych nagród na tematy historyczne, literackie i eko-
| |
| − | nomiczne. Bogate źródła do wyjaśnienia tej właśnie strony
| |
| − | wewnętrznej działalności Towarzystwa, które, mimo swej
| |
| − | skromnej nazwy, było pierwszą w kraju akademią umie-
| |
| − | jętności - leżały dotąd nietknięte w aktach tegoż Towa-
| |
| − | rzystwa. Dzięki upoważnieniu J. O. Generał Gubernatora
| |
| − | Warszawskiego, Księcia Imeretyńskiego, archiwum, obejmu-
| |
| − | jące powołane źródła, stało się dla piszącego te słowa do-
| |
| − | stępnem. Pozostałość duchowa po b. Towarzystwie przyja-
| |
| − | ciół nauk składa się przeważnie z szeregu porządnie i sy-
| |
| − | stematycznie prowadzonych protokółów sessyj wydziałowych
| |
| − | i centralnych z całego okresu jego istnienia, z raportów,
| |
| − | składanych przez tak zwane jego działy literackie i nau-
| |
| − | kowe, z projektów podnoszonych przez członków, z ko-
| |
| − | respondencyi prowadzonej z członkami miejscowymi, za-
| |
| − | miejscowymi i Towarzystwami naukowemi zagranicznemi,
| |
| − | ze zbioru tematów konkursowych, wreszcie z materyałów
| |
| − | historycznych, bądź źródłowych, bądź też już opracowa-
| |
| − | nych, między któremi np. mieści się rozprawa o języku
| |
| − | polskim, o planie historyi krajowej, o dawnych napisach
| |
| − | i pomnikach, wreszcie dziennik zajęć działu filozoficznego
| |
| − | i matematyczno-przyrodniczego.
| |
| − | Z pomiędzy wymienionych tu pobieżnie materyałów
| |
| − | najciekawszemi są protokóły posiedzeń Towarzystwa, pro-
| |
| − | wadzone kolejno przez tłómacza Iliady Dmochowskiego,
| |
| − | przez zasłużonego myśliciela Józefa Kalasantego Szaniaw-
| |
| − | skiego, a następnie przez Ludwika Osińskiego, słynnego
| |
| − | mówcę, poetę i profesora Uniwersytetu Alexandryjskiego
| |
| − | i wreszcie najdłużej przez ks. Edwarda Czarneckiego, którzy
| |
| − | jako sekretarze uczonego grona, utrwalili jego zajęcia,
| |
| − | i prace w szeregu notat cennych, powtarzających, nie
| |
| − | rzadko, ipsissimis uerbis, wnioski i przemowy takich między
| |
| − | innemi mężów, jak: Albertrandi, Czacki, Staszic, Niem-
| |
| − | cewicz, Woronicz, Tarnowski, Stanisław i Ignacy Potoccy.
| |
| − | Już ta okoliczność, z uwagi na osobistości redaktorów pro-
| |
| − | tokółów i na autentyczność ich notat, podnosi owe dorywcze
| |
| − | sprawozdania do godności dokumentów historycznych.—
| |
| − | Uwydatniają się żywo na tle owych suchych notat cha-
| |
| − | rakterystyczne cechy ludzi dawno już zmarłych, a mimo
| |
| − | to żyjących do dziś dnia w literaturze i w tradycyi spo-
| |
| − | łeczeństwa, jako pierwszy zastęp pracowników na polu
| |
| − | twórczości rodzimej i pracy organicznej około zachowania
| |
| − | skarbów umysłowych przeszłości, bez których żadne oświe-
| |
| − | cone i kulturalne społeczeństwo, a tem więcej — społe-
| |
| − | czeństwo bytu samodzielnego pozbawione, istnieć i rozwi-
| |
| − | jać się, dla dobra całej ludzkości, nie może.
| |
| − | Postacie trzech prezesów Towarzystwa: Albertran-
| |
| − | dego, Staszica i Niemcewicza występują tu w całej okrasie
| |
| − | charakterów energicznych, świadomych celu swoich zadań.
| |
| − | Albertrandi, wzór pracowitości, erudycyi i zapału do
| |
| − | nauki, jest duszą zawiązku Towarzystwa. Jego ręki są
| |
| − | pierwsze zaproszenia do uczestnictwa w pracach grona,
| |
| − | wystosowane do najwybitniejszych uczonych, myślicieli
| |
| − | i poetów porozbiorowej Polski. On imieniem Towarzystwa
| |
| − | przemawia do społeczeństwa, on pokonywa pierwsze prze-
| |
| − | szkody, stawiane przez miejscową administracyę pruską
| |
| − | utworzeniu instytucyi polskiej, on zagrzewa kolegów do
| |
| − | pracy, do energii i sam daje do niej impuls pracowito-
| |
| − | ścią niezmordowaną. Jest przytem układnym, zręcznym
| |
| − | politykiem i dworakiem, władającym świetnie językami
| |
| − | i jednąjącym sobie podejrzliwych ministrów pruskich:
| |
| − | Vossa, Hoya, Goldbecka, Beymego, oraz miejscowych
| |
| − | przedstawicieli władzy: Meyera i Kohlera powagą swego
| |
| − | biskupiego stanowiska i lojalnością – nieco przesadną –
| |
| − | swoich dążeń i aspiracyj.
| |
| − | Przeciwstawieniem jego jest Staszic, mąż nieugiętej
| |
| − | woli, surowy i bezwzględny w postępowaniu, pełen ambi-
| |
| − | cyi i godności w stosunkach z rządem pruskim , stojący
| |
| − | czujnie na straży ustawy, karcący nieczynność swoich
| |
| − | kolegów admonieyami, a nawet wyłączaniem ich z grona
| |
| − | Towarzystwa... On jeden nie bawi się w układne słówka,
| |
| − | nie lubi krasomówców, i sam unika frazesów. Jest mężem
| |
| − | czynu i pierwszy kładzie podwaliny siedziby stałej Towa-
| |
| − | rzystwa. W przekonaniu, że Towarzystwo nie jest miej-
| |
| − | scem dla rozrywek, lecz pracownia dla ludzi nauki, jest
| |
| − | sprężystym i stanowczym w stosunkach z kolegami. Z jego
| |
| − | polecenia nieobecność członków na posiedzeniach zaznacza
| |
| − | się; w protokółach. Zaznaczają się i usprawiedliwienia się
| |
| − | absenteistów, nierzadko w asystencyi świadectw lekarskich
| |
| − | o powodach niebytności... On stale przypomina Towarzy-
| |
| − | stwu konieczność pozyskania »diploma« królewskiego w celu
| |
| − | uprawnienia jego bytu; on porucza delegowanym »Comites«
| |
| − | baczne pilnowanie tej sprawy. Dzięki wreszcie jego nie-
| |
| − | strudzonym zabiegom, cel pożądany, choć pierwiastkowo
| |
| − | nie w całej rozciągłości, zostaje osiągniętym i, Towarzy-
| |
| − | stwo zrazu tolerowane, otrzymuje nazwę »królewskiego«.
| |
| − | Wewnętrzny rozład między członkami poskramia Staszic
| |
| − | podaniem się do dymisyi (Maj r. 1817). Odstępuje od tego
| |
| − | zamiaru dopiero po uzyskaniu od kolegów przyrzeczenia,
| |
| − | że nadal dziać się będzie po jego myśli.
| |
| − | Trzeci prezes, Niemcewicz, poeta, mówca, historyk,
| |
| − | jest niezmordowanym twórcą projektów ogólniejszych. On
| |
| − | urzeczywistnia myśl wzniesienia Kopernikowi pomnika, on
| |
| − | pragnie nadać instytucyi cechy istotnej Akademii litera-
| |
| − | tury, umiejętności ścisłych i sztuk pięknych, on, jeszcze
| |
| − | jako członek czynny za prezydencyi Staszica, najgorliwiej
| |
| − | krząta się około myśli napisania zbiorowemi silami historyi
| |
| − | ojczystej, dawszy do niej hasło w popularnych Śpiewach
| |
| − | historycznych.
| |
| − | Zasadniczym warunkiem zapoczątkowania i bytu To-
| |
| − | warzystwa było zawsze trzymanie się zdała od polityki
| |
| − | i kwestyj religijnych. Warunek ów, ustawa określony, na-
| |
| − | dal uczonemu gronu wybitne piękno konserwatyzmu, któ-
| |
| − | rego się też Towarzystwo przyjaciół nauk do ostatnich
| |
| − | prawie czasów swego istnienia niezmiennie trzymało, a które
| |
| − |
| |
| − | odbiło się przeważnie w jego literackich upodobaniach, da-
| |
| − | lekich od hołdowania ideałom budzącego się romantyzmu.
| |
| − | W imię tego właśnie kierunku zachowawczego, Lelewel,
| |
| − | już w epoce rozgłośnej swej działalności badawczo–kryty-
| |
| − | cznej, jedynie jako śmiały nowator, przepada na pierwszych
| |
| − | wyborach... nazwisko zaś Mickiewicza dopiero nawoływa-
| |
| − | nia pisemek brukowych po r. 1830 wprowadzają na listę
| |
| − | członków Towarzystwa.
| |
| − | Klasyczna powaga zajęć uczonego grona nie zmienia
| |
| − | się wśród burzliwych scen dziejowych, jakie się rozegry-
| |
| − | wały na bruku warszawskim, w epoce pierwszego trzy-
| |
| − | dziestolecia bieżącego wieku, że wspomnieć tu tylko: wkro-
| |
| − | czenie Francuzów w roku 1806, Austryaków w roku 1809,
| |
| − | odwrót szczątków wielkiej armii z pod Moskwy w r. 1812,
| |
| − | przywrócenie Królestwa w roku 1815 i najświetniejszy roz-
| |
| − | wój polityczno-społeczny owego państewka, w epoce do roku
| |
| − | 1830. Ważniejsze przewroty dziejowe, wciągu całego trzy-
| |
| − | dziestolecia bytu Towarzystwa, zaznaczają się w księdze
| |
| − | protokółów jego posiedzeń zaledwie gdzieniegdzie napoty-
| |
| − | kanej niezapisanemi jej kartami, lub też nieliczną frek-
| |
| − | wencyą członków. Przeważnie, protokóły te są obrazem
| |
| − | akademickiej pogody umysłów członków, zajętych wyłą-
| |
| − | cznie sprawami nauki i literatury. Dla bacznego wszakże
| |
| − | obserwatora, widoczną jest różnica atmosfer; zajęć Towa-
| |
| − | rzystwa w jego początkach i ku końcowi. Wraz z ustale-
| |
| − | niem się rządów krajowych po roku 1806, a tem więcej
| |
| − | po roku I815,sprawy literacko-naukowe pochłaniają w wyż-
| |
| − | szej, niż przedtem, mierze uwagę i troskliwość uczestników
| |
| − | grona i plon ich z owej epoki jest obfitszym. Natomiast
| |
| − | w pierwszem sześcioleciu główną troską Towarzystwa jest
| |
| − | akcya ratunkowa przeciw obmyślonej przezornie i zręcznie
| |
| − | przez rząd pruski maskowanej metodzie wynarodowienia,
| |
| − | którą w tak zwanych Prusach południowych przeprowa-
| |
| − | dzać się starano. Każdy krok Towarzystwa w owej epoce,
| |
| − | podjęty pod skromną formą wydawnictwa książki elemen-
| |
| − | tarnej z dziedziny matematyki, czy też gramatyki, albo
| |
| − |
| |
| − | str 7
| |
| − | PRZEDMOWA.
| |
| − |
| |
| − | rozprawki przyrodniczej, — ma na celu przeciwdziałanie
| |
| − | szerzącej się niemczyznie. Ogłaszanie konkursów w przed-
| |
| − | mocie higieny, lub budownictwa domów wiejskich, tragedyi
| |
| − | wierszem z dziejów narodowych, zmierza do budzenia umy-
| |
| − | słów z odrętwienia, ku nadaniu ich zajęciom kierunku
| |
| − | swojskiego. Posiedzenia publiczne, gromadzące publiczność
| |
| − | płci obojej i młodzież, są polem do wygłaszania prawideł
| |
| − | moralności i obowiązków obywatelskich, okazyą do nawo-
| |
| − | ływania umysłów, zaprzątniętych pogonią za rozrywkami,
| |
| − | do pracy dla dobra ogółu.
| |
| − | Pomyślne dla narodowości polskiej zmiany, jakie za-
| |
| − | szły z chwilą wstąpienia na tron cesarza Aleksandra I,
| |
| − | w dawnych dzielnicach polskich, pod berłem rossyjskiem
| |
| − | zostających, znajdują odbicie swe i wyraz w gorliwszem
| |
| − | zajmowaniu sic Towarzystwa słowiańszczyzną i sprawami
| |
| − | pobratymców i w szczerem uczuciu życzliwości dla reform,
| |
| − | w Imperyum rossyjskiem zapoczątkowanych. Sympatye te
| |
| − | wzrastają w mian; gromadzenia się faktów, które stwier-
| |
| − | dziły przychylność młodego cesarza dla Polski i w miarę
| |
| − | potężniejącego wpływu germanizacyi w stosunkach we-
| |
| − | wnętrznych zarządu Prus południowych.
| |
| − | W celu bliższego rozejrzenia się w najważniejszej
| |
| − | tego zarządu gałęzi — w szkolnictwie za czasów pruskich —
| |
| − | z uwagi, iż ku niemu zwracała się przeważane troskliwość
| |
| − | Towarzystwa, szukającego środków przeciwdziałania pod-
| |
| − | jętej przez rząd pruski akcyi, należało sięgnąć do niewy-
| |
| − | zyskanych dotąd w tej sprawie źródeł, znajdujących się
| |
| − | w archiwum tajnem berlińskiem. Nie znalazł piszący te
| |
| − | słowa przeszkód w uzyskaniu wstępu do tych właśnie źró-
| |
| − | deł, uzupełniających w niepośledniej mierze pracę, na której
| |
| − | Łukaszewicz zakończył swą Historyę szkół w Koronie i na
| |
| − | Litwie (Poznań, 1851). Epokę od roku 1796 do 1806, obej-
| |
| − | mującą prace rządu pruskiego w dziedzinie szkolnictwa
| |
| − | krajowego, udało się wyjaśnić dokładniej na podstawie cen-
| |
| − | nych raportów władz miejscowych pruskich, reskryptów
| |
| − | do nich przesyłanych i wizytacyi szkól podjętej w latach
| |
| − | Str 8
| |
| − | PRZEDMOWA.
| |
| − |
| |
| − | 1802 i 1803 przez Goedekego i Maierotta, delegatów mini-
| |
| − | steryalnych pruskich.
| |
| − | Na tle dziejów ówczesnych szkolnictwa pruskiego,
| |
| − | zmienionego znacznie, wbrew woli ministeryum, pod wpły-
| |
| − | wem reform podjętych w tej dziedzinie w cesarstwie ro-
| |
| − | syjskiem, w jego dawnych dzielnicach polskich, działalność
| |
| − | Towarzystwa warszawskiego przyjaciół nauk staje się
| |
| − | w pierwszych latach jego istnienia zrozumiałszą a histo-
| |
| − | rya tej instytucyi dla czytelnika donioślejszą.
| |
| − |
| |
| − | * * *
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Już po wykończeniu niniejszej książki, po skreśleniu
| |
| − | słów wstępnych do niej, poświęconych ogólnej charakte-
| |
| − | rystyce dziejów Towarzystwa, z natury rzeczy, na trzy
| |
| − | części się rozpadających, z których niniejsza: od roku
| |
| − | 1800 do 1806,, obejmuje czasy pruskie, następna, od
| |
| − | roku 1806 do 1815, obejmować ma czasy księztwa
| |
| − | warszawskiego, ostatnia zaś, od roku 1815, aż do
| |
| − | zamknięcia instytucyi, poświęconą będzie czasom kró-
| |
| − | lestwa kongresowego, odczytałem w najnowszej
| |
| − | pracy profesora Stanisława Tarnowskiego: Historya litera-
| |
| − | tury polskiej, wydanej w dniu pamiętnego jubileuszu 500-
| |
| − | lecia technicy Jagiellońskiej, znakomicie skreślony ustęp
| |
| − | o Towarzystwie warszawskiem przyjaciół
| |
| − | nauk.
| |
| − | Mniemam, że z korzyścią dla skromnej monografii
| |
| − | niniejszej i dla czytelników będzie – wyłączenie do przy-
| |
| − | toczonych uwag wstępnych, tego właśnie świetnego ustępu,
| |
| − | w którym, wnuk Jana Amora Tarnowskiego, jednego z gorli-
| |
| − | wszych i zasłużeńszych członków Towarzystwa warszaw-
| |
| − | skiego przyjaciół nauk, z właściwą sobie znajomością przed-
| |
| − | miotu, samodzielnością poglądów i czarem krasomówczego
| |
| − | stylu, charakteryzuje działalność uczonego grona, »któ-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Str 9
| |
| − | PRZEDMOWA.
| |
| − |
| |
| − | rego – mówiąc własnemi Jego słowy — trzydziestoletnie
| |
| − | życie i działanie nie musiało być zupełnie marnem i pró-
| |
| − | żneni, które owszem musiało być istotnem ogniskiem
| |
| − | ruchu umysłowego i naokoło siebie wpływ niemały
| |
| − | wywierać, kiedy nadało swoje nazwisko epoce, kiedy mó-
| |
| − | wimy i zawsze mowie będziemy: Literatura Towa-
| |
| − | rzystwa Przyjaciół Nauk, smak Towarzystwa
| |
| − | Przyjaciół Nauk. pojęcia, prace Towarzy-
| |
| − | stwa Przyjaciół Nauk...«
| |
| − | »Chcieć mówić — pisze prof. Tarnowski — że w Towarzystwie
| |
| − | owem nie było nic ciężkiego, nic pedantycznego, że wszystko zasłu-
| |
| − | guje na bezwzględne uwielbienie, lub że ono przy całej swojej pracy
| |
| − | postawiło naukę i oświatę n nas na takim stopniu, jak ona stała we
| |
| − | Francyi, w Niemczech. lub w Anglii, byłoby przesadą. Najuczeńsi
| |
| − | z członków Towarzystwa nie dochodzą miary wielkich uczonych za-
| |
| − | granicznych, niema między nimi ani Schleglów, ani Humboldtów,
| |
| − | ani Saya, ani Ricarda, ani Fichtego, ani Schellinga, ani Hegla, ani
| |
| − | Guizota, ani Villemaina, ani Sismondiego; uczoność ich nie jest euro-
| |
| − | pejska, nie podnosi oświaty i nauki w świecie, ale podnosi ją tylko
| |
| − | w Polsce, jest wyłącznie polską. Nie można się temu dziwić, niema
| |
| − | nawet co o tem mówić, trzeba pogodzić się z faktem, że od początku
| |
| − | naszego istnienia aż do dnia dzisiejszego nie staliśmy nigdy na czele
| |
| − | europejskiej cywilizacyi, a po utracie bytu politycznego, mniej niż
| |
| − | kiedykolwiek. Nie powinniśmy nawet, brać tego do serca i wyrzucać
| |
| − | sobie, bo nie nasza wina, że główny prąd historyi dotąd przez nasz
| |
| − | kraj nie płynął; ani my, ani nikt innj nie zdołałby go gwałtem
| |
| − | zwrocie w to koryto. Zatem, każda epoka naszych dziejów może być
| |
| − | spokojna w sumieniu i powiedzieć, że zrobiła swoje, jeżeli nie tro-
| |
| − | szcząc się o przodowanie cywilizacyi europejskiej, umiała utrzymać
| |
| − | i podnieść cywilizacyę wewnętrzną w Polsce. Wiek, na który pa-
| |
| − | trzymy z taką chlubą i z taką zazdrością, do którego zwracamy się
| |
| − | zawsze z tęsknotą, jak do najpiękniejszej chwili naszego życia, wiek
| |
| − | XVI nie zrobił nic więcej, a przecież któżby śmiał o nim powiedzieć,
| |
| − | że zrobił za mało? Epoka Stanisława Augusta także nie zrobiła
| |
| − | więcej, ale zrobiła, co była powinna; a tak samo i epoka Towarzy-
| |
| − | stwa Przyjaciół Nauk. Nie wydała gwiazd pierwszego rzędu, przy-
| |
| − | świecających całemu światu, ale wydała takie, które w Polsce świe-
| |
| − | ciły jasno i oświecały ją dobrze. Towarzystwo założyło pierwsze
| |
| − | i niewzruszone podstawy znajomości prawa polskiego i jego historyi;
| |
| − | ono pierwsze przedsięwzięło badania nad językiem i dokonało dzieła
| |
| − | tak, że nikomu długo nie przychodziło do głowy, iżby je trzeba po-
| |
| − | Str 10
| |
| − | PRZEDMOWA
| |
| − |
| |
| − | prawiać, lub zastąpić nowemi; ono postawiło pierwsze kroki w hi-
| |
| − | storyi literatury polskiej, w krytyce literackiej, pomimo wszystkiego
| |
| − | postąpiło znacznie, stworzyło ją prawie i utorowało drogę przed wła-
| |
| − | snymi nieprzyjaciółmi, dało im w rękę broń znacznie wydoskonaloną.
| |
| − | Jemuśmy winni pierwsze i bodaj czy nie najskuteczniejsze badania
| |
| − | słowiańskich początków Polski, jemu prace przygotowawcze do zna-
| |
| − | jomości własnego kraju pod względem geograficznym, geologicznym,
| |
| − | klimatycznym, handlowym, statystycznym. Ono pierwsze wreszcie
| |
| − | oprawia, nie na wielka skale może, ale pierwszy raz od trzech wie-
| |
| − | ków w sposób rozumny i godny przedmiotu, grecką naukę nauk
| |
| − | (Szaniawski. Śniadecki, Goluchowski). A kiedy tak pracuje na polu
| |
| − | nauk i pamięta o umysłowych potrzebach narodu i kiedy za te jego
| |
| − | prace należy mu się uszanowanie i wdzięczność, to niemniej należy
| |
| − | mu się za to. że myślało o garbarniach i hutach żelaznych, o soli
| |
| − | i cynku, o płodozmianie i chorobach bydła, o wiejskich chatach,
| |
| − | o szkołach dla głuchoniemych, o kasach oszczędności, o obyczajach
| |
| − | i oświacie ludu, o zdrowiu, wygodzie, dostatku ludności we wszyst-
| |
| − | kich jej warstwach; że nauki i oświaty nie zamykało w najwyższych
| |
| − | sferach abstrakcyjnej mądrości, nie monopolizowało jej na korzyść
| |
| − | niektórych uprzywilejowanych mędrców, ale wznosząc ją jak mogło
| |
| − | najwyżej w nauce, zniżało zarazem do ziemi, łączyło ze wszystkiemi
| |
| − | stosunkami życia, kazało w praktyce służyć na pożytek powszechny
| |
| − | i wieloraki narodu«.
| |
| − | »Jestto zwykłą cechą i zwykła historyą uczonych Towarzystw
| |
| − | i Akademij, że z wiedza i zamiarem, lub tylko naturalną koleją rze-
| |
| − | czy, z postępem czasu zamykają się coraz szczelniej w sferach naj-
| |
| − | wyższej mądrości i nauki, w obrębie uczonych i mędrców, na tych
| |
| − | kościach obwarowują się i ani niższemu światu nie pozwalają
| |
| − | do siebie przystępu, ani też same do niego nic zstępują. A w naturze
| |
| − | ich bywa jeszcze i to, że dochodzą do słusznego niezawodnie, ale
| |
| − | wielkiego przekonania o swojej wartości, do przesadzonego niekiedy
| |
| − | uczucia swojej powagi i godności, a poziomy świat, nie mogąc za-
| |
| − | przeczyć ich naukowej wyższości i zasługi, mści się za nie jak może,
| |
| − | przedrwiwując owo przeświadczenie o sobie i ową powagę, oskarża
| |
| − | o wyłączność, pedantyzm, o wzajemne dla siebie uwielbienie, wreszcie
| |
| − | pewien zastój, pewną jak żeby zatęchłość, która się wyradza w tych
| |
| − | wodach zwykle stojących, rzadko kiedy strumieniem nowym odży-
| |
| − | wianych. Powiedzieć, że Towarzystwo Przyjaciół Nauk nie miało
| |
| − | zgoła tej ostatniej własności, czy słabości, tego nie można. Czuło ono
| |
| − | swoją powagę i nosiło ją bardzo wysoko w poważnem zachowaniu
| |
| − | się i postawie na naprzykład Stanisława Potockiego, albo Koźmiana,
| |
| − | albo Osińskiego, widać ton cokolwiek wyniosły, sztywny, lekko
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Str 11
| |
| − | PRZEDMOWA
| |
| − |
| |
| − | gardliwy, który tak niecierpliwił młodszych, prostych i śmiertelnych,
| |
| − | nie będących obywatelami tego umysłowego 0limpu«.
| |
| − | »Ale jeżeli ślady tej zwykłej słabości Towarzystw uczonych
| |
| − | dają się dostrzegać i w naszeni, to ich wady większe i szkodliwsze,
| |
| − | owego oddzielenia się od świata i życia i zamknięcia w sobie, niema
| |
| − | w niem wcale, owszem jest ciągły i żywy rzeczywisty związek po-
| |
| − | między narodem a Towarzystwem, które się podjęło kierownictwa
| |
| − | jego oświaty. Nie ma tego stosunku życia, nie ma tej potrzeby na-
| |
| − | rodu, o którejby Towarzystwo nie było myślało, w których nie by-
| |
| − | łoby się starało przyjść z pomocą i to jest jego właściwą cechą, jego
| |
| − | wielką zasługą i tajemnica jego prawdziwej i niepospolitej żywotności.
| |
| − | Wszystko, co robi, wszystko, co przedsiębierze, wszystko to poczyna
| |
| − | ono w jednej i tej samej myśli, która wiąże, i spaja w całość wszyst-
| |
| − | kie jego działania, w myśli służenia krajowi, przyniesienia mu prak-
| |
| − | tycznego, jak być może najprędszego, pożytku. Ten wysoki zmysł
| |
| − | organizacyjny i praktyczny, który się wyrobił u nas w latach po-
| |
| − | między pierwszym a drugim rozbiorem, który odznaczał prace Wiel-
| |
| − | kiego Sejmu i współczesna literaturę, ten sam umysł organizacyjny, zmysł
| |
| − | ładu, rządności, ciągłości i wszechstronności pracy, panował
| |
| − | w Księstwie Warszawskiem i w Królestwie kongresowem, wydał
| |
| − | ogromne wysilenia pierwszego i wyborną administracyę, wyborne
| |
| − | sądownictwo, doskonały stan wychowania i najlepszy podówczas
| |
| − | w Europie stan skarbu drugiego. Ten sam zmysł, tem sam duch
| |
| − | ożywiał i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, we wszystkich jego dzia-
| |
| − | łaniach, nawet w tych, którym ducha patryotycznego i obywatel-
| |
| − | skiego zbyt długo zwykliśmy byli zaprzeczać«.
| |
| − |
| |
| − | Przyswoiłem sobie, ponad przyzwoitość może, nie bez
| |
| − | rzetelnej wszakże przyjemności, ów przydłuższy ustęp
| |
| − | z Historyi literatury polskiej (t. IV. 30 i nast.) prof. Tarnow-
| |
| − | skiego, aby mieć miarowskaz tego punktu widzenia, z ja-
| |
| − | kiego działalność naukową i obywatelską Towarzystwa
| |
| − | przyjaciół nauk rozpatrywaćby należało. Przeświadczenie
| |
| − | o konieczności i słuszności takiego, a nie innego, punktu
| |
| − | widzenia, nie może być niestety dowodem, iż autor pracy
| |
| − | niniejszej zadanie takie pomyślnie rozwiązał...
| |
| − | »Szczegółowo historyą Towarzystwa — nadmienia w- końcu
| |
| − | przytoczonego powyżej ustępu prof. Tarnowski - któraby zgłębiła
| |
| − | wszystkie jego prace, osądziła wartość dzieł pod jego opieką wyda-
| |
| − | wanych, a przynajmniej rozpraw ogłoszonych w jego Rocznikach,
| |
| − | i wykazała, w jakim stanie ono każdą naukę z osobna w Polsce za-
| |
| − | str. 12
| |
| − | PRZEDMOWA.
| |
| − | stało, a w jakim ją po latach trzydziestu zostawiło, byłaby pracą
| |
| − | i potrzebną i zajmująca. Własny pożytek dzisiejszych dopomina się
| |
| − | o nią. niemniej jak sprawiedliwość względem dawniejszych« (str. 39).
| |
| − |
| |
| − | Taki ideał przyświecał wprawdzie autorowi przy pod-
| |
| − | jęciu niniejszego zadania, lecz wykonanie jego wobec ogromu
| |
| − | odnalezionego materyału źródłowego, okazało się niestety
| |
| − | przytrudnem i siły jego przerastającem... Ograniczył się
| |
| − | więc z konieczności do skromniejszej roli, nie historyka,
| |
| − | lecz kronikarza dziejów Towarzystwa, w tern przeświad-
| |
| − | czeniu, że odtworzenie całkowitej działalności instytucyi,
| |
| − | według osnowy protokółów jego posiedzeń, stanowić będzie
| |
| − | z czasem nader pożyteczny materyał dla przyszłych hi-
| |
| − | storyków umysłowości polskiej z początków bieżącego
| |
| − | stulecia.
| |
| − | Nie bez pewnej, dziś tak modnej, nastrojowej do-
| |
| − | niosłości będzie szereg widoków, przedstawiających War-
| |
| − | szawę, jaką była za czasów pruskich, bezpośrednio prawie
| |
| − | po wypadkach, które ją charakteru stolicy dawnej Rzplitej
| |
| − | pozbawiły. Widoki te, noszące jeszcze gdzieniegdzie ślady
| |
| − | niedawno przebytej katastrofy, stanowią część ongi bogatej
| |
| − | kolekcyi, sporządzonej około roku 1800 przez nieznanego
| |
| − | artystę malarza, z polecenia landgrafa Hlessen-Darmsztadz-
| |
| − | kiego, Ludwika X, późniejszego wielkiego księcia Ludwika I
| |
| − | (+ 1830). Są one dziś własnością znanego miłośnika rzeczy
| |
| − | krajowych, p. Mathiasa Bersohna.
| |
| − | Nie zachodzi oczywiście bezpośredni związek między
| |
| − | zewnętrzną, dekoracyjną stroną Warszawy pruskiej, a przed-
| |
| − | miotem niniejszej monografii. Badawcze wszakże oko roz-
| |
| − | ważnego czytelnika nie bez poważniejszej refleksji rozpa-
| |
| − | trywać będzie widoki owej ogładzonej, z cudzoziemska
| |
| − | przystrojonej Warszawy, wśród której zrodziła się akcya
| |
| − | ratunkowa, podjęta przez Towarzystwo przyjaciół nauk.
| |
| − | Tak mało już dziś pozostało śladów po dawnej stolicy
| |
| − | Rzpltej z przed stu laty i tak szybko pod wpływem no-
| |
| − | wych warunków jej bytu i nieustannego rozwoju nikną te
| |
| − | nawet, które stanowiły dotąd rodzima, charakterystyczną
| |
| − |
| |
| − | str.13
| |
| − | PRZEDMOWA,
| |
| − | jej cechę, że wybaczyć można rozmiłowanemu w owych
| |
| − | pamiątkach po dawnych czasach szperaczowi, jeśli z każ-
| |
| − | dej korzysta sposobności, by zachować dla przyszłych po-
| |
| − | koleń choćby obrazkowe ich resztki...
| |
| − | Pragnął on również przekazać następcom rysy wszyst-
| |
| − | kich ludzi tamtoczesnej opoki, którzy w działalności To-
| |
| − | warzystwa przyjaciół nauk mieli tak owocny udział. Ży-
| |
| − | czenie to, dzięki uprzejmości J. O. Włodzimierza ks. Czet-
| |
| − | wertyńskiego, posiadacza jednego z najbogatszych zbiorów
| |
| − | rycin i pamiątek swojskich, Zygmunta Wolskiego, oraz
| |
| − | innych uczynnych kollekcyonistów, w większej części speł-
| |
| − | nionem zostało. Nie dało się wszakże, z uwagi na warunki
| |
| − | typograficzne, dopełnić warunku rozmieszczenia owych
| |
| − | wizerunków członków Towarzystwa w miejscach, gdzie
| |
| − | o nich mowa. Zastrzeżenie to czyni autor, licząc na pobła-
| |
| − | żliwość łaskawych, a wyrozumiałych czytelników.
| |
| − | ==CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ PIERWSZY.==
| |
| − |
| |
| − | Spuścizna po komisyi edukacyjnej. Opinia o niej v. Klewitza.
| |
| − | Pochwała królewska z r. 1794.
| |
| − | Kierownicy oświaty w Prusach południowych. Minister Woellner.
| |
| − | Otto hrabia Voss. Projek-
| |
| − | towane „naprawy". Von Hoym. Hommagium pruskie. Rozdawnictwo starostw.
| |
| − | Afferzyści.
| |
| − | Protest Zerboniego. Ślady spisku urzędniczego. Minister Goldbeck.
| |
| − | Pamflet v. Helda. Nowe
| |
| − | rządy v. Vossa. Korpus "towarcysów". Systemat Pestalozzego. Pożyczki.
| |
| − | Uktady bajońskie.
| |
| − | Ministrowie v. Schrötter, v. Massów i Karol v. Beyme.
| |
| − | W najsmutniejszej dziejów krajowych epoce, między
| |
| − | rokiem 1773, jako zaczątkiem bytu rozczłonkowanej
| |
| − | Rzpltej, a rokiem 1794, zamykającym okres jej podziałów
| |
| − | i zagłady państwowej, rozwijała się i promieniowała, prze-
| |
| − | możnym a dodatnim wpływom na umysłowość społeczeń-
| |
| − | stwa, instytucya, którą, jako najcenniejszą spuściznę po
| |
| − | przeszłości otrzymała, i z której posiewu długie jeszcze
| |
| − | lata korzystać miała Polska pogrobowa.
| |
| − | Komisya edukacyjna, organizacyą swą wzorową i sy-
| |
| − | stematem szkolnym, skierowanym ku rozwojowi nietylko
| |
| − | umysłu, lecz i pierwiastków etycznych i humanitarnych
| |
| − | w miodem pokoleniu, była pierwszem w świecie ucywili-
| |
| − | zowanym ministeryum oświaty. Dala ona swym przykła-
| |
| − | dem państwom europejskim impuls do utworzenia władz
| |
| − | specyalnych, poświęconych wyłącznie ważnym sprawom
| |
| − | edukacyi młodzieży w duchu narodowym.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Wilhelm Antoni von Klewitz,
| |
| − | król.-pruski rzecz, tajny minister stanu.
| |
| − | (Staloryt Siega).
| |
| − |
| |
| − | Z nietajonem zadowole-
| |
| − | niem przytaczano dotychczas,
| |
| − | wydany w roku 1805 w Ber-
| |
| − | linie, memoryał, ongi prezy-
| |
| − | dującego radcy w departamen-
| |
| − | cie Prus południowych, von
| |
| − | Klewitza, w którym, urządze-
| |
| − | nia szkolne Polski porozbio-
| |
| − | rowej, z lat 1783 i 1790, naz-
| |
| − | wano wprost »przedziwnemi».
| |
| − | Opinia taka, dla umysło-
| |
| − | wości polskiej tyle zaszczytna,
| |
| − | nabiera tem większej wagi, ile
| |
| − | że stwierdzenie jej znajdu-
| |
| − | jemy we wcześniejszym od pomienionego memoryału re-
| |
| − | skrypcie króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma II, z dnia
| |
| − | 14 lutego 1794 roku, do kamery poznańskiej przesłanego,
| |
| − | w którym, dziękując ówczesnemu radcy wojenno-ekonomi-
| |
| − | cznemu, von Strachwitzowi, za gruntowne o szkolnictwie
| |
| − | polskiem sprawozdanie i za jego »patryotyczną w dobrej
| |
| − | sprawie gorliwość«, król pruski bez ogródek wypowiada
| |
| − | zdanie, że urządzenia szkolne polskie, przez dawną komi-
| |
| − | syę edukacyjną opracowane, »są istotnie tak wzorowemi,
| |
| − | iż z pewnemi jedynie zmianami, zasługują na utrzymanie
| |
| − | i nadal«. („Diese Verfassung und die Grundsätze des Schul-
| |
| − | reglements... sind in der That so musterhaft, dass sie mit Mo-
| |
| − | difcationen hinzuhalten zu werden verdienen...)1).
| |
| − | Tego rodzaju pochlebna opinia ośrodkach pomoc-
| |
| − | niczych dla rozwoju oświaty, w przyłączonych do monar-
| |
| − | chii pruskiej dawnych prowincyi polskich, nie oznaczała,
| |
| − | naturalnie, gotowości do popierania celu, ku króremu za-
| |
| − | rządzenia komisyi edukacyjnej zmierzały: do pielęgnowania
| |
| − | w duszach i umysłach podbitego narodu miłości do du-
| |
| − | chowej po ojcach spuścizny: języka, literatury i dziejów
| |
| − | swojskich.
| |
| − | Wytrącony z rąk dawnych kierowników edukacyi
| |
| − |
| |
| − | str 19
| |
| − | DZIAŁACZE PRUSCY.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Jan Krzysztof Woellner,
| |
| − | król. - pruski, rzeczyw. tajny minister
| |
| − | stanu i sprawiedliwości.
| |
| − |
| |
| − | narodowej oręż, służyć miał w rę-
| |
| − | kach nowego rządu jako narzę-
| |
| − | dzie podatne do szerzenia kul-
| |
| − | tury obcej, — do celów germa-
| |
| − | nizacyi; a jakkolwiek osnuty
| |
| − | w tym duchu system, wykony-
| |
| − | wany przez szereg lat z nieubła-
| |
| − | ganą konsekwencyą, żadnym nie
| |
| − | miał podlegać zboczeniom, to je-
| |
| − | dnak wytrawna polityka pruska
| |
| − | umiała wszelkim pomocniczym,
| |
| − | ku głównemu celowi zmierzają-
| |
| − | cym, zarządzeniom, nadać pozór
| |
| − | tyle humanitarny i etyczny, że
| |
| − | złudzone owym blichtrem umy-
| |
| − | sły, szczerych nawet patryotów
| |
| − | polskich, nie odmawiały jej zrazu współdziałania.
| |
| − | Epokę, która nas zajmować będzie, wypełniają rządy
| |
| − | dwóch Fryderyków Wilhelmów pruskich: II-go i III-go.
| |
| − | Pierwszy z nich, przysporzył swej monarchii odpadłe od
| |
| − | Rzpltej, skutkiem drugiego rozbioru, rozlegle dzielnice pol-
| |
| − | skie; ostatni zaś, od roku 1798, objął to dziedzictwo po ojcu
| |
| − | i utracił je w części, po katastrofie 1806 roku. Współpra-
| |
| − | cownikami obu owych Fryderyków w dziele wynarodo-
| |
| − | wienia społeczności polskiej, byli, względnie, jedni i ciż
| |
| − | sami mężowie stanu, kierowani wspólną ideą — wynatu-
| |
| − | rzenia ducha polskiego, jego umysłowości i języka, drogą
| |
| − | edukacyi młodzieży, według norm, niby to postępowych,
| |
| − | w gruncie rzeczy wszakże osnutych na ciasnych formuł-
| |
| − | kach klerykalizmu protestanckiego.
| |
| − | Obyczajowe zboczenia i niemoralność Fryderyka Wil-
| |
| − | helma II, stały się dźwignią do wyniesienia całej gruppy
| |
| − | etycznie nagannych osobników na szczebel kierownictwa
| |
| − | losami i umysłowością przyłączonych do monarchii, pod na-
| |
| − | zwą Prus południowych i południowo-wschodnich, prowin-
| |
| − | cyj polskich.
| |
| − |
| |
| − | 2*
| |
| − | str 20
| |
| − | CZĘŚĆ 1. rozdział pierwszy,
| |
| − |
| |
| − | Otto Karol Fryd. von Voss,
| |
| − | minister pruski.
| |
| − |
| |
| − | Jan Krzysztof Woell-
| |
| − | ner, były kaznodzieja prote-
| |
| − | stancki "un pauvre rotwrier"
| |
| − | „ein betrügerischer und intriguan-
| |
| − | ter Pfaffe", jak go w przystę-
| |
| − | pie cynicznej szczerości tytu-
| |
| − | łował Fryderyk Wielki, za-
| |
| − | wdzięczał swoje późniejsze
| |
| − | wyniesienie na dygnitarstwo
| |
| − | Oberfinanzratha i Premier-
| |
| − | ministra pruskiego (1786 r.)
| |
| − | bogatemu i zdradą osiągnię-
| |
| − | temu ożenkowi z niedoświad-
| |
| − | czoną hrabianką ItzenplitZ,
| |
| − | przedewszystkiem zaś — mis-
| |
| − | tycznym praktykom z królem, na tajnych schadzkach
| |
| − | w gronie sekty Rosenkreutzerów.
| |
| − | Podjąwszy się do wspólki z drugim, tejże wartości
| |
| − | moralnej, działaczem, Ottonem Fryderykiem hrabią Vo-
| |
| − | ssem, — dopuszczonym do łaski królewskiej dzięki jedynie
| |
| − | oddaniu na pastwę lubieżności Fryderyka Wilhelma, ro-
| |
| − | dzonej siostry,2) zorganizowania nowo zdobytych dzielnic
| |
| − | polskich w duchu reakcyjnym, przekazał w roku 1714,
| |
| − | po ustąpieniu ze stanowiska ministra, to zadanie, swemu
| |
| − | następcy. «Materyału do naprawy — pisał Voss o swoim
| |
| − | zarządzie w roku 1796 — starczy na lat dziesiątki». Na-
| |
| − | prawa miała być prowadzoną nie środkami przymusu,
| |
| − | lecz łagodnością, wciąganiem inteligencyi polskiej, przez
| |
| − | stan szlachecki reprezentowanej, w sferę interesów pań-
| |
| − | stwowych, drogą kaptowania jej względów tytułami i na-
| |
| − | dawaniem jej gruntów kameralnych, na dostępnych wa-
| |
| − | runkach wieczysto-dzierżawnego posiadania3).
| |
| − | Usypiając łagodnością swego systematu samowiedzę
| |
| − | narodową społeczeństwa polskiego, do tego stopnia, że, wbrew
| |
| − | rozkazom z góry, zabronił uroczystego obchodu na zie-
| |
| − | miach polskich rzadkich zwycięztw Prusaków, w pierw-
| |
| − |
| |
| − | str 21
| |
| − | VON HOYM.
| |
| − |
| |
| − | Karol Jerzy G. H von Hoym,
| |
| − | tajny min. stanu wojny i naczelny
| |
| − | minister ślązki (1739-1807).
| |
| − |
| |
| − | szych walkach z Francyą rewo-
| |
| − | lucyjną, rozwijał natomiast hr.
| |
| − | Voss niestrudzoną działalność
| |
| − | w sprawach: niedopuszczenia du-
| |
| − | chowieństwa katolickiego do
| |
| − | udziału w Wychowaniu młodzie-
| |
| − | ży, w zachęcaniu tejże młodzieży
| |
| − | do kształcenia się w uniwersyte-
| |
| − | cie Frankfurckim (nad Odrą),
| |
| − | w projektach utworzenia w To-
| |
| − | runiu wszechnicy protestanckiej,
| |
| − | w ograniczania praw klasztorów,
| |
| − | w zarządzie funduszem szkolnym
| |
| − | pojezuickim, przedewszystkiem
| |
| − | zaś, zwracał uwagę na to, by
| |
| − | Prusy Południowe ekonomicznie
| |
| − | nie rozwijały się ze szkodą «macierzy» (Mutterstaat) t. j.
| |
| − | właściwej monarchii pruskiej4).
| |
| − | Wybuch powstania koścłuszkowskiego w roku 1794
| |
| − | wstrzymaj na ćzas krótki działalność hr. Voasa. Następcą
| |
| − | jego czasowym stał się minister ślązki Karol Jerzy Henryk
| |
| − | v. Hoym, który też stał u steru zarządu Prusami Połu-
| |
| − | dniowemi przez lat trzy, do czasu ponownego powołania
| |
| − | Vossa na ów urząd odpowiedzialny.
| |
| − | Karol Jerzy Henryk von Hoym (1739—1807) wynie-
| |
| − | siony w roku 1786 przez Fryderyka Wilhelma II do graf-
| |
| − | skiej godności, objął w roku 1793 zarząd kamerami: po-
| |
| − | znańską i piotrkowską. W roku 1795, po objęciu naczel-
| |
| − | nictwa w zarządzie Prusami Południowemi przyjmował
| |
| − | imieniem swego monarchy homagium od Warszawy, na
| |
| − | miasto pruskie zmienionej, i od przyłączonego kraju, przy-
| |
| − | czem miało miejsce głośne swego czasu zdarzenie — iż go
| |
| − | jedna z deputacyj «krolewską mością» nazwała5).
| |
| − | Upamiętnił von Hoym swoje rządy rozdawnictwem
| |
| − | starostw, zewsząd nadbiegłym spekulantom i afferzystom,
| |
| − | za bajecznie niską cenę, bogacąc tym sposobem całe rze-str 22
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ PIERWSZY.
| |
| − |
| |
| − | Henryk Juliusz, von Goldbeck.
| |
| − | minister pruski.
| |
| − |
| |
| − | sze nikczemnych kreatur, ze
| |
| − | szkodą skarbu narodowego. Po-
| |
| − | mocnikiem jego w tych mane-
| |
| − | wrach był nadleśny von Trie-
| |
| − | benfeld, który też sam na tej
| |
| − | spekulacyi grube zarobił pienią-
| |
| − | dze Wywołało to swego czasu
| |
| − | głośny protest ze strony wojsko-
| |
| − | wego Zerboniego z Piotrkowa,
| |
| − | za co, z rozkazu króla, nastąpiło
| |
| − | jego aresztowanie, a gdy przy
| |
| − | rewizyi papierów Zerboniego na-
| |
| − | trafiono na ślad stowarzyszenia,
| |
| − | mającego na celu poprawę sto-
| |
| − | sunków wewnętrznych państwa pruskiego, zaraportował
| |
| − | o tem v. Hoym królowi, skutkiem czego, wspólnicy Zer-
| |
| − | boniego: brat tegoż, kupiec wrocławski, dowódzca v. Leip-
| |
| − | ziger i kupiec Salice Contessa z Hirszberga, na karę for-
| |
| − | teczną skazani zostali. Po wstąpieniu na tron Fryderyka
| |
| − | Willi. III (1798 r.) uwolniono spiskowców, przyczem i mi-
| |
| − | nister Goldbeck, nieprzyjaźnie względem v. Hoyma uspo-
| |
| − | sobiony, przeciw któremu Hans v. Held wystąpił z gło-
| |
| − | śnym swego czasu pamfletem: "Die wahren Jacobiner im
| |
| − | preussischem Staate", złożonym został z urzędu. Niedługo
| |
| − | wszakże trwała gospodarka v. Hoyma w Prusiech Połu-
| |
| − | dniowych, gdyż już w roku 1798 zmuszonym był ustąpić
| |
| − | z zarządu i hr. v. Voss ponownie do władzy powołanym
| |
| − | został. Przywrócono tedy znowu dawny systemat łago-
| |
| − | dności i oględności w postępowaniu z ludnością polską.
| |
| − | Zjednanie sobie względów szlachty stało się jedynym
| |
| − | celem przywróconego do władzy ministra. W takim postę-
| |
| − | pując duchu, powściągnął v. Voss zachcianki reformato-
| |
| − | rów do usamowolnienia włościan polskich6). Natomiast,
| |
| − | folgując rycerskiemu animuszowi szlachty polskiej, wyje-
| |
| − | dnał od króla zezwolenie, na utworzenie dla niej korpusu
| |
| − | lekkiej jazdy <<towarzyszów>>. (Towarcys)7). Zobaczymy na-
| |
| − |
| |
| − | str 23
| |
| − | VON VOSS.
| |
| − |
| |
| − | Eberhard Juliusz Wilm. von Massow,
| |
| − | rzeczyw.min. stantu pruski.
| |
| − |
| |
| − | stępnie bliżej owoce działalności
| |
| − | v. Vossa w zakresie szkolnictwa
| |
| − | polskiego, dla którego, przy po-
| |
| − | mocy księdza Jeziorowskiego, wy-
| |
| − | jednał zezwolenie na wprowadze-
| |
| − | nie do nauczania młodzieży sy-
| |
| − | stematu pedagoga Pestalozzi'ego.
| |
| − | Najbardziej wszakże wpływo-
| |
| − | wym i dla interesów monarchii pruskiej korzystnym, lecz ety-
| |
| − | cznie dla narodowości polskiej szkodliwym, był chytrze obmy-
| |
| − | ślony plan v. Yossa — rozpoży-
| |
| − | czenia szlachcie polskiej, na przy-
| |
| − | stępnych warunkach, olbrzymich kapitałów państwowych
| |
| − | i legatowych różnych stowarzyszeń, z hypotecznem ich
| |
| − | zabezpieczeniem. Pożyczki owe, wzmógłszy w narodzie
| |
| − | dążność do trwonienia ich na błyskotliwy przepych za-
| |
| − | baw, przeszły w roku 1810 drogą sprzedaży, z mocy kon-
| |
| − | wencyi bajońskiej, jako zdobycz wojenna, na rzecz króla
| |
| − | saskiego, księcia warszawskiego.
| |
| − | Niemniej względnym okazał się hr. Voss dla naro-
| |
| − | dowości polskiej, stawiając przeszkody ommigracyi do Prus
| |
| − | południowych kolonistów niemieckich, wbrew wyraźnej
| |
| − | w tym duchu woli ministra v. Schrottera.
| |
| − | Trwała ta gospodarka Vossa w Polsce aż do kata-
| |
| − | strofy pod Jeną. Zabrawszy wszystkie akta spraw Prus
| |
| − | Południowych, oraz wszelkie fundusze państwowe, opuścił
| |
| − | v. Voss sferę swej zgubnej działalności, by już do niej nie
| |
| − | powrócić.
| |
| − | Pozostawił jedynie po sobie nieprzychylną miedzy po-
| |
| − | litykami pruskimi pamięć, gdyż jego to systematowi przy-
| |
| − | pisywano ułatwienie Napoleonowi drogi do opanowania
| |
| − | rychłego dawnych prowincyi polskich8).
| |
| − | Biegunowo przeciwnym polityce łagodności z zarzą-
| |
| − | dzie Prusami Południowemi był współczesny Vossowistr 24
| |
| − | CZĘŚĆ l. ROZDZIAŁ PIERWSZY.
| |
| − |
| |
| − | C. F. Beyme,
| |
| − | wielki kanclerz pruski.
| |
| − |
| |
| − | wzmiankowany wyżej minitter
| |
| − | Fryderyk Leopold von Sehrötter
| |
| − | (ur. 1743). Ów przyjaciel oso-
| |
| − | bisty Kanta i zwolennik jego filo-
| |
| − | zofii, od roku 1791 prezydent
| |
| − | Prus Wschodnich i Zachodnich,
| |
| − | a od roku zaś 1795 i tak zwa-
| |
| − | nych Nowo Wschodnich, do któ-
| |
| − | rych okrąg Białostocki należał,
| |
| − | zwracał główne swe usiłowanie
| |
| − | ku ekonomicznemu podniesieniu
| |
| − | zdobytych krajów i ku niwecze-
| |
| − | niu wszelkiej narodowej samo-
| |
| − | wiedzy w ludności polskiej, przez
| |
| − | zdwojoną w sprawie jej zgermanizowania rychłego gorli-
| |
| − | wość. Wysyłał kosztem rządu kandydatów do posad wpły-
| |
| − | wowych w Polsce, za granicę, do Anglii i lokował ich
| |
| − | następnie w rozmaitych władzach centralnych, z instruk-
| |
| − | cyą bezwzględnego stosowania systematu exterminacyjnego
| |
| − | do ludności polskiej. I tego działacza bitwa pod Jeną wy-
| |
| − | trąciła z siodła, wśród najgorętszego rozmachu antipolskiej
| |
| − | działalności9).
| |
| − | Dwaj jeszcze pruscy mężowie stanu pracowali je-
| |
| − | dnomyślnie w duchu łagodnego systematu germanizacyi
| |
| − | Prus południowych. Jednym z nich był powinowaty von
| |
| − | Vossa — Juliusz Eberhard Ernest v. Massow (ur. 1750),
| |
| − | który w ministeryum sprawiedliwości zarządzał depar-
| |
| − | tamentem Prus Południowych i Południowo-wschodnich,
| |
| − | a także wydziałem spraw duchowieństwa katolickiego
| |
| − | i protestanckiego w tychże prowincyach, osobistość giętka
| |
| − | i gotowa do wszelkich ustępstw na korzyść- silniejszego,
| |
| − | do tego stopnia, że z chwilą wkroczenia Napoleona do
| |
| − | Prus pospieszyła wspólnie z ministrem Goldbeckiem ze
| |
| − | złożeniem przysięgi homagialnej na wierność francuskiemu
| |
| − | zdobywcy.
| |
| − | Drugim wreszcie, tejże samej kategoryi działaczem,
| |
| − |
| |
| − | str 25
| |
| − | VON BEYME
| |
| − |
| |
| − | był minister Karol Fryderyk v. Beyme (ur. 1765 + 1833)
| |
| − | były asesor Kammergerichtu, zestosunkowany wspólnością
| |
| − | modnego humanitarnego kierunku najprzód z królewiczem,
| |
| − | a następnie z królem Fryderykiem Wilhelmem III, i z tego
| |
| − | względu nieprzychylnie przez historyografów pruskich
| |
| − | oceniany10*).
| |
| − |
| |
| − | *) Podane w niniejszym rozdziale, oraz następnych, wizerunki
| |
| − | pruskich mężów stanu, zawdzięczam uprzejmości prof. dra Jakóba Caro.
| |
| − | str 26
| |
| − | ROZDZIAŁ II.
| |
| − |
| |
| − | Fundusz pojezuicki. Projekta Goldbecka. Protest Hoyma. Uniwersytet katolicki.
| |
| − | Program
| |
| − | edukacyl wyższej. Büsching i jego Magazyn. Wydzielenie części funduszu
| |
| − | edukacyjnego na
| |
| − | uniwersytety pruskie. Badania źródłowe nad powstaniem owego funduszu.
| |
| − | Szkoły prote-
| |
| − | stanckie. Obliczenia Hoyma. Konsystorz ewangielicki w Poznaniu. Opinia Woellnera.
| |
| − | Karye-
| |
| − | rowicz Regehly. Zasada «ausrotten« w odniesieniu do języka polskiego.
| |
| − |
| |
| − | Gdy po ostatecznym rozbiorze Rzpltej rząd pruski za-
| |
| − | jął się energicznie sprawą oświaty i wychowania
| |
| − | w zagarniętych prowincyach polskich, na pierwszy plan
| |
| − | wysuniętą została — kwestya użycia funduszów pojezuickich
| |
| − | na cele germanizacyi Minister Goldbeck, popierając projekt
| |
| − | kamery poznańskiej, zażądał od ministra Hoyma, by fun-
| |
| − | dusze te przeznaczył, jeśli nie w całości, to przynajmniej
| |
| − | w części, na korzyść protestantów, przedewszystkiem zaś —
| |
| − | luteranów prowincyi Prus Południowych.
| |
| − | Minister Hoym, w odezwie z dnia 11 listopada 1796
| |
| − | roku do ministra Goldbecka wystosowanej, zaprotestował
| |
| − | przeciw takiej pretensyi, przytaczając w obronie funduszu
| |
| − | edukacyjnego, iż ten powstał wyłącznie ze sprzedaży ma-
| |
| − | jątków pojezuickich, na które się wyłącznie katolicy
| |
| − | składali.
| |
| − | Podsunął przytem myśl utworzenia z owych fundu-
| |
| − | szów — uniwersytetu katolickiego w Prusiech Południo-
| |
| − | wych, by taką drogą dojść do zatamowania wędrówek
| |
| − | młodzieży polskiej do wszechnicy krakowskiej11).
| |
| − | Nie zgodził się z poglądem na źródło powstania fun-
| |
| − |
| |
| − | str 27
| |
| − | ŚRODKI GERMANIZACYI.
| |
| − |
| |
| − | duszu pojezuickiego minister Goldbeck. W odezwie z dnia
| |
| − | 24 listopada 1796, do konsystorza poznańskiego wystoso-
| |
| − | wanej, polecił wyśledzić: czyli majątki jezuitów nie po-
| |
| − | wstały z konfiskat mienia dyssydentów i powołał w tej
| |
| − | mierze epizod sprawy toruńskiej z roku 1725 12).
| |
| − | Oparł się również stanowczo propozycyi Hoyma, by
| |
| − | utworzyć nowy katolicki uniwersytet w Prusiech Połu-
| |
| − | dniowych. «Aby wytworzyć między ludnością miejscową,
| |
| − | a głównie wśród kleru katolickiego, kulturę, moral-
| |
| − | ność i patryotyzm, — pisał Goldbeck — aby wywo-
| |
| − | łać poprawę charakteru narodowego i oswoić nowych
| |
| − | poddanych z nowemi rządami, nowem prawodawstwem
| |
| − | i obyczajami, należy działać w duchu zmieszania obu na-
| |
| − | rodowości (es sei ausserst wichtig, eine Mischung zwischen bei-
| |
| − | derlei Nationen hervorzubringen) i wyprowadzenia mieszkań-
| |
| − | ców Prus Południowych ze stanu odrębności, w jakim
| |
| − | dotychczas pozostawali, a co było główną przeszkodą
| |
| − | w postępie ich kultury... Utworzenie uniwersytetu w Pru-
| |
| − | siech Południowych bynajmniej nie przyczyni się do uła-
| |
| − | twienia młodym duchownym poznania innych ludzi i in-
| |
| − | nych obyczajów, i do wykorzenienia z ich umysłów zasad
| |
| − | nietolerancyi i przesądów...
| |
| − | «Można zapobiedz wędrówkom do wszechnicy krakow-
| |
| − | skiej — obostrzeniem dotychczasowych w tej sprawie prze-
| |
| − | pisów... Należałoby raczej istniejący już we Wrocławiu
| |
| − | uniwersytet uposażyć w nauczycieli, dobrze językiem pol-
| |
| − | skim władająch»13).
| |
| − | Źródłem informacyj ministeryum pruskiego o stosun-
| |
| − | nach ekonomiczno-polityczno-społecznych przyłączonych
| |
| − | prowincyj polskich, było w owym czasie wyłącznie
| |
| − | dzieło Antoniego Fryderyka Buschinga: Magazin fur neue
| |
| − | Historie und Geographie (Hamburg, 1767—1793), w którem
| |
| − | autor, uważany w swoim czasie za ojca nowożytnej geo-
| |
| − | grafii, zebrał wiele ciekawych o Polsce szczegółów. —
| |
| − | Obliczenie funduszu pojezuickiego na trzydzieści milionów
| |
| − | złotych polskich, przez Buschinga dopełnione, obudziłostr 28
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DRUGI.
| |
| − |
| |
| − | pożądliwość władz pruskich. Już król Fryderyk Wilhelm II
| |
| − | rozkazał wydzielić z owego funduszu kapitał pięć tysięcy
| |
| − | talarów, na rzecz uniwersytetów pruskich: Królewca, Frank-
| |
| − | furtu nad Odrą i Halli. Zamierzano szczodrobliwość tę
| |
| − | zwiększyć, ze szkodą nowych poddanych. Oparł się tym
| |
| − | razem tej imprezie graf V. Hoym i, w odezwie z d. 4 gru-
| |
| − | dnia 1796 r. do ministra Goldbecka wystosowanej, stanął
| |
| − | w obronie zasady, iż dowierzać cyfrom problematycznym
| |
| − | Buschinga nie należy i że względy w słuszności nie do-
| |
| − | zwalają na tak bezceremonialne szafowanie funduszem,
| |
| − | którego źródło i cele były zupełnie odmienne od domyśl-
| |
| − | nych 14).
| |
| − | Nie godząc się z poglądem min. Goldbecka, jakoby
| |
| − | fundusz ów powstał z konfiskat mienia dyssydentów, pisze
| |
| − | dalej Hoym: «Dyssydenci byli wprawdzie ograniczani
| |
| − | i wyłączani od urzędów, lecz bynajmniej nie prześlado-
| |
| − | wani i nie pozbawiani majątków (allein nicht eigentlich ver-
| |
| − | folghtfojgt und ihrer Guter beraubt), a jeśliby nawet przyjąć, że
| |
| − | niejakie dobra przeszły taką drogą do jezuitów, to, na
| |
| − | wypadek restytucyi, należałoby te dobra zwrócić potom-
| |
| − | kom poszkodowanych, a nie — zupełnie obcym instytucyom...
| |
| − | Fundusz ten poedukacyjny należy obrócić w zupełności
| |
| − | na reformę szkół katolickich, wiejskich i miejskich, co i tak
| |
| − | pociągnie za sobą nakłady znaczne.
| |
| − | Nie tak łatwo odstąpił Goldbeck od swego projektu,
| |
| − | a choć go złagodził w części tem, iż domagał się przezna-
| |
| − | czenia choćby pewnej części funduszu edukacyjnego na
| |
| − | tworzenie szkól protestanckich, to jednak graf Hoym i na
| |
| − | to zgodzić się nie chciał, powołując się na świeżo wy-
| |
| − | daną przez króla instrukcyę w przedmiocie szkolnictwa
| |
| − | w Prusiech Południowych i wymówił się niemożnością tra-
| |
| − | ktowania w tej sprawie z ministeryum pruskiem15).
| |
| − | W odezwie gr. Hoyma do Goldbecka, z dnia 12 marca
| |
| − | 1797 r, znajdujemy bliżej nas obchodzące szczegóły o wy-
| |
| − | sokości i przeznaczeniu funduszu poedukacyjnego w Polsce
| |
| − | pruskiej.
| |
| − |
| |
| − | str 29
| |
| − | FUNDUSZ EDUKACYJNY.
| |
| − |
| |
| − | Składał się on z rocznych intrat, w wysokości około
| |
| − | 30 tysięcy talarów, z których, po potrąceniu 5 tysięcy
| |
| − | talarów na uniwersytety pruskie, pozostałość, w kwocie
| |
| − | 15 tys. talarów, przeznaczoną była na utrzymanie szkół
| |
| − | w departamencie warszawskim, jako to: na kollegia i płace
| |
| − | nauczycielskie. «Reszta 10 tys. talarów musi być poświę-
| |
| − | coną na zakłady uniwersyteckie, z uwagi, że akademie
| |
| − | polskie w Wilnie i Krakowie pod obce panowanie przeszły,
| |
| − | a zależy na utworzeniu seminaryum katolickiego i szkół
| |
| − | miejskich przedewszystkiem. Mam nadzieję — kończy gr.
| |
| − | Hoym — iż, przez nowe oszacowanie sprzedanych mają-
| |
| − | tków i realizacyę wątpliwych pretensyj, fundusz ten może
| |
| − | będzie powiększony, czem się obecnie kamera południowo-
| |
| − | pruska gorliwie zajmuje, lecz taki zamiar będzie wówczas
| |
| − | dopiero urzeczywistniony, gdy papiery i dokumenta za-
| |
| − | brane przez generała rosyjskiego von Buxhoewdena, przy
| |
| − | ustąpieniu jego z Warszawy, odzyskanemi zostaną, o co
| |
| − | już ministeryum spraw wewnętrznych u dworu cesarsko-
| |
| − | rosyjskiego poczyniło należyte starania».
| |
| − | Najgorliwszym orędownikiem zagarnięcia części fun-
| |
| − | duszu pojezuickiego na cele szkolnictwa protestanckiego
| |
| − | był konsystorz ewangielicki w Poznaniu, w którym zasia-
| |
| − | dali: generalny consenior Kaulfuss, kreissenior Hellwig
| |
| − | i reformowany generalny senior Cassius.
| |
| − | Wedlug ich opinii, przesłanej 23 stycznia 1797 roku
| |
| − | królowi i opartej na wiadomościach zaczerpniętych z dzieła
| |
| − | Węgierskiego (Regenvolsciusa): Slavonia reformata (1679),
| |
| − | w czasie prześladowań dyssydentów, 1614—1617 roku, za-
| |
| − | brać miano protestantom dwa kościoły, jedną szkołę i szpi-
| |
| − | tal w Poznaniu. Z konstytucyi 1775 r. wynika, że fundusz
| |
| − | edukacyjny przeznaczonym był na cele szkolnictwa, bez
| |
| − | różnicy wyznań chrześcijańskich, tem samem, zastosowanie
| |
| − | tej zasady do obecnego stanu rzeczy, nie powinnoby na-
| |
| − | stręczać trudności16).
| |
| − | Poparł tę opinię i minister Woellner, w raporcie do
| |
| − | króla z d. 8 kwietnia 1797, wzmocniwszy ją uwagą, żestr 30
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DRUGI.
| |
| − |
| |
| − | utworzenie zasiłkowym funduszem seminaryów mieszanych,
| |
| − | po za granicami Prus Południowych, w którychby, na ró-
| |
| − | wni z językiem macierzystym, uprawiano i język niemie-
| |
| − | cki, skutecznie mogłoby wpłynąć na reformę i poprawę
| |
| − | ducha narodowego Polaków17).
| |
| − | Pożadliwem okiem zwracały się w stronę Prus Po-
| |
| − | łudniowych aspiracye karyerowiczów, by na gruncie kul-
| |
| − | tury dawnej polskiej posiać ziarno germanizacyi. Zarzu-
| |
| − | cano ministerya prośbami w tym kierunku, obiecując
| |
| − | szybką zmianę upodobań do form zaśniedziałych, a prze-
| |
| − | dewszystkiem do języka rodzimego, na korzyść, kultury
| |
| − | wyższej i języka niemieckiego.
| |
| − | W języku polskim upatrywano głównego wroga no-
| |
| − | wego rzeczy porządku, i już wówczas, w końcu XVIII
| |
| − | wieku, wysunięto na plan pierwszy hasło „ausrotten!",
| |
| − | której, w czasach naszych, pseudo filozof i propagator za-
| |
| − | sady «bezwiedności», Hartmann, nadal tak smutnie popu-
| |
| − | larny rozgłos.
| |
| − | O «wytępieniu» przedewszystkiem języka polskiego
| |
| − | marzył taki np. Regehly, kaznodzieja protestancki, guwer-
| |
| − | ner syna Maryi z książąt Czartoryskich, księżny Ludwiki
| |
| − | Wirtemberskiej, autorki Malwiny, po jej rozłączeniu się
| |
| − | z mężem. On to, osiadłszy w bawarskiem mieście Beyreuth
| |
| − | i bywając często w Puławach, zarzucał ministra Woellnera
| |
| − | prośbami, o powierzenie mu w Prusiech Południowych po-
| |
| − | sady nauczyciela, by wpływem swoim i kazaniami módz
| |
| − | przyspieszyć urzeczywistnienie celu upragnionego.
| |
| − | Wydał on w swym czasie broszurę pod tyt.: „Über
| |
| − | Schulverfassung des an Südpreussen grunzenden Theiles von
| |
| − | Oberschlesieu" i wykazał w niej, że źródłem wszelakiej
| |
| − | niedoli niemczyzny w dawnych prowincyach polskich „ist
| |
| − | und bleibt immer - zuerst die polnische Sprache. So sehr auch
| |
| − | form gearbeitet wird, sie, wo nicht auszurotten, doch mit der
| |
| − | deutschen zu rerbinden, so behaupte ich doch,... że stać się to
| |
| − | może faktem... dopiero po wygaśnięciu dwóch pokoleń.
| |
| − | Przyspieszenie tak pożądanego rezultatu mogłoby na-
| |
| − |
| |
| − | str 31
| |
| − | ASPIRACYE REGEHLY'EGO
| |
| − |
| |
| − | stąpić przy pomocy środków proponowanych przez Rege-
| |
| − | hlyego a mianowicie, przez powierzenie mu upragnionej
| |
| − | posady, do której ciągnie go «pełne najlepszych in-
| |
| − | tencyj serce dobrego Prusaka»18). - Tylko taki
| |
| − | systemat mógłby utworzyć silny łańcuch, którymby można
| |
| − | opętać niespokojne i za klubami tęskniące państwo (den
| |
| − | unruhigen und nach Klubbs durstenden Staat...) i przywiązać
| |
| − | je do osoby nowego monarchy...».str 32
| |
| − | ROZDZIAŁ III.
| |
| − |
| |
| − | Projekta spekulacyjne profesora Reitemeyera. Elementarze i gramatyki niemieckie. Minister
| |
| − | Meierotto. Frankfurt nad Odrą środowiskiem propagandy niemczyzny. Obrona szkolnictwa
| |
| − | polskiego. Instrukcya królewska z roku 1797. Kierunek praktyczny wychowania. Humaniora.
| |
| − | Zgon Fryderyka Wilhelma II. Rządy nowe jego następcy. Sprawa wychowania, podjęta przez
| |
| − | Fryderyka Wilhelma III Sprawozdanie Vossa o szkolnictwie polskiem. Rozkład funduszu edu-
| |
| − | kaoyjnego. Projekt nowego uniwersytetu i środki tamowania wyjazdów młodzieży do Krakowa.
| |
| − |
| |
| − | Nietylko wszakże karyerowicze z gatunku Regehlych
| |
| − | ^ pragnęli pola do propagatorskiej działalności w Polsce.
| |
| − | Mieli oni współzawodników w ludziach, którzy również,
| |
| − | z ideą polityczno-państwową — przeobrażenia społeczeństwa
| |
| − | polskiego na nowy organizm, — łączyli zachcianki czysto
| |
| − | kupieckiej natury. Do rzędu takich osobników należał np.
| |
| − | głośny swego czasu uczony i profesor uniwersytetu we
| |
| − | Frankfurcie nad Odrą, Jan Fryderyk Reitemeyer (ur. 1755),
| |
| − | autor dzieła „Geschichte der Preussischen Staaten" (1801), na-
| |
| − | wołującego Prusy do misyi kulturalnej w słowiańskim po-
| |
| − | łudniowo wschodzie Niemiec.
| |
| − | Charakteru dwuznacznego, obyczajów nagannych19)
| |
| − | uważał się prof. Reitemeyer za apostoła idei etycznych
| |
| − | i krzewiciela prawdziwej oświaty, którą chciał zaszczepić
| |
| − | w Polsce za pomocą książek elementarnych i gramatyk
| |
| − | niemieckich. Zestosunkowany przyjaźnią z dawnym peda-
| |
| − | gogiem, autorem dzieła „Sitten und Lebensart der Romer" oraz
| |
| − | studyów nad Cyceronem, Tacytem i Liwiuszem, po roku 1788
| |
| − | i kierownikiem pruskiego OberschulcoUegium, wreszcie jednym
| |
| − |
| |
| − | str 33
| |
| − |
| |
| − | WARSZAWA PRUSKA.
| |
| − |
| |
| − | B. pałac Generała posła A.O. barona Igelstróma przy ulicy Miodowej.
| |
| − | Akwarela nieznanego artysty dworu Landgrafa Hessen Darmsztadzkiego Ludwika X
| |
| − | z r. 1800, (z kollekcyi M. Bersohna).
| |
| − | str 34
| |
| − | CZĘŚĆ 1. ROZDZIAŁ TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | Prof. Henryk Ludw. Meierotto,
| |
| − | wizytator szkól Prus Południowych.
| |
| − |
| |
| − | z ministrów wszechwładnych ga-
| |
| − | binetu króla Fryderyka Wilhel-
| |
| − | ma II, Janem Henrykiem Meie-
| |
| − | rotto, zwrócił się prof. Reitemeyer
| |
| − | do tegoż, w marcu 1797, z prośbą,
| |
| − | o nadanie mu przywileju na do-
| |
| − | starczanie do Prus Południowych,
| |
| − | gramatyk niemieckich, ze słowni-
| |
| − | kiem wyrazowym, tak, aby przez
| |
| − | to uczynić miasto Frankfurt nad
| |
| − | Odrą niejako środowiskiem pro-
| |
| − | pagandy niemczyzny między no-
| |
| − | wymi poddanymi polskimi.
| |
| − | Minister Meierotto jedynie
| |
| − | z tego względu nie zgodził się na ów projekt, iż żądany
| |
| − | przez Reitemeyera przywilej służył już od dawna innym
| |
| − | firmom niemieckim20).
| |
| − | Wszystkie powyższe zakusy patryotów pruskich miały
| |
| − | na celu odjęcie dawnym kierownikom wychowania w Pol-
| |
| − | sce, OO. Jezuitom i Pijarom, możności oddziaływania na
| |
| − | młodzież. Lecz na tej drodze spotkały się z systematy-
| |
| − | cznym oporem ze strony Grafa Hoyma, który, pojednaw-
| |
| − | czej trzymając się polityki w postępowaniu z poddanymi
| |
| − | polskimi, nie życzył sobie budzenia między nimi fermentu
| |
| − | niezadowolenia, po uśmierzonem niedawno powstaniu.
| |
| − | Broniąc zasad szkolnictwa polskiego, ugruntowanego
| |
| − | przez wzorową dawną komisyę edukacyjną, pisał graf
| |
| − | Hoym w dniu 11 maja 1797 roku do ministra Woellnera:
| |
| − | «Raczy JW. Pan być przekonanym, że będące ongi pod
| |
| − | sterem dawnej komisyi edukacyjnej szkoły w Warszawie,
| |
| − | Poznaniu, Rawie i Łęczycy, nie są tak znowu ziemi, jak
| |
| − | to sobie niektórzy wyobrażają, i że, przy baczniejszym
| |
| − | nadzorze i ulepszeniach, mogą one stać się jeszcze bardzo
| |
| − | pożytecznemi instytucyami>>21).
| |
| − | W tymże czasie, w maju 1797 roku, wydana została
| |
| − | dla tak zwanej komisyi edukacyjnej w Prusiech Poludnio-
| |
| − |
| |
| − | str35
| |
| − | ZGON FRYDERYKA WILHELMA II.
| |
| − |
| |
| − | wych instrukcya królewska, kontrasygnowana przez Hoyma,
| |
| − | celem krzewienia tyle niezbędnego i zbawiennego wychowa-
| |
| − | nia młodzieży polskiej („zur Befórderung der so nothigen und
| |
| − | heilsamen Erziehung").
| |
| − | Zasadą jej było utrzymanie, ile tylko będzie można,
| |
| − | urządzeń dawnej polskiej komisyi edukacyjnej22), przy je-
| |
| − | dnoczesnem użyciu środków, do możliwego rozprzestrze-
| |
| − | nienia znajomości niemczyzny.
| |
| − | Przewodnią nicią nowego systematu szkolnictwa miał
| |
| − | być kierunek przeważnie praktyczny, usunięcie tak
| |
| − | zwanych humaniorów, wykładanych w szkołach uczonych
| |
| − | (Gelehreschulen), na plan drugi, natomiast: wszczepianie
| |
| − | wszystkim wychowanemu zasad obowiązków względem
| |
| − | rządu i państwa, i dopuszczenie pedagogów świeckich do
| |
| − | wykładu w szkołach dla trzech wyznań chrześcijańskich
| |
| − | (katolickiego, augsburgskiego i reformowanego), z zastrze-
| |
| − | żeniem jedynie na korzyść osób duchownych prawa do
| |
| − | nauczania religii.
| |
| − | Zaledwie nowa instrukcya szkolna mogła wejść w ży-
| |
| − | cie, nastąpił w roku jej wydania (1797, w grudniu) zgon
| |
| − | jej orędownika, Króla Fryderyka Wilhelma II. Berło po
| |
| − | nim objął syn jego, Fryderyk Wilhelm III. Jakkolwiek
| |
| − | pierwsze kroki nowego monarchy ujawniały dążność do
| |
| − | zerwania z tradycyą zeszłego rządu, tyle szkodliwą dla
| |
| − | sprawy tolerancyi religijnej i wolniejszej myśli, przez znie-
| |
| − | sienie znienawidzonego edyktu religijnego Woellnera i re-
| |
| − | gulaminu cenzuralnego i jakkolwiek, zaraz po objęciu rzą-
| |
| − | dów, Fryderyk Wilhelm III zaznaczył, że uważa sprawię
| |
| − | wychowania za przedmiot największej swej troskliwości,
| |
| − | to jednak systemat germanizacyi prowincyj polskich miał
| |
| − | być utrzymanym bezwzględnie i nadal, i wzmocnionym
| |
| − | wykładem Avszystkich przedmiotów szkolnych wyłącznie
| |
| − | w języku niemieckim23).
| |
| − | Graf v. Hoym, w raporcie z dnia 1 stycznia (1798 r.
| |
| − | przypomniał nowemu monarsze, że plan utrzymania zasad
| |
| − | dawnej komisyi edukacyjnej w Prusiech Południowych był
| |
| − |
| |
| − | 3*str 36
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | Jego wyłącznie dziełem, i że instrukcya szkolna, przez
| |
| − | zmarłego króla wydana, do tych zasad przeważnie się sto-
| |
| − | sowała"). Przedstawiając zatem królowi konieczność za-
| |
| − | mianowania kierowników owej komisyi, w osobach: dyrek-
| |
| − | tora kamery i radcy wojennego Helwinga, oraz radców
| |
| − | Ditiusa i rischera i dwóch dawnych profesorów b. szkoły
| |
| − | kadetów (welche das Zutrauen der Nation haben) 25) obiecuje
| |
| − | v. Hovm, że i nadal starać się będzie — o uszlachetnianie
| |
| − | ryle zaniedbanego narodu (auf die Veredlung der so sehr ver-
| |
| − | nachlässigten Nation zu wirken").
| |
| − | W drugim roku panowania Fryderyka Wilhelma III
| |
| − | minister v. Voss zlożyl monarsze sprawozdanie ogólne o sta-
| |
| − | nie umysłowym i moralnym Prus Południowych, oraz dane
| |
| − | statystyczne w sprawie ich szkolnictwa. Jest to dokument
| |
| − | wagi pierwszorzędnej, zasługujący na baczną uwagę. Ba-
| |
| − | dany przez pryzmat pruski, organizm społeczny cząstki
| |
| − | najważniejszej dawnej Rzpltej, dodatnio się nie przedsta-
| |
| − | wiał. Zdaniem statysty pruskiego, Polacy ciągle jeszcze
| |
| − | podlegali niekorzystnym wpływom dawnej swej konsty-
| |
| − | tucyi. Szlachta była jakoby pozbawioną wszelakiego wy-
| |
| − | kształcenia, ze względu, iż korzystała z przywilejów uro-
| |
| − | dzenia, bogactw i wyłączności praw. Wyższe duchowień-
| |
| − | stwo niedomagało temiż samemi brakami, niższe—było cie-
| |
| − | mne i utrzymywało się ciemnotą ludu. Mieszczanin pod-
| |
| − | legał uciskowi szlachty; włościanie uginali sie pod brze-
| |
| − | mieniem pańszczyzny. Chłop polski — zdaniem Vossa —
| |
| − | odznaczał się łagodnością charakteru i zyskał wiele, wsku-
| |
| − | tek nowego rzeczy porządku.
| |
| − | Straciły jedynie dużo szlachta i duchowieństwo, gdyż
| |
| − | nie jest to dla człowieczej natury łatwem — przeboleć rychło
| |
| − | doznaną stratę. (Es ist der menschlichen Natur so leicht nicht
| |
| − | einen Verlust zu verschmerzen). Dla poprawy narodu musi
| |
| − | więc państwo (die Polizei) szukać lekarstwa w przyszłych
| |
| − | pokoleniach i w ich wychowaniu.
| |
| − | Najsilniejszym ku temu środkiem jest szkolnictwo
| |
| − | (Das kräftigste Mittel der Polizei besteht im Schulwesen).
| |
| − |
| |
| − | str 37
| |
| − | SZKOLNICTWO POLSKIE.
| |
| − |
| |
| − | Tu przytacza minister v. Voss dane statystyczne o sta-
| |
| − | nie szkół w Prusiech-Południowych.
| |
| − | W 234 miastach znajdowało sic 223 szkól, po wsiach
| |
| − | zaś, w Liczbie 9166 miejscowości, było ich 489.
| |
| − | Ogółem, w 9400 miejscowościach było szkół 712, czyli,
| |
| − | że na 13 miejscowości wypadała jedna szkoła.
| |
| − | Szkół tak zwanych «uczonych» było 12. Cztery aka-
| |
| − | demickie, zostające pod bezpośrednim kierunkiem rządu,
| |
| − | czyli dawne kollegia jezuickie: w Poznaniu, Kaliszu, War-
| |
| − | szawie i w Łęczycy. Siedm szkól pijarskich: w Rydzynie
| |
| − | (Reussen), Radziejowie, Piotrkowie, Wieluniu, Warszawie,
| |
| − | Łowiczu, Górze, jedna szkoła krzyżacka w Rawie (kreutz-
| |
| − | herren Orden).
| |
| − | Fundusz edukacyjny, utworzony z dawnego, i z po-
| |
| − | datków od duchowieństwa pobieranych, wynosił 41096 ta-
| |
| − | larów, 5 groszy i 7 3/5 fenigów, wraz z procentem zaś,
| |
| − | około 60 tysięcy talarów. Zabezpieczony był na dobrach
| |
| − | Sierakowie, darowanych przez królowię Maryę francuską(?)
| |
| − | jezuitom, a następnie włączonych do funduszu edukacyj-
| |
| − | nego. Procenta wypłacano dotychczas księżniczkom bur-
| |
| − | bońskim: Adelajdzie i Wiktoryi, które już zmarły.
| |
| − | W przyszłości fundusz edukacyjny wynosić miał je-
| |
| − | dynie 44096 talarów, 5 srebr. 7 3/5 fen. i z przeznaczeniem
| |
| − | go na utrzymanie szkół akademickich, pijarskich i niektó-
| |
| − | rych ślązkich.
| |
| − | Jako wytyczny program przyszłego systematu edu-
| |
| − | kacyjnego stawia Voss: skierowanie młodzieży wyższych
| |
| − | klas do uniwersytetów niemieckich, w Królewcu i we Frank-
| |
| − | furcie nad Odrą27).
| |
| − | Nie uważał przeto za właściwe utworzenia nowego
| |
| − | uniwersytetu, jak również zalecania młodzieży, by się uda-
| |
| − | wała do Wrocławia, gdyż fakultety tameczne: teologiczny
| |
| − | i filozoficzny, dopięcia pożądanego celu nie ułatwiają. Na-
| |
| − | tomiast, należałoby uniwersytet Frankfurcki obsadzić przez
| |
| − | profesorów teologii, katolików, by zachęcić kler do korzy-
| |
| − | stania z tamecznych wykładów.str 38
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | Król, W reskrypcie z dnia 28 maja 1800 Vossowi
| |
| − | przesłanym, nie zgodził się na pogląd ministra w sprawie
| |
| − | obsadzenia niektórych katedr frankfurckich przez profeso-
| |
| − | rów katolików (wegen den nachtheiligen Eindruck auf die Pro-
| |
| − | testanten) i uznał, że dla teologów uniwersytet wrocławski
| |
| − | jest pożądańszy. Da się ten cel osięgnąć — ponowieniem
| |
| − | zakazu wędrówek młodzieży do Krakowa.
| |
| − |
| |
| − | str 39
| |
| − | ROZDZIAŁ IV.
| |
| − |
| |
| − | Wizytacye ministeryalne szkół w Prusach Południowych. Meierotto i Gedicke.
| |
| − | Ogólne ich
| |
| − | uwagi i wnioski. Asystencya Jerzego Samuela Bandtkiego. Nieznany szczegół
| |
| − | z jego życia.
| |
| − | Biografia Bandtkiego przez Helcia. Uwagi ogólne Bandtkiego nad sprawozdaniem
| |
| − | wizytatorów.
| |
| − | Zdziczenie kultury. Przestrogi uczonego i obywatela.
| |
| − |
| |
| − | Początkowe lata: 1801 i 1802 wieku XIX zaznaczyły
| |
| − | się dla umysłowości społeczeństwa polskiego Prus
| |
| − | Południowych szeregiem wizytacyj, podjętych przez zwierz-
| |
| − | chników szkolnictwa pruskiego, w ziemiach do Prus przy-
| |
| − | łączonych.
| |
| − | Oprócz ministra Meierotta, zjechał również do kraju
| |
| − | współpracownik jego, głośny w dziejach szkolnictwa pru-
| |
| − | skiego, dawny rektor ginmazyum w Friedriehswerder,
| |
| − | członek zwierzchniego konsystorza i Oberschulcollegium,
| |
| − | Fryderyk Gedicke (ur. 1754).
| |
| − | Pozostawione przez owych wizytatorów sprawozdania
| |
| − | z objazdu Prus Południowych stanowią dokładny obraz
| |
| − | szkolnictwa ówczesnego i, w ogóle, stanu oświaty w tej czę-
| |
| − | ści dawnej Rzplitej. Nie doczekali się oni obaj rezultatów
| |
| − | podjętych starań.
| |
| − | Męczące wędrówki po kraju, pozbawionym jeszcze
| |
| − | podówczas dobrze urządzonych traktów i gospód, mroźna
| |
| − | pora roku, dla objazdów wybrana, nabawiły i jednego i dru-
| |
| − | giego choroby obłożnej, z której się nie podźwignęli. Meier-
| |
| − | otto zmarł w końcu 1801, Gedicke w początkach 1803 r.
| |
| − | na przypadłości gorączki tyfoidalnej28).str 40
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ CZWARTY.
| |
| − |
| |
| − | Dr Fryderyk Gedicke,
| |
| − | wizvtator szkół Prus Południowych
| |
| − |
| |
| − | Zaznacza Meierotto w swo-
| |
| − | ich uwagach niezadowolenie pro-
| |
| − | testantów, z powodu zbyt małej
| |
| − | pieczołowitości króla protestan-
| |
| − | ckiego około ich umysłowości.
| |
| − | Ubolewa wraz z nimi nad sła-
| |
| − | bym udziałem funduszu eduka-
| |
| − | cyjnego w sprawach ich wycho-
| |
| − | wania 29).
| |
| − | Obaj sprawozdawcy przy-
| |
| − | szli w rezultacie swoich spostrze-
| |
| − | rzeń do jednobrzmiących wnio-
| |
| − | sków: 1) iż stan szkół w Polsce
| |
| − | był w każdym razie pomyślniej-
| |
| − | szym, aniżeli sobie początkowo wyobrażali. 2) Kamery
| |
| − | pruskie z wielką pieczołowitością krzątały się około sprawy
| |
| − | szkolnictwa. 3) Młodzież polska odznaczała się zdolnościami,
| |
| − | zapałem do nauki, zwłaszcza w dziedzinie matematyki i ję-
| |
| − | zyków obcych. 4) Zauważonym był brak środków do nau-
| |
| − | czania, domów szkolnych należycie urządzonych, książek
| |
| − | i nauczycieli. 5) Odczuwał się dotkliwy brak seminaryów
| |
| − | nauczycielskich. 6) Należałoby się odwołać do pomocy pe-
| |
| − | dagogicznej narodowych Polaków (Nationalpolen), ze sta-
| |
| − | rych prowincyi polskich. 7) W szkołach wiejskich i miej-
| |
| − | skich odczuwać się dawała słaba ich frekwencya,
| |
| − | niedostateczność zapłaty za pracę nauczycieli, wykład
| |
| − | oparty na pamięciowem recytowaniu. 8) Napotykały się
| |
| − | trudności w jednoczeniu w szkołach dzieci różnowyzna-
| |
| − | niowych. 9) Z pomiędzy szkół uczonych, parafialna szkoła
| |
| − | w Rydzynie była lepiej urządzoną, aniżeli wszystkie aka-
| |
| − | demickie, razem wzięte. Po niej dopiero idą: Warszawa,
| |
| − | Poznań, Łowicz. Z akademickich zasługują na wyróżnie-
| |
| − | nie: Kalisz, Poznań, Warszawa26).
| |
| − | Zanim przytoczymy dalszy szereg uwag ogólnych
| |
| − | wizytatorów, mających dla historyka owych czasów zna-
| |
| − | czenie dokumentu wagi niepodrzędnej, nadmienić w tem
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 41
| |
| − | JERZY SAMUEL BANDTKIE.
| |
| − |
| |
| − | miejscu należy, iż wizytacye szkół warszawskich odby-
| |
| − | wały się w asystencyi tłómacza przysięgłego, ówczesnego
| |
| − | nauczyciela we Wrocławiu, męża w literaturze naukowej
| |
| − | polskiej zasłużonego, Jerzego Samuela Bandtkiego. Prze-
| |
| − | konamy się następnie, o ile ten udział odbił się dodatnio
| |
| − | w memoryale przez Bandtkiego rządowi pruskiemu przed-
| |
| − | stawionym.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Jerzy Samuel Bandtkie,
| |
| − | pedagog-historyk (1768—1835).
| |
| − |
| |
| − | Jeżeli poszukiwania archiwalne już same w sobie
| |
| − | stanowią dla badacza źródło zadowolnienia wewnętrznego
| |
| − | i nagrodę za podjęte mozoły, to uczucie to potęguje się,
| |
| − | ilekroć w owych poszukiwaniach natrafiamy na fakta
| |
| − | natury donioślejszej, odsłaniające nam szczegóły dotąd
| |
| − | nieznane, a rzucające światło na daną postać, lub dane
| |
| − | wypadki, dotąd w ukryciu zostające.
| |
| − | Znaliśmy Bandtkiego jako uczonego historyka litera-
| |
| − | tury i dziejów narodowych, lecz nie wiedzieliśmy, jakie
| |
| − | w owej skromnej postaci przyszłego reformatora biblioteki
| |
| − | jagiellońskiej bilo serce współczujące niedoli narodu, jaka
| |
| − | w niem tkwiła siła przekonania o konieczności ocaleniastr 42
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ CZWARTY.
| |
| − |
| |
| − | zasobów duchowych przekazanych przez przodków, dla
| |
| − | dobra skazanych na polityczną zagładę potomków.
| |
| − | Ten, dotąd nikomu nieznany, epizod z życia Jerzego
| |
| − | Samuela Bandtkiego, ujawniony przypadkowo w dokumen-
| |
| − | tach archiwum tajnego berlińskiego, zasługuje na podnie-
| |
| − | nie i wyróżnienie.
| |
| − | W tomie II Kwartalnika naukowego kra-
| |
| − | kowskiego z roku 1835 zamieścił był Helcel gruntowne
| |
| − | studyum o Jerzym Samuelu Bandtkiem, «w stosunku do
| |
| − | społeczności i literatury polskiej». Oparł się
| |
| − | w niej zasłużony badacz nietylko na gruntownej ocenie
| |
| − | prac historycznych uczonego, lecz i na jego autobiogra-
| |
| − | ficznej notatce, dosłownie w końcu rozprawy przytoczonej
| |
| − | (str. 364). W notatce tej Bandtkie wspomina mimochodem,
| |
| − | iż, jako substytut i nauczyciel języka polskiego przy gim-
| |
| − | nazyum św. Elżbiety we Wrocławiu, został mianowany
| |
| − | w roku 1799 tłomaczem przysięgłym przy urzędzie muni-
| |
| − | cypalnym wrocławskim, a nieco później i przy kamerze
| |
| − | królewskiej we Wrocławiu; poczem wymienia dalsze swoje
| |
| − | urzędy, pozyskane w latach 1803 i 1804. Lecz o powołaniu
| |
| − | swem w charakterze tlomacza do wizytacyj szkól war-
| |
| − | szawskich, i o memoryale, który był owej missyi następ-
| |
| − | stwem, nie wzmiankuje... Nie wiedział też o nich i Helcel.
| |
| − | Charakteryzując życie i dzieła Bandtkiego, kreśli
| |
| − | biograf w podniosłych słowach zasługi owego męża:
| |
| − | «W świecie zewnętrznych stosunków społeczeństwa swego
| |
| − | gościem był z innego świata, prorokiem wstecznym
| |
| − | (tak nazwał Schlegel badaczy dziejów przeszłości), ale
| |
| − | z swej oderwanej afery zwracał oczy ku rodzimym rze-
| |
| − | czom i w jednej dobie więcej swą myślą zlał dobra na
| |
| − | kraj ojczysty, niż nie jeden syn ziemi przez cale swe
| |
| − | życie».
| |
| − | Szanując wolę zmarłego, który «wszelkie panegiryki
| |
| − | od siebie ze wstrętem odkazywał», nie skreślił Helcel po-
| |
| − | chwały Bandtkiego i zostawił do tego .innym otwarte
| |
| − | i nietknięte pole». Będzie więc po temu sposobność w pracy,
| |
| − |
| |
| − | str 43
| |
| − | WIZYTACYE PRUSKIE.
| |
| − |
| |
| − | poświęconej epoce, gdy lepsze umysły, pragnąc wyrwać
| |
| − | społeczeństwo rodzime z martwoty, zaczęły szukać śro-
| |
| − | dków do podniesienia przedewszystkiem umysłowości pol-
| |
| − | skiej i do rozbudzenia zamiłowania rzeczy swojskich.
| |
| − | Zaszczytniejsze w tych usiłowaniach stanowisko na-
| |
| − | leży się mężowi, który, w tej właśnie epoce, ośmielił się
| |
| − | podnieść glos przestrogi, nawet wobec tronu, nawołując
| |
| − | króla do szanowania języka i literatury narodu, przeciw
| |
| − | któremu właśnie zwracały się wszelkie usiłowania germa-
| |
| − | nizatorów, mające na celu wytępienie i zagładę tych sza-
| |
| − | cownych po przeszłości pamiątek26).
| |
| − | Pod wieloma względami miały wizytacye szkolne
| |
| − | w Prusiech Południowych dodatnie na losy szkolnictwa
| |
| − | polskiego następstwa. Stosując się do rad i uwag Bandtkiego,
| |
| − | pierwszy I ledicke powziął zamiar zespolenia systematu edu-
| |
| − | kacyjnego ze społeczeństwem polskiem, drogą powołania
| |
| − | do nadzoru nad wychowaniem młodzieży wybitniejszych
| |
| − | w ówczesnej epoce mężów. Wtedy to właśnie powziętym
| |
| − | został projekt utworzenia tak zwanego eforatu szkol-
| |
| − | nego i wtedy również osnuto projekt utworzenia w War-
| |
| − | szawie wzorowego lyceum, z uwzględnieniem, obok niem-
| |
| − | czyzny, wykładów wiciu przedmiotów w — języku polskim.
| |
| − | Obserwacye uczynione na miejscu przez wizytatorów
| |
| − | przekonały ich, że o zgermamzowaniu przyłączonych do
| |
| − | Prus prowincyj, na razie przynajmniej, marzyć nie po-
| |
| − | dobna było. Przekonanie to spotęgowało się w Gedickem,
| |
| − | w podróży powrotnej przez Śląsk, gdzie miał sposobność
| |
| − | sprawdzenia naocznego smutnych rezultatów zakus rzą-
| |
| − | dowych, podejmowanych przez Niemców w ciągu całych
| |
| − | stuleci, gwoli wytępieniu pierwiastków narodowych w lu-
| |
| − | dności miejscowej.
| |
| − | «Sprawdził on naocznie — pisał Bandtkie już po
| |
| − | śmierci Gedickego, po przejrzeniu powierzonych sobie pa-
| |
| − | pierów zmarłego, w memoryale przesłanym do ministeryum
| |
| − | pruskiego — że zaniedbanie języka macierzystego prowa-
| |
| − | dzi raczej do zdziczenia, aniżeli do kultury (dass die Ver-
| |
| − | str 44
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ CZWARTY.
| |
| − |
| |
| − | nachlassigung der Muttersprache mehr zurVerwilderung, als
| |
| − | zur Cultur fuhre), gdyż przy bardziej sprzyjających wa-
| |
| − | runkach znalazł on ludność na Śląsku Górnym bardziej
| |
| − | oporna, nieokrzesaną i mniej kulturalną, aniżeli rodowi-
| |
| − | tych Polaków. Bez względu na to, że Śląsk górny już lat
| |
| − | trzysta pod niemieckiem pozostaje panowaniem, a lat sześć-
| |
| − | dziesiąt pod berłem pniakiem, znajomość języka niemie-
| |
| − | ckiego jest tani jeszcze małą, jeśli nie żadną, a język
| |
| − | rodowity (eigenc Muttersprache) uległ tam zepsuciu. Prze-
| |
| − | konał się nadto sprawozdawca, że Polacy nigdy nie
| |
| − | zasmakują w niemieckiej literaturze, jeżeli własnej pielę-
| |
| − | gnować nie będą mogli. Spadną oni na szczebel swoich
| |
| − | braci na Śląsku. Natomiast, im więcej będą mogli Polacy
| |
| − | uprawiać literaturę własną, tem łacniej upodobają sobie
| |
| − | literaturę niemiecką, a przez nią — i jej język. O tem, że
| |
| − | Polak wogóle nadaje się do stania się z czasem najwier-
| |
| − | niejszym i najchętniejszym poddanym pruskim — było to,
| |
| − | po bliższem z Polakami obcowaniu, przeświadczeniem zmar-
| |
| − | łego. Zyskuje się wszystko, jeżeli się zdobywa serce Po-
| |
| − | laka (dass man Alles gewonnen hat, wenn man die Herzen der
| |
| − | Polen gewinnt). Uwierzył wreszcie w to, że Polak, z powodu
| |
| − | właściwości swego charakteru, nigdy się zgermanizować
| |
| − | nie da, natomiast, zachowując swą polskość, może się wy-
| |
| − | robić na najlepszego patryote pruskiego»...
| |
| − |
| |
| − | str 45
| |
| − | ROZDZIAŁ V
| |
| − |
| |
| − | Memoryał Jerzego Samuela Bandtkiego. Charakter Polaków. Jego właściwości.
| |
| − | Smutny przy-
| |
| − | kład Śląska Górnego. Warunki podniesienia kultury umysłowej w Polsce.
| |
| − | Język potoczny.
| |
| − | Skutki zaniedbania języka ojczystego. Konieczność założenia polskiego uniwersytetu
| |
| − | i akade-
| |
| − | demii umiejętności w Warszawie.
| |
| − |
| |
| − | Do powyższych uwag ogólnych nad sprawozdaniem
| |
| − | Gedickego dołączył Bandtkie i swoje uwagi własne,
| |
| − | w których, mając na względzie podwójny swój charakter:
| |
| − | poddanego monarchii pruskiej i charakter nauczyciela
| |
| − | rządowego szkoły wrocławskiej, musiał naturalnie ważyć
| |
| − | każdy wyraz, każdy zwrot stylowy, by nie narazić swego
| |
| − | stanowiska i nie obudzić w sferach rządowych podejrzli-
| |
| − | wości o nielojalność uczuć swoich względem nowego po-
| |
| − | rządku rzeczy. A jednak, pomimo takiej oględności w wy-
| |
| − | rażeniach, wypowiedział Bandtkie to, co tkwiło na dnie
| |
| − | duszy każdego rozważnego i myślącego obywatela-Polaka,
| |
| − | usiłującego pogodzić warunki polityczne kraju, z istotnemi
| |
| − | potrzebami duchowemi społeczeństwa rodzimego.
| |
| − | «Czas był zbyt krótki — pisał między innemi autor
| |
| − | memoryału — aby złagodzić w należytej mierze przeci-
| |
| − | wieństwa i przesądy, istniejące między Niemcami i Pola-
| |
| − | kami, a spotęgowane przez wypadki niedawne. Niemcy
| |
| − | zbyt często i zbyt silnie okazują niechęć Polakom, budząc
| |
| − | w nich uczucie dumy i nienawiści, które nie rzadko
| |
| − | szkodliwiej oddziaływa na sprawę, niżby to na pierwszy
| |
| − | rzut oka zdawać się mogło. Gdyby natura obdarzyła Po-
| |
| − | str 46
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ PIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | laków zaletami włościwemi Niemcom, przeciwieństwo to,
| |
| − | o jakiem mowa, łatwoby się usunąć dało. Dobroduszny
| |
| − | Polak stałby się dzielnym Niemcom i nie odczuwałby tak
| |
| − | silnie swej niedoli. Lecz niepodobna Polakowi zdobyć się
| |
| − | na spokój i zimną rozwagę, wytrwałość w przedsięwzię-
| |
| − | ciach, żelazną pilność i oszczędność Niemców, które tych
| |
| − | ostatnich do obecnego świetności doprowadziły stanu. Na-
| |
| − | tura, która macochą nie jest, obdarzyła natomiast Pola-
| |
| − | ków innemi cnotami, zastępującemi tamte w zupełności.
| |
| − | «Owe cnoty, Polakom właściwie, są w stanie utrwalić
| |
| − | pewność, że pod silnem i spokojnem panowaniem, nietylko
| |
| − | że Polacy nic ustąpią swym współobywatelom Niemcom, lecz
| |
| − | że w walce o pierwszeństwo nie pozostaną za nimi. Owemi,
| |
| − | Polakom właściwemi, cnotami są: wytrwałość w doli i nie-
| |
| − | doli i stąd wypływająca swoboda myśli (Frohsinn), po-
| |
| − | przestawanie na małem (Genugsamkeit), sztuka znoszenia
| |
| − | bez szemrania wszystkich przeciwności losu, zapał i entu-
| |
| − | zyazm w podejmowanych pracach, łatwość oryentowania
| |
| − | się, fizyczna i umysłowa zręczność.
| |
| − | «Cnoty owe uczynią z Polaków wszystko: dobrych
| |
| − | i wiernych poddanych, ludzi dzielnych, nie znających znie-
| |
| − | wieściałości i obawy przed niebezpieczeństwem, a nawet
| |
| − | najpilniejszych obywateli, jakkolwiek zamiłowanie do pracy
| |
| − | jest u nich sporadycznem.
| |
| − | «Lecz nigdy Polak nie stanie się dobrym Niemcem
| |
| − | (Aber niemals kann aus den Polen eiu guter Deutscher werden).
| |
| − | Historya Śląska górnego jest w tej mierze najlepszym do-
| |
| − | wodem. Że jednak Polacy pod wieloma względami na niż-
| |
| − | szym pozostają szczeblu, jestto następstwem szeregu nie-
| |
| − | szczęśliwości, których winy im wyłącznie przypisywać nie
| |
| − | można.
| |
| − | «Aby skojarzyć ściślej Polaków z monarchia pruską,
| |
| − | aby zjednać sobie ich serca, należy przy urządzaniu szkół
| |
| − | mieć na względzie następujące stosunki:
| |
| − | 1. Polacy powinni poznać literaturę niemiecką w ca-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 47
| |
| − | MEMORYAŁ J. S. BANDTKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | łej jej rozciągłości, lecz nie zaniedbywać przytem i swojej
| |
| − | własnej.
| |
| − | 2. Urzędujący w Prusiech Południowych Niemcy, i ci,
| |
| − | którzy tu w przyszłości działać mają, winni się dokładniej
| |
| − | obeznać z piśmiennictwem polskiem.
| |
| − | 3. Skojarzenie obu literatur winno ku temu utoro-
| |
| − | wać drogę, by Niemiec — Polakiem, a Polak — Niemcem
| |
| − | nie gardzili.
| |
| − | 4. Księgarstwo polskie i niemieckie winno być we-
| |
| − | dług możności popieranem.
| |
| − | 5. Polskim patryotycznym pismom i dziennikom nie
| |
| − | powinna być stawianą w rozkrzewianiu się żadna prze-
| |
| − | szkoda.
| |
| − | «Co do tego, że tylko ukształcony Polak mógłby w je-
| |
| − | dnakiej mierze pielęgnować literaturę polską i niemiecką,
| |
| − | Polak, mający czas i możności kształcenia się i zdobywa-
| |
| − | nia taką drogą urzędów i godności, samo się przez się ro-
| |
| − | zumie, gdyż prosty człowiek (der gemeine Mann), niema po
| |
| − | temu ani czasu, ani sposobności, będąc zmuszonym ciężką
| |
| − | pracą na chleb codzienny zarabiać. I prostak niemiecki
| |
| − | rzadko kiedy rozumie należycie swoją macierzystą mowę,
| |
| − | a jeśli nie odbył nauki szkolnej, zapomina częstokroć o pra-
| |
| − | widłach pisowni i o innych niezbędnych wiadomościach.
| |
| − | Wszędzie w Niemczech napotyka się gwara prowincyo-
| |
| − | nalna; jakimże tedy sposobem można żądać, by prostak
| |
| − | polski uczył się niemczyzny i polskiego jednocześnie?
| |
| − | «Prostak polski musi być pozostawiony przy swoim
| |
| − | wyłącznie języku polskim, a Polak ukształcony powinien
| |
| − | pielęgnować i swój język ojczysty — obok niemieckiego.
| |
| − | «Zaniedbywanie języka macierzystego jest źródłem
| |
| − | barbarzyństwa i zdziczenia (Die Vernachlassigung der Mut-
| |
| − | tersprache zieht Barbarei und Verwiderung nach sich). Pogra-
| |
| − | niczne prowincye wielu państw, gdzie panuje mieszanina
| |
| − | języków, są po większej części mniej kulturalne, aniżeli
| |
| − | inne, np. Sabaudya, Lotaryngia i Górnoślązk. Jaką szkodę
| |
| − | wywołało tam zaniedbanie macierzystego języka? Powołuję
| |
| − |
| |
| − | str 48
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ PIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | się w tej mierze na pisemko kaznodziei anhalckiego, Jana
| |
| − | Samuela Richtera: "Oberchlesische Landman" (Korn, 1797).
| |
| − | Że stany ukształcone oddziaływują na szarą rzeszę — nikt
| |
| − | nie za przeczy. W jednakiej więc mierze skojarzenie nie-
| |
| − | mieckiej literatury z polską między ukształconemi, mia-
| |
| − | łoby wpływ zbawienny na gmin. Żadna szkoła na świecie
| |
| − | nie jest zdolną nauczyć naród obcego temuż języka. Tego
| |
| − | uczy doświadczenie. Szkoły tedy niemieckie dla polskiego
| |
| − | chybiają swego celu najzupełniej, czego dowodem
| |
| − | jest Górnośląsk.
| |
| − | «Aby jednak skojarzyć literaturę niemiecką z polską
| |
| − | rozkrzewić ja między ukształconemi warstwami narodu,
| |
| − | potrzebnem jest utworzenie ginmazyum, któreby, obok
| |
| − | szkół pijarakich, dawało młodzieży polskiej, wystawionej
| |
| − | na niebezpieczeństwo zdziczenia, możność kształcenia się
| |
| − | osiągania zawodów obywatelskich. Nie podobna myśleć
| |
| − | 0 kulturze narodu, bez środków właściwego nauczania;
| |
| − | jeśli Polacy mają być skazani na zejście do poziomu
| |
| − | Górnośląska, to i stulecia całe nie wystarczą dla ich pod-
| |
| − | niesienia.
| |
| − | «Aby jednak ułatwić młodzieży polskiej, a zwłaszcza
| |
| − | wyższych stanów, możność zdobywania honorowych sta-
| |
| − | nowisk , byłoby w rzeczy samej do życzenia, utworzenie
| |
| − | w jakiemś mieście — uniwersytetu polskiego. Utwo-
| |
| − | rzenie uniwersytetu wyłącznie niemieckiego, miałoby sku-
| |
| − | tek taki. jak np. założenie przez Józefa II uniwersytetu
| |
| − | we Lwowie. Z uwagi jednak, że fundusze na taki cel mu-
| |
| − | siałyby być znaczne, znaczniejsze w Prusiech Południo-
| |
| − | wych, aniżeli w Niemczech, o urzeczywistnieniu rychłem
| |
| − | tego celu myśleć nie można, jakkolwiek już książę Albrecht.
| |
| − | pruski właściwie miał na celu założenie w Królewcu uni-
| |
| − | wersytetu polskiego. Zniesienie zaś uniwersytetu niemie-
| |
| − | ckiego i obrócenie jego mienia na uniwersytet polski, ró-
| |
| − | wnież z wielu względów byłoby trudnem.
| |
| − | «Lecz nawet bez wielkich nakładów możnaby wiele
| |
| − | dla literatury polskiej, przez założenie
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 49
| |
| − | AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI.
| |
| − |
| |
| − | w Warszawie Akademii Umiejętności. Gdyby
| |
| − | państwo zdobyło się na utworzenie takiej akademii, wzmo-
| |
| − | głaby się ambicya Polaków, w kierunku odznaczenia się
| |
| − | na polu nauki. Niejeden z nich znalazłby pole do zaszczy-
| |
| − | tnego i pożytecznego zajęcia, inny znów, z poczucia pa-
| |
| − | tryotyzmu, starałby się o utworzenie jakiejś pożytecznej fun-
| |
| − | dacyi, tak, że pomoc państwa okazałaby się w następstwie
| |
| − | zbyteczną, Napływ obcych z Galicyi i z Rosyi mógłby
| |
| − | bardzo korzystnie oddziałać na rozkwit Warszawy»30).
| |
| − |
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE
| |
| − | 4str 50
| |
| − | ROZDZIAŁ. VI.
| |
| − |
| |
| − | Wymiana poglądów między ministrami v. Schrotterem i v. Vossem z powodu
| |
| − | memoryału Bandt-
| |
| − | kiego. Radykalizm Schroottera. Jedność językowa w państwie. Przykład Węgier
| |
| − | I Tyrolu, w ze-
| |
| − | stawieniu z Inflantami i Litwa pruska. Język zdobywców. Stan przejściowy.
| |
| − | Imperatyw kate-
| |
| − | goryczny. Przepowiednie wpływu języka rosyjskiego na polski. Język i literatura
| |
| − | polska w po-
| |
| − | jęciu ministra pruskiego. Zadanie germanizacyi. Odpowiedź v. Vossa.
| |
| − | Jego zastrzeżenia.
| |
| − | Względy polityczne.
| |
| − | Memoryał Bandtkiego, złożony na ręce v. Vossa, prze-
| |
| − | słanym został 23 września 1803 r. do Berlina J. E.
| |
| − | ministrowi v. Schroetter, żarliwemu, jak wiemy, zwolenni-
| |
| − | kowi bezwarunkowego i bezzwłocznego zgermanizowania
| |
| − | Prus Południowych.
| |
| − | Minister von Schroetter odczytał uwagi Bandtkiego
| |
| − | i wypowiedział o nich opinię w odezwie do Vossa, który,
| |
| − | ze swej strony, rezultaty owej dyskussyi zakomunikował
| |
| − | ministrowi naczelnemu v. Massowowi.
| |
| − | Z owych wzajemnych wynurzeń można utworzyć
| |
| − | sobie dokładne wyobrażenie o prądach, jakie w sprawie
| |
| − | polskiej w sferach urzędowych polskich ścierały się w owym
| |
| − | czasie, gdy jeszcze nieprzewidywano tak rychłego od-
| |
| − | padnięcia Prus Południowych od monarchii i zabierano
| |
| − | się do gruntownego przeinaczenia na nową modłę orga-
| |
| − | nizmu polskiego.
| |
| − | — «Niezaprzeczenie — pisał v. Schroetter do Vossa —
| |
| − | wiele uwag nauczyciela Bandtkiego jest trafnych i nada-
| |
| − |
| |
| − | str 51
| |
| − | UWAGI MINISTRA V. SCHROETTERA.
| |
| − |
| |
| − | jących się do spożytkowania przy urządzeniu szkolnictwa
| |
| − | w nowych prowincyach. Z tem wszystkiem, niepodobna mi
| |
| − | zataić przeświadczenia, że autor memoryału zbyt wielką,
| |
| − | utrzymaniu języka polskiego i polskiej literatury przypi-
| |
| − | suje wagę (gar zu vielen Werth auf die Erhaltung der poloni-
| |
| − | schn Litterutur und der poln. Sprache legt). Zdaje mi się, że
| |
| − | historya wszystkich krajów i narodów stwirdza ów pe-
| |
| − | wnik, że prowineya, w której ludność dwojakim między
| |
| − | sobą porozumiewa się językiem, nigdy do wysokiego sto-
| |
| − | pnia kultury i rozwoju umysłowego u ogólę podźwignąć
| |
| − | się nie zdoła, i że, taki kraj, w przeciwieństwie do tych.
| |
| − | w których jeden tylko język jest językiem miejscowym,
| |
| − | zawsze na niskim poziomie rozwoju pozostaje. Za daleko by
| |
| − | to nas zawiodło, gdybyśmy chcieli dotrzeć do źródła przy-
| |
| − | czyn tego zjawiska; lecz że to tak w rzeczywistości się
| |
| − | dzieje, o tom świadczą przykłady dawniejszych i now-
| |
| − | szych czasów, a między innymi: przykład Węgier i połu-
| |
| − | dniowego Tyrolu, w zestawieniu z innemi prowincyami
| |
| − | monarchii austryackiej; przykład Inflant, Kurlandyi, Litwy
| |
| − | pruskiej, Głórno-Ślązka, części Prus Zachodnich i Wscho-
| |
| − | dnich, w zestawieniu z Niemcami.
| |
| − | «Nie trudnem byłoby również dowieść, że kultura
| |
| − | prowincyi przez obcy naród zdobytej, tem rychlej się
| |
| − | wznosi, im rychlej pierwsza przyswaja sobie język, zwy-
| |
| − | czaje i obyczaje zdobywców, tam zwłaszcza, gdy i bez tego
| |
| − | sama jeszcze na niższym szczeblu kultury pozostaje, ani-
| |
| − | żeli ów kraj. do którego wcieloną została. 0 tem, że język
| |
| − | niemiecki niezadługo wielkie w prowincyach dawnej Bel-
| |
| − | ski, do Prus i Austryi przy łączonych, uczyni postępy, wąt-
| |
| − | pić nie można. Warunki bytu tanecznego, odbywania po-
| |
| − | siedzeń publicznych, wydawanie rozporządzeń i praw
| |
| − | częścią wyłącznie w tym języku, lub też na równi z miej-
| |
| − | scowym, zamieszkiwanie kraju przez niemieckich urzędni-
| |
| − | ków wojskowych i cywilnych, odwiedzanie niemieckich
| |
| − | rezydcncyj i niemieckich dworów przez bogatą szlachtę,
| |
| − | konieczność odbywania nauk teologicznych, lekarskich
| |
| − |
| |
| − | 4*str 52
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ SZÓSTY.
| |
| − |
| |
| − | i prawniczych w uniwersytetach niemieckich, umieszczanie
| |
| − | ludzi z gminu w garnizonowych miastach niemieckich,
| |
| − | wszystko to musi się do przyczyniać do większej znajo-
| |
| − | mości języka niemieckiego. A gdy się wnioskowanie, z do-
| |
| − | świadczenia osiągniętego w Prusiech Zachodnich, przeniesie
| |
| − | na Prusy Południowe i Południowo Wschodnie, to przyjąć
| |
| − | można U pewne, że za lat 30 lub 40 nie znajdzie się
| |
| − | w tych prowincyach człowiek jako tako wykształcony, któ-
| |
| − | ryby niemieckim nie mógł władać językiem.
| |
| − | «Ów stan przejściowy, w którym mieszkańcy Prus
| |
| − | Południowych i Nowowschodnich przez długie jeszcze lata, na
| |
| − | rozmaite kategorye będą musieli być dzieleni, nie wpływa
| |
| − | pomyślnie na rozwój owej kultury. Jednakże,
| |
| − | gdy z natury rzeczy i z warunków, w jakich owe prowin-
| |
| − | cye do pruskiej i austryackiej pozostają monarchii — nie-
| |
| − | podobna zatamować dalszego krzewienia się w nich języka
| |
| − | niemieckiego, przeto wydaje mi się kwestyą zasadniczą
| |
| − | i, niejako systematem rządowym obu państw rozbiorowych,
| |
| − | nie wpływać specyalnemi środkami i urządzeniami na
| |
| − | kształcenie się języka polskiego i polskiej literatury. Pro-
| |
| − | wincye te muszą się stać niemieckiemi. Takim jest cel
| |
| − | rządu. (Diesc Provinzen müssen deutsch werden, dies ist das
| |
| − | Ziel der Regierung). Chcieć gwałtownemi środkami ów cel
| |
| − | urzeczywistnić, byłoby bezużytecznem i bezcelowem. Na-
| |
| − | popierać przywiązanie narodu do swego języka
| |
| − | macierzystego, znaczyłoby: utrwalać ów stan przejściowy
| |
| − | i tamować rozwój i.wej kultury.
| |
| − | «Nie wydaje mi się to niemożliwem, iż język polski,
| |
| − | po upływie kilku (einigen) generacyj, albo się w zupełności
| |
| − | zatraci. lub też, przez swą siostrzycę — język rosyjski —
| |
| − | będzie pochłonięty (entweder sich ganz verliert, oder von ihrer
| |
| − | Schwester, der rusischen Sprache, verschlungen sein wird).
| |
| − | Skutkiem podobnych wydarzeń, jak te, mocą których pań-
| |
| − | stwo Polskie upadło: wygasły języki hebrajski i łaciński,
| |
| − | a z żyjących - staro pruski, w zupełności, wendvjski i li-
| |
| − | tewski po większej części.
| |
| − |
| |
| − | str 53
| |
| − | O JĘZYKU POLSKIM.
| |
| − |
| |
| − | «Takiż sam los czeka — o ile się polityczny stan
| |
| − | rzeczy nie zmieni — i język polski, a to tem pewniej, jeśli
| |
| − | się zważy na stan kultury narodu polskiego, w zestawie-
| |
| − | niu z niemieckim, lub rosyjskim, na wadliwy ustrój języka
| |
| − | polskiego (mangelhafte Ausbildung der polu. Sprache) niewielką
| |
| − | wartość dzieł literatury polskiej (den geringfugigen Werth
| |
| − | der Werke der polnischen Litteratur).
| |
| − | «Ów — według normalnego biegu rzeczy fakt oczeki-
| |
| − | wany — wstrzymać, wydaje mi się rzeczą niepożądana.
| |
| − | To zaś, by skutkiem zaniedbania języka macierzystego
| |
| − | naród ów mógł popaść w barbarzyństwo, jak to utrzy-
| |
| − | muje autor memoryalu, nie zdaje się być dopuszczaniem.
| |
| − | «Przykład Górnoślązka, według mego zdania, nie jest
| |
| − | przekonywającym. Na slaby rozwój kultury wpłynęły tam
| |
| − | inne, odleglejsze warunki, przedewszystkiem wadliwość
| |
| − | kultury ziemi.
| |
| − | «Jakkolwiek w ogólności nie umiałbym określić, jak
| |
| − | daleko może się. posunąć państwo, by znajomość- niemczy-
| |
| − | zny rozkrzewić między Ludnością rdzenną prowincyj pol-
| |
| − | skiech, to jednak, pomysł zakładania po miasteczkach pol-
| |
| − | skich i po wsiach, wyłącznie szkół polskich wydaje
| |
| − | mi sic niewłaściwym.
| |
| − | «Przypuszczam, że, w rzeczy samej, konieczność zmusi,
| |
| − | poprzestać w wielu szkołach na nauczycielach władają-
| |
| − | cych tylko mowa polską. Jednakże ta, w wyjątkowych
| |
| − | jedynie wypadkach występująca konieczność, niepowinna
| |
| − | tworzyć reguły.
| |
| − | «Syn rolnika i mieszczanina w małych miasteczkach,
| |
| − | który tylko: rachować, pisać i czytać, a niczego więcej
| |
| − | uczyć się nie powinien, znajdzie jeszcze dosyć czasu na
| |
| − | naukę języka niemieckiego. O ile dzieci polskie będą z nie-
| |
| − | mieckiemi pomieszane, język niemiecki z łatwością da się
| |
| − | im przyswoić. A choćby takie dziecko do 10 roku życia
| |
| − | wyniosło ze szkoły znajomość- kilku niemieckich wyrazów
| |
| − | i wyrażeń potocznego życia, to nie będzie to bez pożytku,str 54
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ SZÓSTY.
| |
| − |
| |
| − | by ułatwić niemieckiemu językowi w przyszłych pokole-
| |
| − | niach coraz szersze zastosowanie.
| |
| − | «W szkołach mieszczańskich miast większych, wy-
| |
| − | kład, mego zdania, musi być w obu językach prowa-
| |
| − | dzonym. Jeśli to nie nastąpi, powstaną albo same polskie,
| |
| − | lub same niemieckie szkoły, które będą wyodrębniać mię-
| |
| − | dzy sobą rozmaite klasy narodu i pociągać za sobą na-
| |
| − | stępstwa niepożądane.
| |
| − | «W tak zwanycb szkołach uczonych, zdaniem mo-
| |
| − | jem, winien być wykład w niższych jedynie klasach pro-
| |
| − | wadzonym po polsku, lecz jednocześnie, należałoby zważać
| |
| − | na to, by uczeń przyswajał sobie zwolna znajomość nie-
| |
| − | mieckiego języka w takim stopniu, by mógł w wyższych
| |
| − | klasach słuchać z korzyścią wykładu niemieckich nauczy-
| |
| − | cieli. W tym wypadku uważałbym za zbyteczne, by w kla-
| |
| − | sach wyższych używano naprzemian obu języków. Do-
| |
| − | świadczenie uczy, że rdzennemu Polakowi niezmiernie jest
| |
| − | trudno przyswoić sobie gruntowną znajomość języka nie-
| |
| − | mieckiego w mowie i piśmie. Należy mu przeto nieodzo-
| |
| − | wnie daćmożność ciągłego stykania sic z mową niemiecką
| |
| − | i z jej pismem. Da się to, zdaniem mojem, osiągnąć: jedy-
| |
| − | nie drogą wykładów naukowych w języku niemieckim
| |
| − | przekładami starych autorów na język niemiecki. Na
| |
| − | ćwiczenia gramatyczne w języku polskim, dla tych, co
| |
| − | od kolebki uczą się tego języka, dostateczna byłoby prze-
| |
| − | znaczyć dwie godziny tygodniowo.
| |
| − | «Dla tego jedynie rozszerzyłem się nad tym przed-
| |
| − | dmiotem ponieważ uważam go za jeden z najważniejszych
| |
| − | czynników w organizacyj nowych prowincyj i dla tego
| |
| − | byłoby wielkiem dla mnie zadosyćuczynieniem, gdyby
| |
| − | JWPan jednakiego ze mną był w tej sprawie zdania.
| |
| − | Berlin 81 października 1803.
| |
| − | v. Schrotter".
| |
| − | Wiemy, że Voss w zarządzie swoim trzymał się zaw-
| |
| − | sze polityki pojednawczej, nie chcąc budzić między ludno-
| |
| − | scią polską szemrania i niezadowolenia. Wobec tak katego-
| |
| − |
| |
| − | str 55
| |
| − | ŚRODKI ZARADCZE
| |
| − |
| |
| − | ryoznie wyrażonej woli wszechwładnego ministra Sehroet-
| |
| − | tera, w kierunku bezwzględnej germanizacyi prowincyj
| |
| − | polskich, nie mógł oczywiście narazić swego stanowiska
| |
| − | i. w układnej odezwie z 27 listopada 1803, uznał zasadni-
| |
| − | czy pogląd swego zwierzchnika za usprawiedliwiony, pod
| |
| − | niejakiemi wszakże zastrzeżeniami:
| |
| − | «Wynurzony przez Waszą Eixc z powodu memorya-
| |
| − | łów nauczyciela Bandtkiego, sentyment (Sentiment) — pisał —
| |
| − | w przedmiocie stopniowego wprowadzania języka niemiec-
| |
| − | kiego do niegdy prowincyj polskich, wyczerpuje ów przed-
| |
| − | miot w zupełności. Zgadzam się z nim całkowicie i wynu-
| |
| − | rzając Waszej EIXC podziękowanie, pozwalam sobie wszakże
| |
| − | uczynić tę uwagę:
| |
| − | «Jak długo jeszcze, z powodu braku nauczycieli wła-
| |
| − | dających dobrze językami niemieckim i polskim, wykład
| |
| − | musi być przeważnie w języku polskim prowadzony, by-
| |
| − | łoby do życzenia: tych nauczycieli do wykładu dopuszczać,
| |
| − | a nie usuwać ich całkowicie. Im więcej urzędujący w Fre-
| |
| − | siech Południowych i Południowo- Wschodnich zaniedbywać
| |
| − | będą ów, tak w miejscowych warunkach potrzebny, język
| |
| − | krajowy, tern szkodliwiej mogłoby to oddziałać na sprawę
| |
| − | budzenia w tej mierze niezadowolenia w narodzie (einen
| |
| − | üblen Eindruck bei der Nation hervorzubingen" 31).
| |
| − | Powyższa wymiana .zdań przedstawioną została do
| |
| − | opinii ministrowi v. Scheer, który, w odezwie z dnia 15
| |
| − | grudnia 1803 r. pogląd v. Vossa W zupełności zaakcep-
| |
| − | tował 32).
| |
| − | str 56
| |
| − | ROZDZIAŁ VII.
| |
| − |
| |
| − | Wybór metody nauczania młodzieży polskiej. Pestalozzi i Olivier. Misya księdza Jeziorow-
| |
| − | skiego do Burgdorfu. Lienhard und Gertrud. Nauka języków. Opinia ks. Jeziorowskiego. Rela-
| |
| − | cya Vossa. Pestalozzi o zastosowaniu swej metody do ludności polskiej. Wątpliwości Fryde-
| |
| − | ryka Wilhelma III. Ponowny raport Vossa.
| |
| − |
| |
| − | Jednoześnie z kwestyą językową opracowywaną w ga-
| |
| − | binecie pruskim, gwoli szczęśliwości nowych podda-
| |
| − | nych. podjął król Fryderyk Wilhelm III z własnej inicya-
| |
| − | tywy sprawą metody nauczania młodzieży polskiej,
| |
| − | w tem przekonaniu, że zdemoralizowano, w jego pojęciu,
| |
| − | społeczeństwo polskie, tylko drogą odpowiedniej reformy
| |
| − | będzie mogło z czasem dostąpić do przeświadczenia—o wyż-
| |
| − | szości kultury niemieckiej nad własną, narodową, i prze-
| |
| − | robić się dobrowolnie na modłę nową.
| |
| − | W tym celu, w lipcu 1803, wysianym został inspektor
| |
| − | seminaryów nauczycielskich w Prusieeh Południowych,
| |
| − | ksiądz Jeziorowski, do Burgdorfu, miasteczka szwajcar-
| |
| − | skiego, w kantonie berneńskim, gdzie, właśnie podówczas,
| |
| − | słynny filantrop i pedagog, Henryk Pestalozzi (1746—1827),
| |
| − | utworzywszy instytut wychowawczy, poświęcał się idei
| |
| − | reformy edukacyi młodzieży. Współcześnie z Pestalozzim
| |
| − | działał na polu pedagogii inny Szwajcar, Ludwik Henrvk
| |
| − | Ferdynand Olivier, rodem z La Sarra w kantonie Vaud
| |
| − | (1759-1815), nauczyciel języka francuskiego w zakładzie
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 57
| |
| − | METODA PE8TALOZZI'EGO.
| |
| − |
| |
| − | Jan henryk Pestalozzi,
| |
| − | pedagog filantrop (1746-1827).
| |
| − |
| |
| − | Dessauskim, założonym przez Base-
| |
| − | dowa, pod nazwą Filantropia.
| |
| − |
| |
| − | Po obeznaniu się z metodą Pe-
| |
| − | stalozziego miał ks. Jeziorowski udać
| |
| − | się do Oliviera i o rezultatach swoich
| |
| − | obserwacyj złożyć sprawozdanie von
| |
| − | Vossowi, celem przedstawienia całego
| |
| − | operatu z uwagami ministra królowi.
| |
| − | Wywiązał się von Voss z tego
| |
| − | zadania w d. .31 grudnia 1803, wynu-
| |
| − | rżeniem opinii o doniosłości obu metod
| |
| − | nauczania33).
| |
| − | «Metoda Pestalozzego — pisał minister do króla —
| |
| − | obejmuje całokształt wychowania i nauczania elementar-
| |
| − | nego: natomiast metoda Oliviera ma przeważnie naukę
| |
| − | czytania na względzie. Pierwsza zatem jest rozleglejszą,
| |
| − | ostatnia jednak wypełnia braki poprzedniej.
| |
| − | «Pestalozzi wychowuje i naucza zgodnie z naturą,
| |
| − | prowadząc dziatwę do rozwoju umysłowego — drogą poglą-
| |
| − | dową i doświadczenia. Zwraca jej uwagę na otaczające ją
| |
| − | przedmioty, posługując sie przytem trzema czynnikami:
| |
| − | mową, formą i liczbą, określając przedmioty, udostępniając
| |
| − | pojęcie i kształcąc jednocześnie ducha. Język sam w sobie,
| |
| − | mówienie, wprawa i zręczność w wysłowieniu — są dla
| |
| − | niego środkiem i celem wykładu, z ozem łączy sie i samo
| |
| − | czytanie.
| |
| − | «Stosunki formy i liczby, wszystkie miary i pojęcie
| |
| − | cyfr, zwłaszcza jedności, wielości i ułamków, ich zesta-
| |
| − | wienie i podział, uwydatnia on za pomocą kwadratu,
| |
| − | a dzielenie i stosunki dziesiętne występują tak wyraźnie,
| |
| − | że drogą poglądu sprawdzić się dają.
| |
| − | «Połączone z tem ćwiczenia umożliwiają sprawność
| |
| − | aż do stopnia nieomylności, w rysowaniu, pisaniu i rachun-
| |
| − | kach. 1 nauka religii gruntuje się na doświadczeniu, pro-
| |
| − | wadząc od matki, przez uczucia miłości, wdzięczności
| |
| − | i ufności do — wiary w Boga.str 58
| |
| − | CZĘŚĆ I ROZDZIAŁ SIÓDMY.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | «Całemu wykładowi jako podkład służą trzy książki
| |
| − | elementarne:
| |
| − | 1. książka matkii. Służy ona do poznania przedmio-
| |
| − | tów i mowy.
| |
| − | 2 Abecadlnik poglądowy, lub nauka o stosunkach
| |
| − | miar. Uczy ona wymiarów przestrzeni i sztuki rysunków
| |
| − | oraz pisania.
| |
| − | 3. Nauka poglądowa o stosunkach liczb, jako środek
| |
| − | poznania liczb i rachunków. Połączone są z temi książ-
| |
| − | kami tablice rachunkowe, z jednościami i ułamkami.
| |
| − | «Starałem się przedstawić Waszej król. Mości istotę
| |
| − | nauki Peatalozzego. Przechodzę obecnie do jej stosowania
| |
| − | w Burgdorfie.
| |
| − | «Stan ojczyzny Pestalozzi'ego i zepsucie ludności znie-
| |
| − | woliły go do wydania słynnej książki ludowej: Lienhard
| |
| − | und Gertrud której, mając na względzie wadliwość
| |
| − | wychowania i nauczania ludu, sam wziął na siebie zada-
| |
| − | nie kształcenia młodzieży. Zakład jego w Burgdorfie istnieje
| |
| − | dopiero od lat kilku, lecz walcząc z przeszkodami natury
| |
| − | ekonomicznej, jeszcze ideałowi swemu nie odpowiada. Nauka
| |
| − | czytania odbywa się przy pomocy małych tabliczek z li-
| |
| − | terami. Ćwiczenia w czytaniu znalazł Jeziorowski niedo-
| |
| − | statecznemi.
| |
| − | «Nauka poglądowa rozpoczyna się od znajomości ciała
| |
| − | ludzkiego i od niej dochodzi do poznania świata zewnę-
| |
| − | trznego.
| |
| − | «Nauka Języków odbywa się praktycznie i teorety-
| |
| − | cznie, o tyle, że dzieci przy wykładzie muszą same mówić,
| |
| − | Teorya polega na regułach językowych.
| |
| − | «Głównym przedmiotem jest nauka rysunków i ary-
| |
| − | tmetyki Pierwsza kształci oko i rękę dziecka, ułatwiając
| |
| − | mu. bez linii, cyrkla i innych przyrządów, możność odtwa-
| |
| − | rzania przedmiotów rzeczywistych. Nauka rysunków pro-
| |
| − | wadzona, jest w taki sposób, że ułatwia dzieciom możność
| |
| − | powiązania zawikłanych zadań. Oprócz nauki religii,
| |
| − | udzielanej przez księży, sam Pestalozzi odprawia ranne
| |
| − |
| |
| − | str 59
| |
| − | METODA OLIVIERA.
| |
| − |
| |
| − | i wieczorne nabożeństwa i uczy dzieci po ojcowsku mo-
| |
| − | ralności i dobrych obyczajów.
| |
| − | «Udzielają tu również nauk geometryi, geografii, hi-
| |
| − | storyi naturalnej, ortografii i śpiewu.
| |
| − | «Opinia ks. Jeziorowskiego o doniosłości metody wy-
| |
| − | chowawczej Pestalozzi'ego i o jej rezultatach streszcza się
| |
| − | w słowach:
| |
| − | «Wychowańca Pestalozzi'ego celują: dobroć i szlache-
| |
| − | tność uczuć, śmiałość, odwaga, stanowczość, spostrzegaw-
| |
| − | czość, zmysł szybkiego oryentowania się, łatwość wysło-
| |
| − | wienia się w językach francuskim i niemieckim, uzdolnie-
| |
| − | nie do rysunków. Natomiast cechują go pewne braki
| |
| − | w czytaniu i w pisaniu».
| |
| − | «Metoda Oliviera zwraca się przeważnie do wyrobie-
| |
| − | nia w dzieciach zdolności do wyraźnego wymawiania wy-
| |
| − | razów i krótkich zdań. Czuwa troskliwie nad poprawnością
| |
| − | ortografii, przez umiejętny rozbiór językowy. Posługuje się
| |
| − | owa metoda odpowiedniemi tabliczkami wyrazowemi.
| |
| − | «Jakkolwiek zatem obie metody mają i dodatnie i uje-
| |
| − | mne strony, jednakże rezultat ich stosowania polega na
| |
| − | umiejętnym doborze przewodników, uczniów i zasobów7
| |
| − | wychowawczych, a te, nie wszędzie i nie zawsze, po za
| |
| − | obrębem instytutów ich twórców, odnaleść się dają.
| |
| − | «Należałoby w każdym razie skorzystać z dodatnich
| |
| − | stron obu pomienionych metod, a zwłaszcza — z metody
| |
| − | Oliwieni, która, przez rozbiór językowy mowy na skła-
| |
| − | dowe jej, części ułatwiałaby Polakom możność przyswoje-
| |
| − | nia sobie języka niemieckiego»34).
| |
| − | Kończy Voss swój memoryal, następującą o osobie
| |
| − | księdza Jeziorowskiego uwagą:
| |
| − | «O ileby Wasza król. Mość raczyła uwzględnić moje
| |
| − | propozycye, mniemam, że w księdzu Jeziorowskini moożnaby
| |
| − | znaleść najodpowiedniejszą dla ich urzeczywistnienia oso-
| |
| − | bistość. Ocenił on bezstronnie obie metody wychowawcze,
| |
| − | zgadza się ze mną w punktach zasadniczych, zna nasze
| |
| − | szkolnictwo, naród polski i jego język, jest pedagogiemstr 60
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ SIÓDMY.
| |
| − |
| |
| − | praktycznym i w czasie swej podróży zwiedził znaczniej-
| |
| − | sze zakłady naukowe i seminarya państw Waszej król.
| |
| − | Mości i Niemiec.
| |
| − | «Z jego to już polecenia i pod jego nadzorem wyćwi-
| |
| − | czyło się dwóch seminarzystów polskiego pochodzenia
| |
| − | i z jego to porady wprowadzono w użycie tabliczki obraz-
| |
| − | kowe i wyrazowe, które dałyby się z korzyścią zastoso-
| |
| − | wać do szkółek wiejskich i miejskich.
| |
| − | «Dałby się ksiądz Jeziorowski spożytkować jako dy-
| |
| − | rektor seminaryów nauczycieli wiejskich, mających sic
| |
| − | urządzić- w Prusiech Południowych, według planu przez
| |
| − | Waszą kroi. Mość w d. 28 maja 1800 r. zatwierdzonego.
| |
| − | «Zresztą, nic mogę zataić, że ks. Jeziorowski wszędzie
| |
| − | podczas swej podróży, zwłaszcza przez Pestalozzi'ego,
| |
| − | z wielkiem poszanowaniem był przyjmowany, budząc wszę-
| |
| − | dzie między cudzoziemcami uznanie dla ojcowskich rządów
| |
| − | i troskliwości o oświatę Waszej królewskiej Mości».
| |
| − | Refleksye Vossa nie przekonały króla o doniosłości
| |
| − | proponowanej reformy i dlatego, w ponownym swoim me-
| |
| − | moryale, usiłował Voss bliżej uwydatnił- cele, jakie, przez
| |
| − | wprowadzenie do Prus Południowych ulepszonej metody
| |
| − | nauczania, miał na widoku.
| |
| − | «Nie pragnąłem bynajmniej — pisał Voss — przez
| |
| − | metodę Pestalozzi'ego rozszerzyć zakres czytelnictwa mię-
| |
| − | dzy Indem prostym, lecz miałem na względzie wydosko-
| |
| − | nalenie w nim zdrowego rozsądku, zmysłów i rąk, dla
| |
| − | celów potocznego życia. Wybór przedmiotów nauczania
| |
| − | elementarnego w Prusiech Południowych określonym już
| |
| − | został w reskrypcie majowym Waszej król. Mości, z 1800
| |
| − | inku. Zmierzał on przeważnie do rozkrzewienia znajomo-
| |
| − | mości czytania i pisania w języku niemieckim i polskim,
| |
| − | do udostępnienia wykładów rachunkowości i... religii, w po-
| |
| − | łączeniu z obyczajnością (auf Rechnen und... Religion, ver-
| |
| − | bunden mit Sittichkeit).
| |
| − | «Te tylko przedmioty pragnę wydoskonalić za po-
| |
| − | mocą nowej metody nauczania. Rozpoczynają się one
| |
| − |
| |
| − | str 61
| |
| − | MRZONKI CZASÓW NOWSZYCH.
| |
| − |
| |
| − | wcześnie i ułatwiają możność zwracania dzieci rodzicom,
| |
| − | jako pomoc w pracy. Ułatwiają one dzieciom możność
| |
| − | zrozumienia tego, czego się uczy.- mają, a zrozumiawszy
| |
| − | to, pozwalają je utrwalać w pamięci Nie zajmują się one
| |
| − | rzeczami martwemi, lecz wyrabiają sprawność umysłu,
| |
| − | zmysłów i rąk, której klasy robocze i żołnierze potrzebują.
| |
| − | «Taka jedynie metoda prowadzi do rezultatów pożą-
| |
| − | danych i chroni od mrzonek czasów nowszych (Schwinde-
| |
| − | leien der neueren Zeit).
| |
| − | «Sam Pestalozzi wyraża się o zastosowaniu jej do
| |
| − | Prus Południowych, w słowach:
| |
| − | «Jest ona wyśmienitą (vorgüglich) dla mniej kultural-
| |
| − | nych krain, nadając się do natury nieokrzesanych naro-
| |
| − | dów (roher Völker), jakoteż do skrzywionej połowicznej
| |
| − | kultury. Z upragnieniem wyczekuje chwili, gdy Jeziorow-
| |
| − | ski środkiem nauczania będzie mógł oddziaływać na zdrowy
| |
| − | rozsądek, pracę, uzdolnienie i naiwność, w wyjątkowych
| |
| − | stosunkach pozostającej ludności».
| |
| − | «0 ile zatem metoda Pestalozzi'ego prowadzi do wy-
| |
| − | robienia samodzielności myśli, nie sądzę, by Wasza król.
| |
| − | Mość zastosowanie jej zatamować pragnęła.
| |
| − | «Tylko nieokrzesany, a nie — rozsądny człowiek, jest
| |
| − | niezadowolony i szkodliwy dla państwa... Znam z pomię-
| |
| − | dzy poddanych Waszej król. Mości chłopów magdebur-
| |
| − | skich. Są oni oświeceni, gdyż są zamożni i prześcigają się
| |
| − | w oznakach przywiązania do Waszej król. Mości i do
| |
| − | państwa, gdyż są przeświadczeni, że tylko Waszej król.
| |
| − | Mości swój dobrobyt zawdzięczają.
| |
| − | «Przytem, przez samo jedynie wyrobienie prostaka
| |
| − | w czytaniu, pisaniu i rachowaniu, nie wytwarza się je-
| |
| − | szcze zamiłowania do nauki i czytelnictwa. Tego się oba-
| |
| − | wiać nie należy. Zajmowanie się zmysłów, zwłaszcza
| |
| − | wzroku i rąk, przedmiotami zewnętrznemi i robotą zawo-
| |
| − | dową, nie prowadzi bynajmniej do takiego upodobania.
| |
| − | «Przytem starałem się dotychczas w Prusiech Połu-
| |
| − | dniowych o dobór odpowiednich sił do nauczania konie-str 62
| |
| − | CZĘŚĆ I ROZDZIAŁ SIÓDMY.
| |
| − |
| |
| − | cznych, któreby w zupełności zadaniu temu sprostać mo-
| |
| − | gły. Ułatwienie w tej mierze nastręczy — lepsze ich uposa-
| |
| − | żenie, aniżeli w innych starych prowineyach
| |
| − | «Wreszcie, jakkolwiek w zgodności z wolą Waszej
| |
| − | Król Mości radbym przyczynić się; do rozkrzewienia nauki
| |
| − | Śpiewu kościelnego, biblii i katechizmu; jednakże w Pru-
| |
| − | sach Południowych niedałoby się to z łatwością przepro-
| |
| − | wadzić, z uwagi na różnice religijne, panujące między lu-
| |
| − | dnością i na język polski, który, najlepszym pod tym
| |
| − | względem intencyom kładzie pewne zapory.
| |
| − | «Szkoła tameczna jednoczy katolików i protestantów,
| |
| − | a po części i żydów. Należy przeto naukę religii pozosta-
| |
| − | wić miejscowemu duchowieństwu, a rem samem i wybór
| |
| − | odpowiednich śpiewów musi być ograniczony. Kościółka
| |
| − | tolicki usuwa przed ludem świeckim biblię, nie posiadamy
| |
| − | prócz tego odpowiednich niemieckich śpiewników, których
| |
| − | i w polskim języku brak zupełny».
| |
| − |
| |
| − | str63
| |
| − | ROZDZIAŁ VIII.
| |
| − |
| |
| − | Sprawa wychowania klas uprzywilejowanych. Uniwersytety. Projekt Witowskiego. 0 założe
| |
| − | niu wszechnicy w Piotrkowie. Środki pomocnicze do tego celu. Fundusze biskupie. Podatek
| |
| − | obywatelski. Aspiracye projektodawcy. Odpowiedź królewska. Wzmaganie się niemczyzny
| |
| − | w szkolnictwie. Protest nauczycieli Polaków. Interwencya Vossa. Środki pojednawcze. Po
| |
| − | danie Francuza de la Fauerio. Oznaka lojalności.
| |
| − | Podczas gdy sfery urzędowe, przywiedzionemi powyżej
| |
| − | środkami, starały sie o uszczęśliwienie nowych pod
| |
| − | danych klas nieuprzywilejowanych i o udostępnienie im
| |
| − | możności zapoznania się z dobrodziejstwami kultury nie
| |
| − | mieckiej — sprawa oświaty klas wyższych, krzewić się
| |
| − | mogąca jedynie przy pomocy wszechnic i akademij umie
| |
| − | jętności, leżała odłogiem. Rząd pruski nie życzył sobie
| |
| − | utworzenia uniwersytetów w prowineyach polskich, z tej
| |
| − | zasady, że klasy zasobne z łatwością mogą korzystać z uni
| |
| − | wersytetów już istniejących w Niemczech, a zwłaszcza
| |
| − | z uniwersytetów protestanckich pruskich.
| |
| − | Poruszona za panowania Fryderyka Wilhelma II
| |
| − | w tym duchu kwestya — pozosbila m statu quo. Podjął ją
| |
| − | w roku 1801 na nowo, nieznany skądinąd Polak, niejaki
| |
| − | Witowski, ówczesny członek referent Kammergerichtu ber
| |
| − | lińskiego. W podaniu przedstawionem królowi Fryderykowi
| |
| − | Wilhelmowi III starał się on uzasadnić możność utworzenia
| |
| − | uniwersytetu w obrębie Prus Południowych, w części, kosz-
| |
| − | str 64
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ ÓSMY.
| |
| − |
| |
| − | tem uszczuplenia pensyi wyższego duchowieństwa kato-
| |
| − | lickiego, w części zaś — nałożeniem podatku na Właści-
| |
| − | cieli ziemskich i miejskich realności tych prowincyj.
| |
| − | Charakterystyczna ta turystyczna ta z wielu względów suplika,
| |
| − | w główniejszych ustępach brzmiała, w przekładzie z nie-
| |
| − | mieckiego, jak następuje:
| |
| − | «Uznaną ogólnie prawdą jest: że kultura człowieka
| |
| − | w państwie i moralne jego udoskonalenie przyczyniają się
| |
| − | do szczęśliwości narodów. Z edyktu filantropijnego Waszej
| |
| − | królewskiej Mości, ogłoszonego po objęciu tronu, powzię-
| |
| − | liśmy, my poddani, przeświadczenie, że Wasza król. Mość
| |
| − | troszczy się zarówno o nasze materyalne dobro, jakoteż
| |
| − | i o nasze moralne wydoskonalenie przez naukę. Z pełną
| |
| − | wdzięczności. wiernopoddańczą pokorą, poczuwamy się do
| |
| − | obowiązku życzeń, by wielkoduszne zamiary Waszej król.
| |
| − | Mości uwieńczonemi zostały pożądanym skutkiem.
| |
| − | «W starych prowincyach monarchii Waszej król.
| |
| − | Mości mogą się te zamiary urzeczywistnić z łatwością,
| |
| − | gdyż nie zbywa tam na uniwersytetach i na instytucyach,
| |
| − | V których młodzież znajduje środki do należytego kształ-
| |
| − | cenia się. Raczy przeto Wasza król. Mość zwrócić łaskawe
| |
| − | oko i na nas. mieszkańców nowo przyłączonych do mo-
| |
| − | narchii prowincyj i podać nam również możność korzy-
| |
| − | stania z ojcowskiej nowych rządów opieki.
| |
| − | «Skutkiem podziału Polski nie posiadamy w naszej
| |
| − | prowincyj żadnego uniwersytetu, gdyż uniwersytety: Kra-
| |
| − | ków, Wilno i Zamość podpadły pod rządy sąsiednich mo-
| |
| − | narchów. Wszechnice zaś dawnych prowincyj pruskich
| |
| − | Bietylko że są zbyt odległe i uczęszczanie do nich tak jest
| |
| − | kosztowne, Że to wstrzymuje wielu żądnych nauki mło-
| |
| − | dzieńców od poświęcania się nauce wyższej. Pobyt nawet
| |
| − | na tych uniwersytetach młodzieży polskiej mniej jest ko-
| |
| − | rzystnym, z uwagi na język niemiecki, którym, mieszkańcy
| |
| − | Prus Południowych i Nowowschodnich dokładnie nie wła-
| |
| − | dają. Z tego względu, poważam się wynurzyć u podnóża
| |
| − | tronu Waszej król Mości życzenie, by Wasza król. Mość
| |
| − |
| |
| − | str 65
| |
| − |
| |
| − | WARSZAWA PRUSKA.
| |
| − |
| |
| − | Kamera Prus Południowych, od strony ogrodu Krańskich.
| |
| − | Akwarella nieznanego artysty dworu Landgrafa hessen Darmasztadzkiego Ludwika X
| |
| − | z roku 1800
| |
| − | (z kollekcyi Mat. Bersohna).str 66
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ ÓSMY.
| |
| − |
| |
| − | raczyła przyzwolić na utworzenie w naszej prowincyi
| |
| − | Prus Południowych i Południowo Wschodnich uniwersy-
| |
| − | tetu o czterech fakultetach: filozoficznym, lekarskim, pra-
| |
| − | wniczym i teologicznym.
| |
| − | «Najodpowiedniejszem dla tego celu miejscem byłby
| |
| − | Piotrków: z uwagi:
| |
| − | 1. Że miasto to leży prawie w środku nowo przyłą-
| |
| − | czonych prowincyj.
| |
| − | 2. Że tu za czasów polskich istniał Trybunał, ostat-
| |
| − | niemi zaś czasy ustanowioną została kamera rządowa, a stąd
| |
| − | i miasto jest dobrze zabudowane i zaopatrzone w budowle
| |
| − | dogodne.
| |
| − | 3. Że, skutkiem założenia uniwersytetu, ułatwionym
| |
| − | byłby zbyt produktów okolicom sąsiednim, które, będąc
| |
| − | od portów odległe, nie mogą z korzyścią ich transporto-
| |
| − | wać Wisłą.
| |
| − | 4. Że okolice Piotrkowa obfitują w lasy, mogłyby
| |
| − | dostarczać uniwersytetowi i mieszkańcom opału.
| |
| − | te w Piotrkowie znajdują się okazałe gmachy,
| |
| − | jedne, dawniejsze, jezuickie, drugie pijarskie, a także,
| |
| − | gmach tak zwany starościński, któreby z łatwością na
| |
| − | uniwersytet obróconemi być mogły.
| |
| − | «Z uwagi, że tego rodzaju instytucya wymaga stałych
| |
| − | funduszów, poważam się przeto i w tej mierze uczynić
| |
| − | Waszej krol. Mości propozycyę następującą:
| |
| − | «W prowincyach Prus Południowych i Nowowscho-
| |
| − | dnich panującą jest religia katolicka i od dawnych cza-
| |
| − | sów istnieją tam biskupstwa: Gniezno, Płock, Włocławek,
| |
| − | Poznań i Warszawa.
| |
| − | «Z powodu niedawnego zgonu «hrabiego» (des Grafen)
| |
| − | kiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, mogłoby
| |
| − | nastąpić jednoczenie tego ostatniego biskupstwa z poznań-
| |
| − | skiem, gdyż Gniezno oddalonem jest od Poznania tylko
| |
| − | o nul sześć i jeden biskup mógłby obiema owemi dyece-
| |
| − | zyami zarządzć, korzystać z godności arcybiskupa i ksią-
| |
| − |
| |
| − | str 67
| |
| − | PROJEKTY v. WITKOWSKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | żęcia i pobierać pensyę jednego tylko z pomienionych
| |
| − | biskupstw.
| |
| − | «Aby wykazać Waszej królewskiej Mości, że jeden
| |
| − | tylko biskup mógłby w obu dyecezyach pełnić swe obo-
| |
| − | wiązki, przytaczani je tu, jak następuje:
| |
| − | 1. Wyświęcanie na kapłanów.
| |
| − | 2. Namaszczanie chryzmatem.
| |
| − | 3. Udzielanie zezwoleń na budowę nowych kościołów
| |
| − | i kaplic i poświęcanie ich.
| |
| − | 4. Wyświęcanie na przeorów i przeorysze i inne ka-
| |
| − | płańskie godności.
| |
| − | 5. Spełnianie sakramentów chrztu i konfirmowanie.
| |
| − | 6. Zarządzanie dyecezyami i polączonemi z tem ju-
| |
| − | risdykcyami...
| |
| − | «Pięć pierwszych obowiązków nie często się spełniają,
| |
| − | co do szóstego, tem zgodniejszem jest z duchem kościoła,
| |
| − | by wielka gmina jednemu tylko zarządowi podlegała, ile
| |
| − | że przez to uniitas fidei łatwiej obserwowaną być może.
| |
| − | «Gdyby mi kto zarzucił, że obszar dyecezyi zbyt
| |
| − | byłby wielkim, by jeden biskup mógł zarządzaniu nią po-
| |
| − | dołać, zapytałbym: w jaki to sposób arcybiskup von Po-
| |
| − | niatowski czynu obowiązkom swoim zadosyć, jeśli lata
| |
| − | całe spędzał we Florencyi i innych miastach włoskich?
| |
| − | Jak zarządzano archidyecezyą, jeśli zmarły niedawno
| |
| − | książę von Krasicki miesiące zimowe spędzał w Berlinie,
| |
| − | a letnie w Warszawie?
| |
| − | «Jeżeli minister skarbu może cale prowincye orga-
| |
| − | nizować na nowo i niemi zarządzać, toć łatwiej byłoby
| |
| − | biskupowi zarządzać dwoma biskupstwami, gdyż zakres
| |
| − | jego działalności w każdym razie nie może być rozleglej-
| |
| − | szy, nad zakres działania ministra skarbu.
| |
| − | «Przez zjednoczenie dwóch dyecezyj osiągnie się fun-
| |
| − | dusz potrzebny na fundacye nowego uniwersytetu i dlatego
| |
| − | też poważam się uczynić wniosek: by Wasza król. Mość
| |
| − | raczyła zjednoczyć dyecezyę gnieźnieńską i poznańską
| |
| − | w jedna całość, przeznaczyć pensyę arcybiskupią arcybi-
| |
| − |
| |
| − | 5*str 68
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ ÓSMY.
| |
| − |
| |
| − | skupowi obydwóch dyecezyj, pensyę zaś biskupstwa po-
| |
| − | znańskiego przeznaczyć jako fundusz dla nowego uni-
| |
| − | wersytetu.
| |
| − | «Skutkiem takiego urządzenia, może, tu i ówdzie, je-
| |
| − | den albo drugi kapłan uczuć się pokrzywdzonymi zarzu-
| |
| − | cić mi, że występuję przeciw religii, którą przodkowie moi
| |
| − | wyznawali. Uważam się wszakże za zupełnie usprawiedli-
| |
| − | wionego, składając hołd prawdzie i przyczyniając się do
| |
| − | ogólnego dobra».
| |
| − | W dalszym ciągu swego podania wskazuje projekto-
| |
| − | dawca jeszcze i na inne żródła dochodów, któreby nale-
| |
| − | żało obrocie na fundusz uniwersytetu, przez ograniczenie
| |
| − | liczby seminaryów teologicznych i zaoszczędzenie tym
| |
| − | sposobem pensyj, płaconych ich profesorom.
| |
| − | Wreszcie projektuje ustanowienie podatku na obywa-
| |
| − | teli ziemskich, po dwa talary rocznie, miejskich zaś po 16,
| |
| − | lub respective 8 srebrników.
| |
| − | «Co do wewnętrznego urządzenia owego uniwersy-
| |
| − | kończy projektodawca — nieomieszkałoby główne
| |
| − | kollegium szkolne (Oberschullcollegium), zastosować do woli
| |
| − | naszej kroi Mości odpowiednich środków, by każdy prze-
| |
| − | dmiot mogł być w dwojakim wykładany języku: niemie-
| |
| − | ckim i polskim, przez co — niewładający dobrze jednym
| |
| − | językiem mogliby korzystać z wykładów prowadzonych
| |
| − | w drugim.
| |
| − | «Przychyleniem sio do prośby niniejszej mogłaby
| |
| − | Wasza król. Mość ułatwić nam możność stania się poży-
| |
| − | tymi obywatelami i wiernymi poddanymi, o ileby je-
| |
| − | dnocześnie zapewnionem nam było równouprawnienie z in-
| |
| − | nymi obywatelami w pełnieniu obowiązków państwowych.
| |
| − | Tym tylko sposobem, przez poznanie biegu spraw, pozby-
| |
| − | libyśmy się uczucia żalu i niechęci do konstytucyi pań-
| |
| − | stwowej wywoływanego w nas dotychczas jedynie zupełną
| |
| − | obcością owej konstytucyi»35).
| |
| − | W Odpowiedzi na podanie powyższe nie uczyniono
| |
| − |
| |
| − | str 59
| |
| − | JĘZYK WYKŁADOWY.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | żadnej w przedmiocie projektu założenia nowego uniwer-
| |
| − | sytetu deklaracyi, a tylko zaznaczono na marginesie:
| |
| − | «Iż Jego król. Mości było przyjemneni dowiedzieć
| |
| − | się, że proszący stara się wniknąć w ducha pruskiej kon-
| |
| − | stytucyi (Preussischer Verfassung) i, o ileby w takich uczu-
| |
| − | ciach wytrwał, to nie będzie mu odmówioną odpowiednia
| |
| − | posada w urzędowaniu (conveable Anstellung im Dienst).
| |
| − | W jednakiej mierze i jego współrodacy mogą mieć na-
| |
| − | dziejo, że nie będą traktowani inaczej, aniżeli dawniejsi
| |
| − | poddani (ältere Untertihanen) Jego król. Mości».
| |
| − | Niezależnie wszakże od takich dobrych intencyj, pra-
| |
| − | ktyka wykazała, że w szkolnictwie Prus Południowych
| |
| − | coraz silniejszy czyniono nacisk na stosowanie niemie-
| |
| − | ckiego języka w wykładach nauk szkolnych.
| |
| − | Wywołało to szemranie i protest, ze strony nietylko
| |
| − | uczniów, lecz i profesorów. Profesorowie: Kossakowski,
| |
| − | Krusiński, Szulecki i Sławiński, w skardze wniesionej do
| |
| − | ministra Vossa, użalali się, że zażądano od nich bezwa-
| |
| − | runkowego wykładu przedmiotów w języku niemieckim
| |
| − | w wyższych klasach szkoły tak zwanej akademickiej,
| |
| − | utworzonej, jak wiadomo, z dawnego kollegium jezuickiego.
| |
| − | Voss, w odezwie do króla w początkach 1800 roku,
| |
| − | nic zaprzeczył, że w aspiracyach do rychlejszcgo krze-
| |
| − | wienia niemczyzny w okręgu kamery warszawskiej posu-
| |
| − | nięto się nieco za daleko (Etwas zu weit gegangen).
| |
| − | «Kultura i rozkrzewienie języka niemieckiego — pi-
| |
| − | sał — stanowią wprawdzie z wielu względów warunek
| |
| − | istotny i ważny, zasługujący na szczególną gorliwość i pie-
| |
| − | czę. Niezaprzeczenie, kamera warszawska postawiła takie
| |
| − | żądanie, które do skargi dało assumpt, lecz kierowała się
| |
| − | ona w tej mierze przykładem, iż niektórzy nauczyciele
| |
| − | W krótkim czasie przyswoili sobie tak dalece znajomość
| |
| − | niemczyzny, iż mogli w tym języku z łatwością prowa-
| |
| − | dził- wykłady. Toż samo byłoby i przy zastosowaniu wię-
| |
| − | kszej energii ze strony skarżących się. Z tern wszystkiem,
| |
| − | nie omieszkałem od siebie uczynić kamerze uwagi, nad nie-str 70
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ ÓSMY.
| |
| − |
| |
| − | właściwością podobnego nacisku i zażądałem odwołania
| |
| − | jej rozporządzenia, co już nastąpiło. 0 tem zawiadomiono
| |
| − | profesorów i uspokojono ich zapewnieniem, że o ileby skąd-
| |
| − | inąd gorliwie swe obowiązki wypełniali, to warunek co do
| |
| − | języka niemieckiego nie będzie im tamował możności po-
| |
| − | zostania na stanowisku i nadal».
| |
| − | Ujawniały się tymczasem ze strony przedsiębiorców
| |
| − | układów naukowych prywatnych dążności — dopomaga-
| |
| − | nia systematowi szkolnemu władz pruskich.
| |
| − | Cudzoziemiec francuz, de la Faverie, mieszkający
| |
| − | w Warszawie, przy ulicy Podwale, pod nrem 124, wniósł
| |
| − | w tymże samym czasie podanie do króla, o pozwolenie mu
| |
| − | założenia pensyi prywatnej dla młodzi szlacheckiej, z pra-
| |
| − | wem ustanowienia odrębnej dla niej oznaki: «de porter
| |
| − | a ia boutonniere de l'habit la marque distinctive d'un
| |
| − | ruban blanc, anquel sera attachée une petite étoile, portant
| |
| − | au reliéf, d'un coté — l'effigie, et de l'autre — les armes
| |
| − | dela Majesté, et au bas — ces mots: «sic itur ad astra».
| |
| − | «Cette décoration, propre a exciter l'émulation, sera
| |
| − | un lien de plus, qui les attachera au Throne, eux et leur
| |
| − | families. Le Roi doit etre cher a tous les sujets de l'Etat;
| |
| − | on ne saurbit trop tôt et avec tres de soin accoutumer
| |
| − | la jeunesse a le regarder comme un pere; mais l'ordre
| |
| − | de la Noblesse surtout, a raison de son existence politique
| |
| − | esl obligé de donner l'exemple de l'amour et du respect,
| |
| − | qui lui est du. Ce sont les sentiments, que toutes les écoles
| |
| − | doivent professer, ce sont ceux, que je me propose de gra-
| |
| − | ver dans le coeur de mes élevés»...
| |
| − | Król chętnie zgodził się na utworzenie pomienionego
| |
| − | zakładu. lecz, odmówił przyzwolenia na order, jaki pan de
| |
| − | la Faverie chciał wyjednać dla swoich wychowańców
| |
| − | i napisał własnoręcznie na podaniu: "Das fur Eleven erbe-
| |
| − | tene Distinctionszeichen kann nicht accordirt werden".
| |
| − |
| |
| − | str 71
| |
| − | ROZDZIAŁ IX.
| |
| − |
| |
| − | Zmiana kierunku germanizatorskiego w Prusach Południowych. Echa reformy szkolnictwa
| |
| − | w Imperyum Rosyjskiem zaprowadzonej. Naśladownictwo liceum krzemienieckiego. Liceum
| |
| − | warszawskie. Siły nauczycielskie. Język wykładowy. Eforat. Zadowolenie ludności. Nauki
| |
| − | przyrodnicze. Tytuły profesorskie. Seminarya w Poznańskiem. Stan funduszu edukacyjnego.
| |
| − | Oświata i kultura niemiecka w końcu XVIII w. Żywioły postępowe. Wpływy Zachodnie. Epoka
| |
| − | Sturm I Orang. Rewolucya francuska.
| |
| − |
| |
| − | Reskrypt królewski z 28 maja 1800 w sprawie orga-
| |
| − | nizacyi szkolnictwa w Prusiech Południowych miał
| |
| − | na względzie wychowanie niższych warstw ludności wiej-
| |
| − | skiej i miejskiej, utworzenie seminaryów nauczycielskich
| |
| − | i szkół przeznaczonych dla młodzieży obywatelskiej.
| |
| − | Konieczność uwzględnienia żywiołu polskiego, a prze-
| |
| − | dewszystkiem przezorność polityczna rządu pruskiego,
| |
| − | który, w systemacie szkolnym rosyjskiego Imperyum, wy-
| |
| − | soce przychylnym, w początkach panowania Aleksandra I.
| |
| − | narodowości polskiej, widział groźbę na przyszłość, złago-
| |
| − | dziła germanizatorskie zamiary władz pruskich, pod tym
| |
| − | przynajmniej względem, że przypuszczono język polski
| |
| − | i profesorów polskich do jednakich z niemieckim językiem
| |
| − | i jego krzewicielami praw. Wyrazem tego kierunku poje-
| |
| − | dnawczego było uwzględnienie przedstawień Bandtkiego
| |
| − | i utworzenie w Warszawie, w końcu roku 1803, na wzór
| |
| − | gininazyum krzemienieckiego — liceum sześcioklasowegostr 72
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | a dawnym pałacu saskim i ustanowienie nad nim eforatu,
| |
| − | złożonego z wybitniejszych przedstawicieli społeczeństwa
| |
| − | miejscowego w osobach: Stanisława hr. Potockiego, Ale-
| |
| − | ksandra hr. Potockiego, Xdza administratora biskupstwa
| |
| − | warszawskiego, Prażmowskiego, Xdza prowineyała zgro-
| |
| − | madzeń pobośnych, Onufrego Kopczyńskiego i kaznodziei
| |
| − | gminy ewangiełicko-reformowanej, Diehla. Referentem efo-
| |
| − | ratu, i garażem dyrektorem liceum został Samuel Bogu-
| |
| − | I Linde, autor: Słownika języka polskiego.
| |
| − | Z końcem 1803 r. rozpoczęto nauki przygotowawcze
| |
| − | Nowem Mieście, w szkole tak zwanej akademickiej
| |
| − | i w pałacu Saskim, tak, że Z chwila otwarcia zakładu
| |
| − | (który, jak wiadomo, przetrwał do 1831 roku), zapisało się
| |
| − | doń uczniów 290. Nauczycieli tego liceum wybrano: w po-
| |
| − | łowie z Polaków, w połowie z Niemców, a były to siły o tyle
| |
| − | wybitne, że gdy w lat kilkanaście później, z utworzeniem
| |
| − | królestwa, powstał w Warszawie uniwersytet, katedry tej
| |
| − | wszechnicy najważniejsze powierzono nauczycielom liceum.
| |
| − | Jednocześnie przyzwolił król pruski na otwarcie w Po-
| |
| − | znaniu gimnazyum w dawnym pałacu biskupim. Juz je-
| |
| − | dnak w pączątkach 1805 r. v. Voss wniósł do króla przed-
| |
| − | stawienie zbudowania kosztem funduszów masy Sulkow-
| |
| − | nowego gmachu szkolnego, na gruntach klasztoru
| |
| − | zakonnic św. Katarzyny w Poznaniu.
| |
| − | W raporcie z 6 kwietnia 1*05 doniósł v. Voss kró-
| |
| − | lowi ludność miejscowa z urządzenia liceum i z usta
| |
| − | nowienia eforatu bardzo jest zadowoloną i zaproponował
| |
| − | wzmocnienie wykładu nauk przyrodniczych, przez zamia-
| |
| − | aowanie ipecyalistów profesorami tej nauki86).
| |
| − | Król chętnie przyjął tę wiadomość, lecz zauważył,
| |
| − | że nauczanie umiejętności przyrodniczych w liceum ex
| |
| − | professo nie zgadza sie z kierunkiem przeważnie filologi-
| |
| − | cznym zakładu i że należy pozostawić uniwersytetom
| |
| − | wykład umiejętności ścisłych37).
| |
| − | Nie zgodził się również król na przyznanie wykla-
| |
| − |
| |
| − | str 73
| |
| − | FUNDU8Z EDUKACYJNY.
| |
| − |
| |
| − | dającym w liceum tytułu profesorów i zastrzegł, by owym
| |
| − | tytułem dalej nie szafowano38).
| |
| − | Celem przygotowania odpowiednich sił nauczyciel-
| |
| − | skich, utworzono w Poznaniu seminaryum, a na wniosek
| |
| − | v. Vossa i drugie takież seminaryum, w zabudowaniach
| |
| − | poklasztornych w Łowiczu. Dyrektorem pierwszego został,
| |
| − | znany nam z missyi do Pestalozzi'ego, ksiądz Jeziorowski,
| |
| − | dyrektorem drugiego — ksiądz Burgund, współpracownik
| |
| − | zmarłego Oberkonsistorialratha v. Gedicke.
| |
| − | Stan funduszu edukacyjnego wynosił w owej epoce
| |
| − | 61773 talarów 6 sr. 7 3/5 fenigów i składał się:
| |
| − | 1. Z dochodów pojezuickich.. 13572 tal. 13 sr.
| |
| − | 2. Z dochodów arcybiskupstwa
| |
| − | gnieźnieńskiego ...... 10000 « — « - «
| |
| − | 3. Z dzierżaw poklasztorn. grunt. 4703 « 20 « 4 4/6 «
| |
| − | 4. Z czynszów gruntowych.. 20 « 8 « 10 «
| |
| − | 5. Z dzierżaw terminowych.. 134 « — « - «
| |
| − | 6. Z kanonu ......... 10 « — « - «
| |
| − | 7. Z Erbpachtów...... 285 « — « - «
| |
| − | 8. Z najmów lokali...... 3912 « 20 « - «
| |
| − | 9. Z procentów od kapitałów szk. 25468 « 21 « 9 3/5 «
| |
| − | 10. Z kompetencyi i opłat szkolnych 3056 « 17 « - «
| |
| − | 11. Z dochodów nadzwyczajnych 609 « — « - «
| |
| − | Ogółem .... 6l773 tal. 13 sr. 8 3/5 f-
| |
| − | Z powyższego funduszu wydatkowano:
| |
| − | 1. Na utrzymanie akademickich
| |
| − | i pijarskieh szkól . . . 26161 tal. 20 sr. 10 f.
| |
| − | 2. Na zapomogę seminaryów nau-
| |
| − | czycielskich ...... 3599 « — « — «
| |
| − | 3. Na szkoły elementarne. . . 240 « — « — «
| |
| − | 4. Na pensye emerytów .... 800 « 21 « 4 «
| |
| − | 5. Na zasiłek uniwersytetów
| |
| − | w Halli i Frankfurcie . 5000
| |
| − | Do przeniesienia 35.801 tal. 11 sr. 14 f.
| |
| − | str 74
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | Z przeniesienia 35.801 tal. 11 sr 14 f.
| |
| − | 6. Na podatki......... 1839 « 23 « 11 «
| |
| − | 7. Na procenta od passywów ... 477 « 14 « 2 «
| |
| − | 8. Na reparacye domów szkoln. 1519 « 11 « 10 «
| |
| − | 9. Na najem lokali szkolnych... 300 « -- « -- «
| |
| − | 10. Na pokrycie niedoborów... 3784 « 18 « 1 1/5 «
| |
| − | 11. Ni wydatki nieprzewidziane . 2536 « 3 « 9 2/5 «
| |
| − | Ogółem .... 53.360 tal. 18 sr.
| |
| − | Pozostało remanentu 8412 tal. 12 sr. 7 3/5 f.
| |
| − |
| |
| − | Powyższe cytry budżetu wychowawczego prowincyi
| |
| − | południowo pruskiej stanowiły już jeden z ostatnich śla-
| |
| − | dów zarządzeń miejscowych władz pruskich, celem utoro-
| |
| − | ranił kulturze i oświacie niemieckiej drogi do unicestwie-
| |
| − | nia oświaty i kultury narodu, którego tradyćye i aspiracye
| |
| − | na zupełnie odmiennych polegały podstawach.
| |
| − | Nie ulega wątpliwości, że w normalnych warunkach
| |
| − | bytu, wrażliwa i odczuwająca każdy prąd Zachodu urmy-
| |
| − | słowość polska, chętnieby przyswoiła sobie dobrowolnie to
| |
| − | wszystko, cokolwiek mało krytycznemu kierunkowi jej
| |
| − | upodobań duchowych przynieść mogły zdobycze wiedzy
| |
| − | i filozofii, jakie schyłek XVIII wieku ujawnił, w odradza-
| |
| − | jącj się powoli, pod wpływem przełomowych wypadków,
| |
| − | Europie owoczesnej. Właściwością nietylko jednostek, lecz
| |
| − | i organizmów zbiorowych społecznych, jest instynkt samo-
| |
| − | zachowawczy i oporność przeciw reformom, choćby najzba-
| |
| − | wienniejszym, lecz narzucanym przemocą. Umysłowość
| |
| − | polska, oparta na dogmatyzmie, nie poddawała się i pod-
| |
| − | dać się nie mogła racyonalistycznemu prądowi, który sze-
| |
| − | roka strugą, z Anglii i Francyi, a pośrednio i z Niemiec,
| |
| − | płynął ku Wschodowi, zagrażając podwalinom pojęć, wy-
| |
| − | snutych z tradycyj rodzimej i ożywionych sokami kultury
| |
| − | klasycznej rzymskiej. Zwolna, pod wpływem przyjaźniej-
| |
| − | szych warunków bytu, prądy owe, wcielone w wybujały
| |
| − | kwiat romantyzmu, zaważyły dodatnio na umysłowości
| |
| − | rodzimej: lecz w pierwszej epoce, po katastrofie bytu po-
| |
| − |
| |
| − | str 75
| |
| − | UMYSŁOWOŚĆ NIEMIECKA.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | litycznego, umysłowość ta, w przeciwieństwie do Zachodu,
| |
| − | była musowo zasklepioną w dawnych formułkach i zaco-
| |
| − | faną być musiała wówczas, gdy germańska kultura, w peł-
| |
| − | nym rozkwicie odrodzenia swego, wszystkiemi porami sta-
| |
| − | rała się do niej przeniknąć.
| |
| − | Już za czasów Fryderyka Wielkiego protestantyzm
| |
| − | północny stał się środowiskiem ruchu, znanego pod nazwą:
| |
| − | „Aufklarung", który rozszerzył się i na południe, w epoce
| |
| − | Józefińskich reform. Wyobrazicielem tego kierunku postę-
| |
| − | powego byl w Berlinie księgarz i pisarz Fryderyk Nikolai
| |
| − | [1723—1811), wydawca wpływowych: „ Literaturbriefe" i ogól-
| |
| − | nej biblioteki niemieckiej. Czasopisma: „Gółtinger gelehrte
| |
| − | Auzeiger" i jenaiska "Literaturzeitung" krzewiły zasady ske-
| |
| − | ptycznego krytycyzmu, przeciw zasklepiałemu pietyzmowi
| |
| − | Spaldingów, Abbtów, Sturzów i Zimmermanów. W dzie-
| |
| − | dzinie tolerancyi przekonań wyłaniały się zwolna zasady
| |
| − | racyonalizmu, przenikając do dziedziny nauk filozoficznych
| |
| − | i historycznych, reprezentowanych w Niemczech przez
| |
| − | Spittlera, Heerena i Eichhorna. Wyzwolenie duchowe się-
| |
| − | gnęło i nauk klasycznych, a matematyczno-analityczna
| |
| − | metoda podważyła dawny systemai wychowawczy, oparty
| |
| − | na formułkach zaśniedziałych teologizmu protestanckiego.
| |
| − | Przełomowy kierunek szerzy] sic zwycięsko pod
| |
| − | wpływem Lessinga i Herdera, jako podstawa prawdziwego
| |
| − | humanizmu i swobody myśli ludzkiej. Kant swoja krytyką
| |
| − | czystego rozumu walczył przeciw ortodoksyi, gruntując
| |
| − | w nauce i w życiu fundament emancypacyi niemieckiego
| |
| − | ducha z pęt konserwatyzmu.
| |
| − | Młode pokolenie, w burzliwych zapędach epoki: Sturm
| |
| − | und Drang, wybujałą fantazyą rozwijało skrzydła twórczo-
| |
| − | ści pod urokiem Szekspira, którego im udostępnił i piękno-
| |
| − | ści wykazał Wieland. Winkelmann otwierał Niemcom oczy
| |
| − | na piękności artyzmu helleńskiego, a nawoływania Rou-
| |
| − | sseau do zbliżenia się do natury odbiły się głośnem echem
| |
| − | i z tej strony Renu.
| |
| − | Bodźcem ruchu umysłowego Niemiec były: Angliastr 76
| |
| − | CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | i Francya, skąd płynęły prądy filozofii zdrowego rozsądku
| |
| − | (common sense),głoszone przez Locków, Hume'ow i prze-
| |
| − | twarzane przez empiryzm francuski Condillaca, krzewione
| |
| − | następnie w krytyce polemicznej Voltaira i szkoły ency-
| |
| − | klopedystów.
| |
| − | Drugim czynnikiem wybujałego rozwoju niemieckiego
| |
| − | ducha w końcu XVIII wieku była rewolucya francuska
| |
| − | i przewrót umysłowy Zachodu, jaki ją poprzedził. Rewo-
| |
| − | lucyjny tytanizm odbił się w szerokim wpływie geniuszów
| |
| − | poetyckich Goethego i Szyllera na massy. Umiejętności
| |
| − | wyzwolone doznały nowego impulsu w pracach przełomo-
| |
| − | wych: Wilhelma Humboldta, Fryderyka Augusta Wolffa,
| |
| − | Johannesa Mullera, Niebuhra i Schlossera. Nauki przyro-
| |
| − | dnicze i matematyczne odradzały się zwolna, ożywione
| |
| − | duchem kantyzmu. W matematyce tworzy! szkole Euler,
| |
| − | w fiyologii Blumenbach, w anatomii Soemering, w me-
| |
| − | dycynie Hufeland.
| |
| − | Nietylko młodzi, lecz i starsze pokolenie podlegało
| |
| − | urokowi nowych zasad, płynących z Francyi.
| |
| − | Stary Klopstock biadał w roku 1790, że to nie Niemcy,
| |
| − | lecz Francya dała pierwsze hasło do odrodzenia społecznego
| |
| − | ropy. Myśliciel Voss, który zbliska patrzył na cierpie-
| |
| − | nia swych rodaków, sprzedawanych jak stado bydła przez
| |
| − | książąt niemieckich dla zamorskich wypraw, otwarcie po-
| |
| − | chwalał działalność gilotyny paryskiej, a gdy w r. 1792
| |
| − | Prusy i Austrya wstąpiły w zapasy z Rzplitą, wynurzał
| |
| − | głośno nadzieję, że rezultat musi wypaść na korzyść Fran-
| |
| − | cyi, choćby świat cały zaroił się Prusakami. Okropności
| |
| − | rewolucyi francuskiej nie przestraszały umysłów Kanta,
| |
| − | Fichtego i Jerzego Forstera. Entuzyaści nadreńscy garnęli
| |
| − | się ochoczo pod skrzydła ojczyzny wolności, wołając przez
| |
| − | usta Górreaa: Es lebe die Frankenrepublik! i święcąc, jako
| |
| − | lystość narodową, upadek świętego cesarstwa rzym-
| |
| − | skiego...
| |
| − |
| |
| − | str 77
| |
| − | CZĘŚĆ DRUGA.ROZDZIAŁ X.
| |
| − |
| |
| − | Umysłowość polska na schyłku XVIII wieku. Wpływy zachodnie. Filozofia recentiorum. Ewo-
| |
| − | ucya pojęć. Sejm czteroletni. Konserwatyści i postępowcy. Panowanie Stanisława Augusta.
| |
| − | Zadania przyszłości. Literatura i język. Pseudoklasycyzm francuski. Kiełkowanie prądów
| |
| − | nowszych.
| |
| − |
| |
| − | Wysoce kulturalna, zdolna i wrażliwa na wszystkie
| |
| − | prądy nauk nowszych, umysłowość polska, przecho-
| |
| − | dziła, W drugiej połowie, a zwłaszcza pod koniec, XVIII
| |
| − | wieku, też sanie fazy. jakie zaznaczyliśmy poprzednio, od-
| |
| − | nośnie do umysłowości niemieckiej.
| |
| − | W gruntownych studyach Wl. Smoleńskiego pod tyk:
| |
| − | Przewrót umysłowy w Polsce, znajdujemy charakterystyczny
| |
| − | obraz powolnego krzewienia się zdobyczy filozofii zacho-
| |
| − | dniej, nietylko w gronie duchownych kierowników wycho-
| |
| − | wania młodzieży szlacheckiej, lecz i w kolach szerszych
| |
| − | społeczeństwa rodzimego.
| |
| − | Przyczyniały się do takiej reformy wyobrażeń po-
| |
| − | dróże młodzieży polskiej na wszechnice zagraniczne i nauki
| |
| − | udzielane w kraju, przez sprowadzanych z zagranicy pe-
| |
| − | dagogów do domów magnackich. Nawoływał nawet swego
| |
| − | czasu zasłużony biskup Andrzej Załuski do wysyłania
| |
| − | za granicę młodzieży akademickiej: .otwartego umysłu,
| |
| − | ażeby im tam spadła ta fatalna łuszczka z oczu, która
| |
| − | str 80
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ DZIESIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | nie dopuszcza discernere dobrych i prawdziwych w naukach
| |
| − | postępów».
| |
| − | Zakon Pijarów, pod przewodem Konarskiego, otwar-
| |
| − | ta! przyswajanie sobie nowego w nauce zachodu
| |
| − | kierunku, wykazując nicość dociekań scholastycznych.
| |
| − | Na publicznych popisach w kollegium pijarskiem
| |
| − | to chwałę badań: Graveaand'a, Newtona, Bernouil-
| |
| − | lego, Wolffa i Dekarta i experymentowano za pomocą ma-
| |
| − | chin elektrycznych.
| |
| − | Taka to inicyatywą, poparciem czasopism i książek,
| |
| − | i Filozofia wywalczyła sobie racyę bytu i wszystkie
| |
| − | szkoły «przyjęły neoteryzm, czyli naukę recentiorum».
| |
| − | «Gruntowniej niż Leibnitza i Wolffa — pisze Smo-
| |
| − | leński — zaaklimatyzowały sic w ostatniej ćwierci wieku
| |
| − | poglądy Locka: jako nic masz żadnych idei wrodzonych,
| |
| − | że wyłącznem źródłem poznania są zmysły (nihil est in
| |
| − | intellectu, quod non prius fuerit in sensu). Teorya tubula rasa
| |
| − | ducha, Stała się punktem wyjścia dla prac pedagogicznych
| |
| − | i publicystycznych, podejmowanych w celach przekształ-
| |
| − | ceniu narodu»39).
| |
| − | Analogia rozwoju umysłowości polskiej, w kierunku
| |
| − | powolnego wyzwalania się z pęt zaśniedziałego scholasty-
| |
| − | cyzmu, z rozwojem umysłowości niemieckiej, odrodzonej
| |
| − | pod wpływem filozofii Anglików i Niemców, znajduje
| |
| − | stwierdzenie w bujnym rozkwicie życia polityczno-społe-
| |
| − | cznego, ujawnionym w Polsce, w epoce, poprzedzającej na
| |
| − | krótko zadładę państwowego bytu Rzpltej.
| |
| − | Czem dla Europy środkowej był przewrót polityczny
| |
| − | Fiancyi, w epoce wielkiej rewolucyi, tem dla Polski samej
| |
| − | były prace i reformy Sejmu Wielkiego. Ujawniło się nie-
| |
| − | przeparte dążenie do zerwania z konserwatyzmem poglą-
| |
| − | dów w sferze stosunków społecznych, odrodziły się soki
| |
| − | żywotne narodu szlacheckiego, wytworzył się popęd do
| |
| − | zrównania się w pojęciach i obyczajach z narodami Za-
| |
| − | chodu, do udostępnienia wszystkim warstwom społecznym
| |
| − | reform politycznych, do wyjęcia sprawy publicznej z wy-
| |
| − |
| |
| − | str 81
| |
| − | EPOKA STANISŁAWOWSKA.
| |
| − |
| |
| − | łącznej opieki szlachty i rozszerzenia praw obywatelskich
| |
| − | na cały naród.
| |
| − | Katastrofa podziałowa, wszystkim owym aspiracyom
| |
| − | do wszechstronnego postępu społeczeństwa polskiego, poło-
| |
| − | żyła tamę. Kierownictwo losami jego politycznymi prze-
| |
| − | szło W ręce rządów obcych, opartych na zasadzie absolu-
| |
| − | tyzmu. Pozostała jedynie nietkniętą sfera duchowa, naci-
| |
| − | skowi przemocy z trudnością się poddająca i, w tej sferze,
| |
| − | społeczeństwo polskie, zasilone sokami tradycyi i nadal
| |
| − | swobodnie rozwijać się mogło o tyle, o ileby z ostatniego
| |
| − | rozbicia politycznego pozostała w kraju dostateczna liczba
| |
| − | czynników, któreby sprawę umysłowości rodzimej zdolne
| |
| − | były skojarzyć ze sprawą oświaty i wychowania narodu.
| |
| − | Pod tym względem panowanie Stanisława Augusta
| |
| − | zaznaczyło się dodatnio zastępem mężów wysokiego uzdol-
| |
| − | nienia, którzy, umiłowawszy piśmiennictwo rodzime, jego
| |
| − | język i przeszłość narodową, przeszli pod rządy nowe
| |
| − | i mogli zdwojonemi silami zabrać się do ratowania tego,
| |
| − | co owego ratunku nieodbicie wymagało.
| |
| − | Nie chodziło tu już, w danych warunkach bytu kraju,
| |
| − | o współzawodnictwo z Zachodem, na polu przyswajania
| |
| − | sobie wszelkich zdobyczy naukowych w sferze filozofii,
| |
| − | do czego, jakeśmy widzieli, dążyło pokolenie zeszłe. Obe-
| |
| − | cnie, głównem zadaniem przodowników umysłowych stało
| |
| − | się i stać musiało — wytrwale krzątanie się około rato-
| |
| − | wania języka i literatury, praca nad zachowaniem wszel-
| |
| − | kich śladów piśmienniczych, przypominających czasy
| |
| − | udzielnego bytu Rzpltej. Tego rodzaju zadanie, z natury
| |
| − | swojej, drobiazgowe i zachowawcze, nie kojarzyło się z na-
| |
| − | turalną dążnością umysłu ludzkiego do ciągłego i nieustan-
| |
| − | nego rozwoju, do rozszerzania dorobku umysłowego, za po-
| |
| − | mocą wchłaniania nowych pierwiastków, choćby w takiej
| |
| − | ewolucyi zatrzeć się miały nieco, pierwotne, rodzime rysy
| |
| − | kultury, przejętej w spuściżnie od przodków.
| |
| − | Piśmiennictwo czasów stanisławowskich, w pierwszej
| |
| − | polowie panowania owego króla, dosyć słabe i ilościowo
| |
| − |
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.
| |
| − | 6str 82
| |
| − | CZĘŚĆ II. BOZDZIAL DZIESIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | nie pokaźne, tak, że zaledwie 30 książek nowych wyka-
| |
| − | zuje przybytku rocznego, w drugiej połowie wzmogło się
| |
| − | liczebnie. Pod względem swego nastroju było ono prze-
| |
| − | ważnie naśladowniczem; było echem i kopią francuskiej
| |
| − | literatury odrodzenia, było oschłem, konwencyo-
| |
| − | nalnem i nie swojskiem, lecz pod względem formy swej
| |
| − | i literackiego stylu wytwornem i okazałem.
| |
| − | Pozostało ono takiem przez okres następujący, zawsze
| |
| − | zasilającem się obrazami mitologicznemi, formułkami kla-
| |
| − | sycznemi. Lecz pierwiastek swojskości zaczyna się tu prze-
| |
| − | bijać powoli. Wspólność plemienna narodów słowiańskich
| |
| − | podsuwa następcom Stanisławowskiej literatury dążność do
| |
| − | rozpatrzenia się w przeszłości, nietylko bliższej, lecz i od-
| |
| − | leglejszej, Słowian, do szukania pierwiastków twórczych
| |
| − | w fantazji ludowej, do pierwszych usiłowań na polu dziś
| |
| − | tak rozpowszechnionej folklorystyki. Zanim te usiłowania
| |
| − | wybująły w przepyszny kwiat romantyzmu, pogrobowcy
| |
| − | literatury stanisławowskiej przygotowywali grunt do tej
| |
| − | ewolucyi pojęć — większem zamiłowaniem swojskości w dzie-
| |
| − | łach twórczych i rzadszem stosowaniem formułek sztuki
| |
| − | rymotwórczej, wytworzonych przez pseudoklasycyzm fran-
| |
| − | cuski.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 83
| |
| − | ROZDZIAŁ XI.
| |
| − |
| |
| − | Siły badawcze i twórcze za czasów pruskich. Naruszewicz. Krasicki Trembecki. Karpiński.
| |
| − | Kniażnin. Woronicz. Niemcewicz. Adam Czartoryski. Czacki Feliński. Staszic. Kołłątaj. Dmo-
| |
| − | chowski. Albertrandi. Stanisław, Ignacy I Jan Potoccy Wybicki. Godebski. Molski. Kożmian.
| |
| − | Tomaszewski. Zabłocki. Kropiński. Chodkiewicz. Szymanowski. Dmuszewski. Przybylski. Osiń-
| |
| − | scy. Matuszewic. Waga. Kwiatkowski. Siarczyński. Świecki. Bentkowski. Ossoliński. Sza-
| |
| − | niawscy. Kopczyński. Linde. Strojnowski. Poczobut. Jundziłł Bracia Śniadeccy.
| |
| − |
| |
| − | Rozpatrzmy się na chwilę w szeregach bojowników
| |
| − | umysłowości polskiej, którzy po katastrofie podzia-
| |
| − | łowej powstali w kraju, a przeważnie w tej jego dzielnicy,
| |
| − | która, z dawną stolicą Rzpltej, przeszła pod panowanie
| |
| − | pruskie.
| |
| − | Niestety, już w pierwszym roku tego panowania, ubył
| |
| − | z owych szeregów najdzielniejszy na polu nauki i twór-
| |
| − | czości szermierz — Adam Naruszewicz. Uczynił on dla
| |
| − | historyi swego narodu to, co dla bistoryi rzymskiej zdzia-
| |
| − | łał Niebuhr, opracowawszy dzieje pewniejsze Polski na
| |
| − | podstawie źródeł, których przed nim żaden z dziejopisów
| |
| − | nie był dotknął. Jeżeli niepodobna Naruszewicza uważać
| |
| − | za najpierwszego z pomiędzy historyków^ polskich, to prze-
| |
| − | cie - mówiąc słowami Lelewela — «on pierwszy w naro-
| |
| − | dzie podwoje do przybytku historyi otworzył; on staroży-
| |
| − | tne jej stanowisko rozpoznał i odrazu w pracy swojej hi-
| |
| − | storyę narodowi i językowi polskiemu przyswoił. Jeżeli
| |
| − |
| |
| − | 6*str 84
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | dla niej nie ze wszystkiem górne opanował stanowisko,
| |
| − | język i styl do tych starożytnych doprowadził wyżyn».
| |
| − | Ze względu właśnie na to zaloty, tak pożądane w epoce,
| |
| − | w której językowi narodowemu zagrażała zagłada, Tadeusz
| |
| − | Mostowski za pruskich czasów przygotował drugie dostę-
| |
| − | pne historyi Naruszewicza wydanie.
| |
| − | Tejże wziętości i szerokiego na masy wpływu uży-
| |
| − | wa! mąż ejKikowy, nietylko w swoim wieku, ale po wszyst-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ks. Adam Naruszewicz.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | ki- czasy, dopóki słowo polskie żyć będzie — książę biskup
| |
| − | Ignacy Krasicki.
| |
| − | Choć działalność jego twórcza miała się już, w chwili,
| |
| − | która nas zajmuje, ku schyłkowi i zamknęła się z rokiem
| |
| − | roapoczynającym stulecie XIX, jednakże pismami Krasi-
| |
| − | ckiego żyło i odżywiało się długo jeszcze — pokolenie po-
| |
| − | grobowców Rzpltej, znajdując w nich wielkie wzory nie-
| |
| − | tylko niezrównanej piękności języka literackiego, lecz i naukę
| |
| − | obywatelską karcąca wady i zdrożności społeczeństwa, te
| |
| − | wady, które się przeważnie do jego upadku przyczyniły.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 85
| |
| − | KS. IGNACY KRASICKI.
| |
| − |
| |
| − | Szczęśliwie się też stało, że w szeregach mężów obywa-
| |
| − | telskiego ducha, którzy się za czasów pruskich akcyi ra-
| |
| − | tunkowej języka i literatury podjęli, na czele stanął bi-
| |
| − | skup Krasicki i mógł, w pierwszych latach rządów obcych
| |
| − | w kraju, rzucić ziarno posiewu tych idei, które niebawem
| |
| − | własnością całego przodowniczego zastępu myślicieli pol-
| |
| − | skich stać się miały
| |
| − | Dłużej od Krasickiego, bo do r. 1812, oddziaływał swemi
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ks. Ignacy Krasicki.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | wzorowemi pod względem formy i bogactwa językowego,
| |
| − | tworami, Stanisław Trembecki, (ur. 1723 r.) i jeżeli na kim,
| |
| − | to właśnie na jego, w pierwiastkowej swej działalności tak
| |
| − | bezwzględnie kosmopolitycznej, wyzutej z pierwiastków
| |
| − | obywatelskich i rodzimych, działalności, daje się widzieć
| |
| − | przewrót dodatni, wywołany smutnym stanem upadku po-
| |
| − | litycznego narodu. Pisarz, poświęcający zrazu swe pióro
| |
| − | i myśli posługom poziomego waloru, dworak i pochlebca
| |
| − | magnatów, poczuwa się naraz do obowiązku wysławia-str 86
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | Stanisław Trembecki.
| |
| − |
| |
| − | nia kowala Maryańskiego, który,
| |
| − | w epoce ruchu kościuszkowskie-
| |
| − | go, ofiarował swej roboty własnej
| |
| − | wozy na potrzeby Rzpltej.
| |
| − | Równej Trembeckiemu, pod
| |
| − | względem etycznym, miary, lecz
| |
| − | dodatnim wpływem na szerokie
| |
| − | masy pieśniamiswemi pobożnemi,
| |
| − | cechuje się działalność Franci-
| |
| − | szka Karpińskiego (u. 1741+l825).
| |
| − | Ów śpiewak Justyny, poeta serca,
| |
| − | przeniknął do ludu nie przestał
| |
| − | do naszych czasów być tłóma-
| |
| − | czem jego uczuć pobożnych, w pie-
| |
| − | śniach rzewnych: „Kiedy ranne
| |
| − | wstają zorze" i "Wszystkie nasze dziecinnne sprawy". Jeśli na-
| |
| − | grodą pisarza może być rozgłos szeroki jego utworów w ko-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Franciszek Karpiński.
| |
| − |
| |
| − | łach inteligentnych, jak np. Krasickiego między szlachtą,
| |
| − | to wyjątkowym i zasłużonym musi być pisarz, jeśli utwory
| |
| − | przyswaja sobie na wieki lud prosty, znajdując w nich
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 87
| |
| − | KNIAŹNIN, WORONICZ I NIEMCEWICZ.
| |
| − |
| |
| − | Franciszek Dyonizy Kniaźnin.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | echo własnych swoich uczuć i
| |
| − | nadziei. Takim właśnie koicie-
| |
| − | lem cierpień narodu, w pierw-
| |
| − | szych czasach jego upadku,
| |
| − | był Karpiński.
| |
| − | Dodatnio, pod każdym
| |
| − | względem, przedstawia się
| |
| − | w owej epoce działalności in-
| |
| − | nego pisarza Franciszka Dyo-
| |
| − | nizogo Kniaźnina (1750—1807).
| |
| − | Mąż zacny i prawy obywatel,
| |
| − | skromności wielkiej, pobożny,
| |
| − | szlachetny, moralny, osądziw-
| |
| − | szy sam jako płonne swe Ero-
| |
| − | tyki, któremi, w pierwszych czasach swej pisarskiej dzia-
| |
| − | łalności, złożył dań modnemu kierunkowi upodobań twór-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ks. Jan Paweł Woronicz.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | czych pozostawił narodowi, W odach: „Matka obywatelka"
| |
| − | "Do wąsów" i „Na stuletni obchód zwycięztwa Jana III podstr 88
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | Wiedniem" niedościgły wzór piękności języka i uczuć oby-
| |
| − | watelskich, krzepiąc ducha narodu patryotycznemi, wznio-
| |
| − | słemi myślami, w najcięższych narodowego żywota wa-
| |
| − | runkach.
| |
| − | Najstarszym poetą w świątyni pamiątek narodowych,
| |
| − | arcykapłanem i wieszczem natchnionym w owej epoce
| |
| − | był Jan Paweł Woronicz (1757—1829). «Wyższy od współ-
| |
| − | czesnych sobie poetów geniuszem, starożytną prostotą i cha-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Julian Ursyn Niemcewicz.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | rakterem czysto narodowym, słowiańskim — Woronicz wy-
| |
| − | stepuje przy schyłku dawnej epoki jak prorok innych
| |
| − | czasów i innych ludzi. Nie był on naśladowcą i zwolen-
| |
| − | nikiem ówczesnej francuskiej szkoły klasyków, lecz na-
| |
| − | tchnienia swoje czerpał w źródle historycznych wspomnień^
| |
| − | w pobożnej wierze przodków i gorejącem uczuciu naro-
| |
| − | dowości, Prawdziwy wieszcz narodu, byl jego wyobrazi-
| |
| − | cielem, jego słowem.
| |
| − | «Na wskroś przeniknięta tęsknotą dusza Woronicza —
| |
| − | pisze o nim Mecherzyński — rozlała się we łzach serde-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 89
| |
| − | KS. ADAM CZARTORYSKI.
| |
| − |
| |
| − | cznych. Podobny do syońskich proroków, jękiem ich na-
| |
| − | rodową przystrajał lutnią, z mogił przeszłości wywoływał
| |
| − | dziejową marę życia i krążył myślą po przestrzeniach
| |
| − | najświetniejszych pamiątek. Pod wielu względami śpiewak
| |
| − | Assarmota i Hymnu do Boga okazuje charakter wieszczów
| |
| − | biblijnych, w których, on jeden z postanisławowskich poe-
| |
| − | tów szukał natchnienia i wzoru».
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ks. Adam Czartoryski,
| |
| − | generał Ziem Podolskich.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Pieśni Woronicza, nieogłaszane przez autora, krążyły
| |
| − | jedynie w odpisach, nie tracąc przez to swego wpływu;
| |
| − | lecz jako rzadkość, tern chciwiej przyswajało je sobie młod-
| |
| − | sze, w niedoli zrodzone, pokolenie.
| |
| − | Żywa tradycyę przeszłości, opromienioną aureolą po-
| |
| − | święcenia i udziału w wiekopomnych pracach wielkiego
| |
| − | sejmu, przedstawiał Julian Ursyn Niemcewicz, który, po
| |
| − | latach tułaczki, wrócił w początkach wieku XIX do sto-
| |
| − | licy, i tu podjął na nowo pracę twórczą jako poeta, histo-str 90
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | ryk I jeden z pierwszych inicyatorów rozbudzonego ruchu
| |
| − | umysłowego W kraju.
| |
| − | O działalności Niemcewicza wiele jeszcze będzie oka-
| |
| − | zi następnie nadmienić. Tu jedynie zaznaczyć należy, że
| |
| − | Obecność owego męża, w epoce, tyle dla przyszłości narodu
| |
| − | klęsk wróżącej, była opatrznościowem niejako zrządze-
| |
| − | niem, tworząc istotny sztandar, około którego zgrupować
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Tadeusz Czacki.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | się miało, mogło i musiało, to wszystko, cokolwiek za cały
| |
| − | naród myślało, czuło i przygotowywało środki ratunku.
| |
| − | Arystokracyę nietylko rodową, lecz i umysłową w kraju
| |
| − | godnie reprezentował pan możny, Adam Kazimierz ks. Czar-
| |
| − | toryski (1734—1823), generał ziem podolskich, wielki zwo-
| |
| − | lennik nauk i sztuk pięknych.
| |
| − | W jego puławskim Tusculum i w warszawskich pa-
| |
| − | laoadl zbierała się wyborowa klasa pisarzy i myślicieli.
| |
| − | Tam gościli: Karpiński, Kniaźnin, Ignacy i Stanisław bra-
| |
| − |
| |
| − | str 91
| |
| − | KS. STANISŁAW STASZIC.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | cia Potoccy, Czacki, Albertrandi, Piramowicz, Ossoliński,
| |
| − | Woronicz, pielęgnując- tradycye starodawne, a przede-
| |
| − | wszystkiem język narodowy. Pod wpływem takich zasad,
| |
| − | powstało dziełko pod tytułem: Myśli o pismach polskich, na-
| |
| − | wołujące do pielęgnowania czystości rodzinnej mowy; ztam-
| |
| − | tąd szła rada i zachęta do zajmowania się literaturą.
| |
| − | Wybitnie na chmurnem tle ówczesnych stosunków
| |
| − | zarysowuje się działalność naukowa Tadeusza Czackiego
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ks. Stanislaw Staszic.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | (1765—1813). Otrzymawszy z daru Stanisława Augusta
| |
| − | w roku 1797 bogatą po Naruszewiczu spuściznę notat hi-
| |
| − | storycznych, zajął się Czacki opracowaniem żródeł praw
| |
| − | litewskich i polskich i pozostawił w swych dziełach nieprze-
| |
| − | brane bogactwo szczegółów do historyi, prawodawstwa
| |
| − | i etnografii narodu. Kapitalne dzieło Czackiego ukazuje
| |
| − | się w zaraniu wieku bieżącego, jako zapowiedź prac, które
| |
| − | niebawem ugruntować miały trwalszą dla badań zamierz-
| |
| − | chłych dziejów ojczystych podstawę.str 92
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENA8TY.
| |
| − |
| |
| − | Współpracownikiem Czackiego w pierwszych latach
| |
| − | jego działalności naukowej był przyszły autor Barbary
| |
| − | Radziwiłówny — Aloizy Feliński.
| |
| − | Po odbyciu kampanii kościuszkowskiej powrócił do
| |
| − | zacisza swego wiejskiego w Ossowie i tam poświęcił się
| |
| − | gorliwie pracom literackim, które z czasem obudzić, miały
| |
| − | entuzyazm tłumów, w epoce odrodzenia sceny narodowej.
| |
| − | W pobieżnym poglądzie zastępu mężów podniosłego
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ks, Hugo Kołłątaj.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | ducha naszej epoki dłużej może zatrzymaćby się należało
| |
| − | przy dwóch spadkobiercach wielkiej epoki reform, którzy
| |
| − | przodowali spoteczeństwu przykładem cnót obywatelskich
| |
| − | i umysłową energią.
| |
| − | Mężami tymi byli: Stanisław Staszic (1755—1826) i Hugo
| |
| − | Kołłątaj (1750—1812).
| |
| − | Pierwszy, nieśmiertelny autor Przestróg, oddany du-
| |
| − | szą całą sprawie odrodzenia ojczyzny, przewędrował kraj,
| |
| − | by na miejscu poznać jego bogactwa i potrzeby, a nastę-
| |
| − |
| |
| − | str 93
| |
| − | FKANCISZEK DMOCHOWSKI I IGNACY HR. POTOCKI.
| |
| − |
| |
| − | pnie w zaciszu Hrubieszow-
| |
| − | skiem budował podwaliny
| |
| − | polepszenia bytu ludu, za-
| |
| − | nim potrzeba bliższego ze-
| |
| − | rknięcia się z wybitniejszy-
| |
| − | mi na polu nauki działa-
| |
| − | czami nie powołała go do
| |
| − | dawnej stolicy, by tu roz-
| |
| − | budzić życie umysłowe i
| |
| − | świecić przykładem ofiar-
| |
| − | ności dla celów oświaty
| |
| − | narodu.
| |
| − | Drugi — niezmordo-
| |
| − | wany uczestnik prac Ko-
| |
| − | misyi edukacyjnej,
| |
| − | Towarzystwa ksiąg elementarnych, reformator
| |
| − | szkół, agitator, polemista, polityk, chociaż po upadku poli-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Franciszek Dmochowski
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ignacy hr. Potocki.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | tycznego bytu kraju lata cale spędził w niewoli austrya-
| |
| − | ckiej, nie przestał mimo to i W celi więziennej pracowaćstr 94
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | nad odrodzeniem moralnem swego społeczeństwa. Odzy-
| |
| − | skanie wolności dodało mu, pomimo starganego zdrowia, no-
| |
| − | wego bodźca do współpracownictwa z Czackim na polu
| |
| − | reformy zakładów naukowych, w dawnych, do Rosyi przy-
| |
| − | łączonych, prowincyach polskich.
| |
| − | Towarzysz jego prac, Franciszek Ksawery Dmochow-
| |
| − | ski (1762—1808), powołany przez Krasickiego do War-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Jan Albertrandi,
| |
| − | biskup zenopolitański, pierwszy Prezes Towarzystwa warszawskiego
| |
| − | przyjaciół nauk (1731—1808).
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | szawy, jako redaktor Gazety rządowej w roku 1794 i tłó-
| |
| − | macz klasyków starożytnych, był w epoce pruskiej jednym
| |
| − | z najznakomitszych literatów warszawskich i redaktorem
| |
| − | poważnego czasopisma literacko-naukowego.
| |
| − | Jako badacz w dziedzinie historyi krajowej i archeo-
| |
| − | logii rzymskiej słynął w owym czasie biskup zenopolitań-
| |
| − | ski, Jan Aibertrandi (1751—1808), cudzoziemskiego pocho-
| |
| − | dzenia, lecz dusza całą ojczyźnie przybranej oddany kapłan.
| |
| − | Idąc za przykładem Naruszewicza, który z bogatych notat
| |
| − | Albertrandego, zebranych przez tegoż podczas naukowych
| |
| − |
| |
| − | str 95
| |
| − | STANISŁAW KOSTKA HR. POTOCKI.
| |
| − |
| |
| − | wycieczek do Wioch i Szwecyi, swoje Teki ułożył, uczy-
| |
| − | nił wiele dla spopularyzowania dziejów pierwszych Jagiel-
| |
| − | lonów i w dziedzinie literatury klasycznej i starożytności
| |
| − | stanowił powagę niezaprzeczoną.
| |
| − | Zaznaczali się chlubnie umiłowaniem literatury i nauk
| |
| − | dwaj przedstawiciele arystokratycznego rodu Potockich
| |
| − | bracia: Stanisław (1752—1821) i Ignacy (1751—1809). Obaj,
| |
| − | dawni posłowie sejmowi i żołnierze, usunąwszy się za cza-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Stanisław Kostka hr. Potocki.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | sów pruskich od udziału w życiu publicznem, pielęgno-
| |
| − | wali w zaciszu domowem tradycye wielkiego sejmu i gru-
| |
| − | powali około siebie wybitniejszo siły inteligencji, snując
| |
| − | plany obudzenia ruchu umysłowego w kraju.
| |
| − | Inny Potocki, Jan, (1761 —1815), znakomity historyk-
| |
| − | badacz i podróżnik, był już wówczas pionierem badań
| |
| − | nad starożytną słowiańszczyzną i licznemi pracami swemi
| |
| − | żródłowenii dał się poznać nietylko w kraju, lecz po za
| |
| − | jego granicami, zaliczany w poczet członków uczonych
| |
| − | towarzystw i akademij zagranicznych.str 96
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY,
| |
| − |
| |
| − | Jan hr. Potocki
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Żywą tradycyę epoki da-
| |
| − | wniejszej, bo sięgającej czasów
| |
| − | Augusta II Saskiego, przedsta-
| |
| − | wiał dworzanin, żołnierz i za-
| |
| − | konnik, Jędrzej Kitowicz (1728
| |
| − | do 1804), opracowujący pod-
| |
| − | ówczas rozgłośne Pamiętniki,
| |
| − | w których stronę obyczajową
| |
| − | swoich czasów i ludzi odma-
| |
| − | lował z bystrością bacznego
| |
| − | znawcy i obserwatora.
| |
| − | Tradycyę świeższą, ru-
| |
| − | chów barskich sięgająca, przęd-
| |
| − | stawiał, choć zdała od kraju,
| |
| − | z którego go wypadki 1794 r.
| |
| − | usunęły, zasłużony Józef Wybicki (1747—1825), towarzysz
| |
| − | prac prawodawczych Jędrzeja Zamoyskiego, późniejszy czło-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Józef Wybicki.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | nek Komisyj edukacyjnej, obywatel prawy i szlachetny, na-
| |
| − | wołujący pismami swen naród do upamiętania się i poprawy.
| |
| − |
| |
| − | str 97
| |
| − |
| |
| − | Pałac w Puławach w roku 1800.
| |
| − | Aquaforta K. A. Richtera (ze zebioru Wł. ks. Czetwertyńskiego).
| |
| − | str. 98
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | Marcin Molski.
| |
| − |
| |
| − | Niedawno przedtem prze-
| |
| − | brzmiałe echo legionów pol-
| |
| − | skich odświeżała w społeczeń-
| |
| − | stwie sympatyczna postać
| |
| − | żołnierza-poety Cypryana Go-
| |
| − | dębskiego (1765—1809), który,
| |
| − | zanim pióro na oręż zamienił
| |
| − | i okryty ranami powrócił pod
| |
| − | panowanie pruskie, zajmował
| |
| − | się w zaciszu wiejskiem nau-
| |
| − | kami, a przeważnie literaturą
| |
| − | starożytnego Rzymu.
| |
| − | Znany poeta-żołnierz, Mar-
| |
| − | cin Molski (1751—1822), da-
| |
| − | wny konfederat barski, też same przebywszy na obczyźnie
| |
| − | koleje, uprawiał w samotności ulubione zajęcie literackie.
| |
| − | Zdala od zgiełku publicznego życia, jako hreczkosiej
| |
| − | poeta i pamiętnikarz, pracował podówczas Kajetan Koźmian
| |
| − | (1771 -1856), jeden z ostatnich przedstawicieli klasycyzmu
| |
| − | francuskiego w poezyi rodzimej.
| |
| − | Do tejże szkoły należał autor poematu Rolnictwo, roz-
| |
| − | głośny w epoce późniejszej, z po-
| |
| − | wodu walki z nowszym kierun-
| |
| − | kiem poezyi, Dyzma Bończa To-
| |
| − | maszewski (1749—1821), polityk,
| |
| − | wierszopis i bojownik ruchu bar-
| |
| − | skiego.
| |
| − | Jako towarzysz niedoli Knia-
| |
| − | źnina, głośny ongi w epoce Stani-
| |
| − | sławowskiej dramaturg, Franci-
| |
| − | szek Zabłocki (1754—1821), usu-
| |
| − | nął się w owym czasie od świata.
| |
| − | Uważanym by! słusznie jako isto-
| |
| − | tny twórca komedyi polskiej i je-
| |
| − | den z najpłodniejszych po Kra-
| |
| − | sickim pisarzy.
| |
| − |
| |
| − | Dyzma Bończa Tomaszewski.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 99
| |
| − | FRANCISZEK ZABŁOCKI I LUDWIK KROPI.ŃsK I.
| |
| − |
| |
| − | Usunął się również w o-
| |
| − | wym czasie do zacisza wiej-
| |
| − | skiego żołnierz kościuszkow-
| |
| − | ski zpod Maciejowic, Lu-
| |
| − | dwik Kropiński (1767—1844),
| |
| − | używający swego czasu roz-
| |
| − | głośnej jako poeta sławy.
| |
| − | Przyjaciel od serca Tadeu-
| |
| − | sza Czackiego, żywo się zaj-
| |
| − | mował sprawą oświaty, jako
| |
| − | wizytator szkól w prowin-
| |
| − | cyacb zachodnich Cesarstwa,
| |
| − | Osiadłszy we wsi Woronczy-
| |
| − | nie, na Polesiu Wolyńskiem,
| |
| − | często przybywał do Puław,
| |
| − | gdzie, jako autor tragedyi
| |
| − | «Gustaw Waza» (1797), odbierał hołdy od grona litera-
| |
| − | tów, gromadzących się około generała ziem podolskich.
| |
| − | Równego z Kropińskim, a zasłużonego w kraju roz-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ludwik Kropiński.
| |
| − |
| |
| − | 7str 100
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAł JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | głosu używał żołnierz-poeta i uczony Aleksander Chodkie-
| |
| − | wicz (1776—1838), niestrudzony i zamiłowany w naukach
| |
| − | przyrodniczych badacz.
| |
| − | Jako zdolny tłómacz, świetnie językiem polskim wła-
| |
| − | dający, słynął Józef Szymanowski (kasztelanie rawski)
| |
| − | (1748 - 1801). Jego przekład poematu Monteskiusza „Świą-
| |
| − | tynia Wenery w Knidos" uważano swego czasu za wzorowy,
| |
| − | a autora — za powagę w sprawach piękności i poprawno-
| |
| − | ści języka rodzimego.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Alexander hr. Chodkiewicz.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Wpływowym niezmiernie czynnikiem w obudzeniu
| |
| − | zamiłowania do sceny narodowej miai się stać niezadługo
| |
| − | współpracownik Wojciecha Bogusławskiego, Ludwik Dmu-
| |
| − | szewski (1777—1847), za czasów pruskich rozpoczynający
| |
| − | dopiero swój zawód dramaturga i artysty młodzieniec.
| |
| − | Pierwsze jogo występy na scenie odbyły się w roku 1800.
| |
| − | Do grona puławskiego zaliczał się i Ignacy Tański,
| |
| − | ojciec Klementyny (1761—1805). Cieszył się uznaniem, jako
| |
| − | ongi gorliwy członek deputacyi indagacyjnej, dotyczącej
| |
| − | dyzunitów. Osiadłszy na stale w Puławach, oddał się
| |
| − |
| |
| − | str 101
| |
| − | JÓZEF SZYMANOWSKI I IGNACY TAŃSKI.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Józef Szymanowski.
| |
| − |
| |
| − | wzupełności literaturze i był
| |
| − | duszą tamecznych zebrań towa-
| |
| − | rzyskich, układając zręczne ko-
| |
| − | medyjki dla sceny miejscowej.
| |
| − | Do najruchliwszych w owej
| |
| − | epoce literatów i uczonych nale-
| |
| − | żał Jacek Idzi Przybylski il7.">7
| |
| − | do 1819). Rok rocznie od 177U r.
| |
| − | puszczał w świat dzieła przeró-
| |
| − | żnej treści: kalendarze, grama-
| |
| − | tyki i pisma polityczne. Był tło-
| |
| − | maczem klasyków -reckich i
| |
| − | rzymskich, a jakkolwiek język
| |
| − | jego, upstrzony dziwactwami, nie
| |
| − | móże być do poprawnych zali-
| |
| − | czanym, w każdym razie, nie można odmówić Przybyl-
| |
| − | skiemu samodzielności i dążeń do wzbogacenia języka
| |
| − | nowemi zwrotami i wyrażeniami.
| |
| − | Znawstwem i serdecznem umiłowaniem języka oj-
| |
| − | czystego i literatury słynęli w tejże epoce dwaj bracia
| |
| − | Osińscy. Starszy, X. Alojzy (1770-1842), późniejszy biblio-
| |
| − | graf, mówca i filolog polski, od roku 1791 profesor w szko-
| |
| − | łach pijarskich, gromadził skrzę-
| |
| − | tnie materyaly do słownika ję-
| |
| − | zyka polskiego i pisarzy polskich.
| |
| − | Młodszy, sławny następnie mów-
| |
| − | ca i profesor literatury, Ludwik,
| |
| − | (1775—1838), już w r. 1799 wy-
| |
| − | stąpił na widownię literacką ze
| |
| − | zbiorkiem poetyckich utworów,
| |
| − | a w r. 1801 wydał wzorowy prze-
| |
| − | kład francuskich tragedyj: Al-
| |
| − | zyra, Cyd i Horacyusze. Obaj za-
| |
| − | jąć mieli niebawem wybitne
| |
| − | w ruchu umysłowym kraju sta-
| |
| − | nowiska.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ignacy Tański
| |
| − | str 102
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | Jacek Idzi Przybylski.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Pracował jednocześnie
| |
| − | w zaciszu wiejskiem, po usu-
| |
| − | nięciu się czasowem z widowni
| |
| − | publicznej, jeden z najcelniej-
| |
| − | szych pracowników wielkiego
| |
| − | sejmu, Tadeusz Matuszewic
| |
| − | (1765—1819), syn Marcina, ka-
| |
| − | sztelana brzeskiego, później-
| |
| − | szy minister skarbu za czasów
| |
| − | księstwa, senator i kasztelan
| |
| − | królestwa. Przekładami poe-
| |
| − | matu Delilla o i maginacyi
| |
| − | i poezyj Horacego, współza-
| |
| − | wodniczy] z Józefem Szyma-
| |
| − | nowskim i jak on należał do
| |
| − | szkoły puławskiej poetów.
| |
| − | Do grona mniej sławnych, lecz z pożytkiem dla
| |
| − | sprawy wychowania i znajomości dziejów ojczystych prą-
| |
| − | cych pisarzy, należeli w owej epoce: Teodor Waga
| |
| − | (1739—1801), autor popularnej Historyi książąt i królów pol-
| |
| − | skich i krótkiej geografii historycznej.
| |
| − | Kajetan Kwiatkowski _
| |
| − | (1770-1852), ongi szambelan
| |
| − | Stanisława Augusta, autor
| |
| − | rozprawy politycznej: Próbka
| |
| − | pióra bezstronnego obywatela nad
| |
| − | stanem teraźniejszym i przyszłym
| |
| − | Polski (1780 r.) i przekładów
| |
| − | z Gessnera (1789).
| |
| − | Łukasz Gołębiowski (1773
| |
| − | do 1849), żołnierz kościuszkow-
| |
| − | ski, towarzysz prac Tadeusza
| |
| − | ' 'zaekieiro i długoletni kustosz
| |
| − | jego biblioteki poryckiej, pó-
| |
| − | źniejszy zasłużony starożytnik
| |
| − | i historyk.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Ludwik Osiński.
| |
| − |
| |
| − | str 103
| |
| − | TADEUSZ MATUSZEWIC.
| |
| − |
| |
| − | Dwaj bracia Siarczyńscy, pierwszy, Antoni, prawnik
| |
| − | (1753—1820), sekretarz sejmowy w r. 1791, autor Dyary-
| |
| − | usza sejmowego; drugi, Franciszek (1758—1829), profesor hi-
| |
| − | storyi w collegium nobilium, kapłan, gorliwy w swej epoce
| |
| − | zbieracz pamiątek ojczystych, z których następnie złożyły
| |
| − | się trwalszej wartości jego prace źródłowe.
| |
| − | Wawrzyniec Surowiecki (1769—1827, znawca i ba-
| |
| − | dacz słowiańszczyzny starożytnej, późniejszy zasłużony
| |
| − | ekonomista.
| |
| − |
| |
| − | Tadeusz Matuszewic.
| |
| − |
| |
| − | Tomasz Święcki (1774—1837), asesor kola rycerskiego
| |
| − | w r. 1794, palestrant lubelski i sędzia za czasów pruskich,
| |
| − | późniejszy pierwszy geograf historyczny Polski, jaką
| |
| − | była przed rokiem 1648, autor cennych monografij
| |
| − | historycznych.
| |
| − | Adam Czarnocki, znany pod nazwą Zoryana Dołęgi
| |
| − | Chodakowskiego (1784—1825) pierwiastkowo praktykant
| |
| − | sądowy, archiwista, późniejszy niestrudzony wędrowiec po
| |
| − | ziemiach słowiańskich.
| |
| − | Jan Amor Tarnowski (ur. 1774 w Dzikowie + 1842),str 104
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAL JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | odebrawszy wychowanie pod okiem wuja swego, Tadeusza
| |
| − | Czackiego, w młodości już poważnemi był zajęty pracami
| |
| − | i skrzętnie zbierał rzadkie książki i rękopisy, jako mate-
| |
| − | ryał do przyszłych naukowych badań.
| |
| − | Alexander książę Sapieha (1773—1812), w zamierzchłej
| |
| − | u przeszłości Słowiańszczyzny rozmiłowany, dla jej po-
| |
| − | znania odbywał w owym czasie podróże po Styryi, Dal-
| |
| − | macyi, Gorycyi, Karyntyi, Istryi, Kroacyi, Albanii, Czar-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Alexander ks. Sapieha.
| |
| − |
| |
| − | nogórzu. Urodzony za granicą, wychowany kosmopolity-
| |
| − | cznie, rozbudził w sobie uczucie do spraw ojczystych, pod
| |
| − | wpływem otoczenia w domu księżny Jabłonowskiej w Ko-
| |
| − | cku, pani przywiązanej do kraju i nauki.
| |
| − | Majewski, Walenty Skorochód (1764—1835} znawca
| |
| − | Słowiańszczyzny i uczony archiwista, uczeń Skrzetuskich,
| |
| − | żołnierz kościuszkowski, oddany za czasów pruskich źró-
| |
| − | dłowym badaniom dziejów starożytnych i prawa.
| |
| − | Kazimierz Chromiński (1759—1810), plenipotent biblio-
| |
| − | teki Załuskich, profesor historyi powszechnej w Wilnie,
| |
| − | zapalony miłośnik książek, mąż głębokiej wiedzy.
| |
| − |
| |
| − | str 105
| |
| − | JÓZEF MAKSYMILIAN HR. OSSOLIŃSKI.
| |
| − |
| |
| − | Feliks Bentkowski (1781 — 1852), profesor języka pol-
| |
| − | skiego w Zullichau pod Frankfurtem nad Odrą, lektor ję-
| |
| − | zyka i literatury polskiej w uniwersytecie w Halli i li-
| |
| − | ceum warszawskiego, późniejszy autor pierwszej „Historyi
| |
| − | literatury polskiej, spisem dzieł drukowanych objaśnionej».
| |
| − | Józef Maksymilian Ossoliński, hrabia na Tęczynie
| |
| − | (1748—1826), od roku 1766 czynny współpracownik „Zabaw
| |
| − | przyjemnych i pożytecznych" i „Monitora" przez ciąg lat dwu-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Józef Maksymilian hr. Ossoliński.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | dziestu (do 1784) do współki z Naruszewiczem, Bohomol-
| |
| − | cem, Albertrandim i Adamem ks. Czartoryskim. Stanowił
| |
| − | ważny czynnik naukowego i literackiego życia owej epoki.
| |
| − | Michał Hieronim Juszyński (1760-1830), kapłan, pó-
| |
| − | źniejszy autor Dykcyonarza poetów polskich, w owej epoce,
| |
| − | hołdując modnemu kierunkowi, pisywał wiersze erotyczne,
| |
| − | polityczne, satyryczne i tworzył Skotopaski (sielanki),
| |
| − | wiersze ulotne, naśladowane z różnych autorów, zanim pod
| |
| − | wpływem wydarzeń krajowych przeszedł na pole badań
| |
| − | poważniejszych, które jego nazwisko w literaturze utrwaliły.str 106
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | Ksawery Szaniawski.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Skrzetuski Kajetan
| |
| − | (1743—1806), profesor histo-
| |
| − | ryi, nauki moralnej i prawa
| |
| − | w korpusie kadetów, poświę-
| |
| − | cał się w wolnych od obo-
| |
| − | wiązków nauczycielskich
| |
| − | chwilach badaniom nauko-
| |
| − | wym, których owocem były:
| |
| − | Prawidła początkowe nauki oby-
| |
| − | czajowej (1793), Historya poli-
| |
| − | tyczna dla szlachetnej młodzi
| |
| − | (1773), Historya polityczna kró-
| |
| − | lestwa francuskiego (1780), Hi-
| |
| − | storya powszechna dla szkół
| |
| − | narodowych (1781), Spectaculum
| |
| − | politicum i inne rozprawy.
| |
| − | Grzegorz Piramowicz (1735—1801), kapłan, znakomity
| |
| − | pedagog i mówca, były sekretarz komisyi edukacyjnej
| |
| − | i Towarzystwa ksiąg elementarnych, nieocenione dla sprawy
| |
| − | wychowania pokolenia ówczesnego położył zasługi. Jego
| |
| − | pióra była większa część zarządzeń pomienionych komisyj.
| |
| − | Z prac literackich Piramowi-
| |
| − | cza, wydanych w okresie cza-
| |
| − | ra między 1767 — 1801 rokiem,
| |
| − | cieszyły się uznaniem: Dyk-
| |
| − | cyonarz starożytności (1779), Fe-
| |
| − | dra, Augustowego wyzwoleńca
| |
| − | bajki wybrane (1767), Powinności
| |
| − | nauczyciela (1787), Wymowa i
| |
| − | poezya dla szkół narodowych
| |
| − | [1192), Nauka obyczajowa dla
| |
| − | ludu (pośm. 1802).
| |
| − | Józef Kalasanty Szaniaw-
| |
| − | ski (1764—1843), żołnierz ko-
| |
| − | ściuszkowski, legionista, naj-
| |
| − | gorętszy przedtem stronnik
| |
| − |
| |
| − | Józef Kalasanty Szaniawski.
| |
| − |
| |
| − | str 107
| |
| − | KS. ONUFRY KOPCZYŃSKI.
| |
| − |
| |
| − | reformy, później członek komitetu paryskiego przy Barssie,
| |
| − | po powrocie do kraju oddał się gorliwie nauce i pierwszy
| |
| − | zaczął obznajmiać społeczeństwo polskie z zasadami filozofii
| |
| − | Kanta i Szellinga. Jemu należy się zasługa w podjęciu prób
| |
| − | ustalenia terminologii filozoficznej w języku ojczystym.
| |
| − | Szaniawski Franciszek Ksawery (1768—1830), profe-
| |
| − | sor w Kielcach, późniejszy inicyator szkoły prawa hr.
| |
| − | Łubieńskiego.
| |
| − |
| |
| − | Ks. Onufry Kopczyński.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Onufry Kopczyński (1735—1817), pijar, początkowo
| |
| − | pracy nauczycielskiej po szkołach prowincyonalnych od-
| |
| − | dany, długie po Europie odbywał podróże, zanim powró-
| |
| − | ciwszy do kraju, stal się obok zajęć profesorskich w kon-
| |
| − | wikcie szlacheckim, pomocnikiem bibliotekarza Janockiego
| |
| − | u Załuskich i członkiem towarzystwa ksiąg elementarnych.
| |
| − | Praca w bibliotece obudziła w nim serdeczne umiło-
| |
| − | wanie do badali nad budową języka rodzinnego. Ignacy
| |
| − | Potocki, kierownik oświaty krajowej powierzył mu zadanie
| |
| − | napisania gramatyki polskiej. W 1780 za gramatykę pol-
| |
| − | sko-łacińską był nagrodzony medalem de merentibus.str 108
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Samuel Bogumił Linde.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | W 1784 wydał elemen-
| |
| − | tarz dla szkół parafialnych
| |
| − | narodowych, a w roku nastę-
| |
| − | pnym: Układ gramatyki dla szkół
| |
| − | narodowych. W 1792 r. napisał
| |
| − | po łacinie wiersz boha-
| |
| − | terski «do niedowiar-
| |
| − | ków, którzy, bojąc się
| |
| − | potęgi sąsiadów, trwo-
| |
| − | żyli się o losy ojczyjzny».
| |
| − | Po roku 1794 więziony
| |
| − | w Nikolsburgu, wrócił po pię-
| |
| − | ciu latach do Warszawy pod
| |
| − | rządy pruskie i tu z zapałem
| |
| − | oddał się przerwanej nad ję-
| |
| − | zykiem narodowym pracy. Dusza gorąca, sprawom kra-
| |
| − | jowem oddana, był Kopczyński jednym z pionierów umy-
| |
| − | słowego odrodzenia narodu.
| |
| − | Współrzędnym, a potężnego wpływu na losy i roz-
| |
| − | wój języka narodowego czynnikiem był Samuel Bogumił
| |
| − | de Linde, późniejszy niespoży-
| |
| − | tej sławy autor Słownika (1771
| |
| − | do 1847). Jakby w stwierdzeniu
| |
| − | pewnika o assymilacyjnej sile
| |
| − | polskości, przetwarzającej naj-
| |
| − | bardziej obce pierwiastki na
| |
| − | organicznie ze społeczeństwem
| |
| − | spojone ogniwa, Linde, pocho-
| |
| − | dzenia cudzoziemskiego, poto-
| |
| − | mek tych. którzy w 1707 roku
| |
| − | wzywali sąsiadów do akcyi prze-
| |
| − | eiw udzielności Rzplitej, przed-
| |
| − | stawia typ uczonego polskiego,
| |
| − | rzetelnej zasługi dla sprawy
| |
| − | literatury, bądź jako badacz
| |
| − | jej skarbów językowych, bądź
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Hieronim Stronynowski,
| |
| − | biskup koadjutor łucki, rektor.
| |
| − |
| |
| − | str 109
| |
| − | HIERONIM STROYNOWSKI.
| |
| − |
| |
| − | Ks. prof. Stanisław Jundziłł.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | jako długoletni kierownik wy-
| |
| − | chowania młodzieży polskiej,
| |
| − | w liceum pruskiem w War-
| |
| − | szawie. Stosunki z Ignacym
| |
| − | i Stanisławem Potockimi, Koł-
| |
| − | łątajem, Niemcewiczem, Wei-
| |
| − | sonhofem i Dmochowskim, za-
| |
| − | wiązane w r. 1793 w Lipsku,
| |
| − | gdzie Linde był lektorem ję-
| |
| − | zyka polskiego w tamecznym
| |
| − | uniwersytecie, wpłynęły na
| |
| − | obudzenie w nim zamiłowania
| |
| − | do badań nad etymologią języ-
| |
| − | ka ojczystego, a gdy za czasów
| |
| − | ruchu kościuszkowskiego wró-
| |
| − | cił do Warszawy, jedyną myślą jego wśród wrzawy wo-
| |
| − | jennej było zbieranie po bibliotekach źródeł do zamierzo-
| |
| − | nej już wówczas pracy nad Słownikiem, którą kontynuował
| |
| − | przy boku Józefa Ossolińskiego we Wiedniu, zanim w po-
| |
| − | czątkach wieku bieżącego powrócił na stały pobyt do
| |
| − | Warszawy. Dzieło Lindego, poczęte za rządów pruskich,
| |
| − | jest dowodem usiłowań owej epoki do stawiania tamy za-
| |
| − | grażającym polskości wpływom.
| |
| − | Pożytecznym pracownikiem na polu kodyfikacyi praw
| |
| − | krajowych, uznanej w następstwie przez rządy pruskie
| |
| − | za źródłową, by] Antoni Trębicki (1704—1833), wydawca
| |
| − | zbioru: Prawo polityczne i cywilne Korony polskiej i Wieli;.
| |
| − | Ks. Lit. (1789—1791). Usunąwszy się po roku 1794 do za-
| |
| − | cisza wiejskiego pozostawił po sobie ciekawe owych cza-
| |
| − | sów pamiętniki, dotąd jeszcze drukiem nie ogłoszone.
| |
| − | Na polu teoryi prawa natury pracował z pożytkiem
| |
| − | późniejszy, po Poczobucie, rektor akademii wileńskiej, Hie-
| |
| − | ronim Strojnowski (1752—1815). Gruntowny znawca sztuk
| |
| − | pięknych i literatury, budził ruch umysłowy na Litwie.
| |
| − | Zostawszy członkiem komisyi edukacyjnej, pełnił te obo-
| |
| − | wiązki aż do ostatniego podziału Rzplitej, a następnie
| |
| − | str ll0
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | przygotowywał zasady zreformowania wszechnicy wileń-
| |
| − | skiej, która za jego rektoratu rozgłośnej w świecie nauko-
| |
| − | wym dostąpiła sławy. Jego nauka prawa przyrodzonego, po-
| |
| − | kitycznego i prawa narodów, wydana w Wilnie 1785, a na-
| |
| − | stępnie przedrukowana w Warszawie, była pierwszą w tej
| |
| − | dziedzinie w literaturze polskiej pracą i służyła mlodzieży
| |
| − | polskiej pod rządem pruskim jako kompedyum do prawo-
| |
| − | znawstwa.
| |
| − |
| |
| − | Jan Śniadecki.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Obok wymienionych mężów szereguje się współcze-
| |
| − | śnie zastęp innych bojowników na polu budzenia umysło-
| |
| − | wego ruchu w kraju pracowników.
| |
| − | Ignacy Stawiarski (1776-1835), tłomacz i sekretarz
| |
| − | kamery ekonomieczno-wojennej pruskiej, późniejszy pale-
| |
| − | strant i tłomacz ordynacyi sądowej pruskiej, oraz prawo-
| |
| − | dawstwa napoleońskiego; tlomaczył pieśni Gellerta (1800)
| |
| − | i przypadki Telemaka, zajmował się statystyką kraju i wy-
| |
| − | jaśnia] zasady zarządu państwowego w Prusiech Połu-
| |
| − | dniowych.
| |
| − | Juliusz Kolberg (1776-1831), inżynier-geograf przy
| |
| − |
| |
| − | str 111
| |
| − | BRACIA ŚNIADECCY.
| |
| − |
| |
| − | topograficznym pomiarze tychże Prus, pochodzenia cudzo-
| |
| − | ziemskiego, późniejszy profesor uniwersytetu, układał pie-
| |
| − | śni i hymny dla loży wolnomularskiej i tlomaczył poetów
| |
| − | polskich na język niemiecki.
| |
| − | Kazimierz Kontrym (1772—1836), żołnierz kościu-
| |
| − | szkowski, należał na Litwie przed 1806 r. do czynnych
| |
| − | współpracowników powszechnej gazety literackiej, pod redakcyą
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Jędrzej Śniadecki.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | prof. Groddka. W czasach późniejszych grupował około
| |
| − | siebie wszystkie wpływowe czynniki umysłowego życia
| |
| − | na Litwie.
| |
| − | Marcin Odlanicki Poczobut (1728—1810), znakomity
| |
| − | astronom i twórca obserwatoryum wileńskiego, odkrywca
| |
| − | konstellacyi, której nadał nazwę «Ciołka Poniatowskich».
| |
| − | Stanisław Jundziłł (1761—1847), zasłużony botanik,
| |
| − | opisaniem roślin litewskich według układu Linneusza położył
| |
| − | pierwsze podwaliny terminologii botanicznej w literaturze
| |
| − | polskiej.str 112
| |
| − | CZĘŚĆ II ROZDZIAŁ JEDENASTY.
| |
| − |
| |
| − | Ponad wszystkimi wszakże działaczami ówczesnej
| |
| − | epoki, którzy naukę polską zaszczytnie nietylko w kraju,
| |
| − | lecz i po za jego granicami reprezentowali, górują nazwi-
| |
| − | ska braci Śniadeckich: Jana (1756 — 1830 i Jędrzeja
| |
| − | (1768—1838).
| |
| − | Pierwszy, już za Kołłątaja, profesor statystyki, hi-
| |
| − | drauliki i logiki w Krakowie, w długich podróżach wszedł
| |
| − | w bliższe stosunki z najznakomitszymi uczonymi epoki,
| |
| − | zanim, sprowadzony w roku 1781 do kraju, rozpoczął na
| |
| − | wszechnicy krakowskiej wykłady astronomii i matematyki
| |
| − | wyższej. Jego obserwacye astronomiczne drukowały przez
| |
| − | szereg lat <h1 1798 do 1805 roku Efemerydy wiedeńskie ba-
| |
| − | rona Zacha.
| |
| − | Wśród zamieszek krajowych jeździł do Warszawy
| |
| − | i Grodna dla obrony praw akademii do funduszu eduka-
| |
| − | cyjnego i budził w potężnych przeciwnikach szacunek dla
| |
| − | obywatelskiej swej gorliwości. Jako pierwszorzędny pisarz
| |
| − | polski starał się w dziełach swoich, których poczet liczny
| |
| − | ogłosił w owej właśnie epoce, uwydatnić wszystkie pię-
| |
| − | kności języka rodzimego. W rozprawie o Koperniku
| |
| − | i u uwagach nad dzieleni Villersa, uwłaczającem narodowi,
| |
| − | ujawnił gorące uczucia patryoty, obywatela i uczonego.
| |
| − | Brat jego, Jędrzej, chemik, lekarz i fizyolog również
| |
| − | serdeczne do języka rodzimego żywił umiłowanie. Zaszczy-
| |
| − | cony w r. 1798 w Pawii stopniem doktora medycyny i fi-
| |
| − | lozofii udał się do Edynburga, gdzie, jako mąż rozle-
| |
| − | głej nauki, miał sobie ofiarowaną posadę lekarza w słu-
| |
| − | żbie kompanii indyjskiej, której nie przyjął i, po pa-
| |
| − | roletnim pobycie w Londynie i Wiedniu, pośpieszył do
| |
| − | Wilna na katedrę Chemii i farmacyi. Ówczesne prace Ję-
| |
| − | drzeja: o niepodległości zdań i nauk na doświadczeniu opartych
| |
| − | i pierwsze w literaturze gruntowne dzieło o chemii, wy-
| |
| − | twornością swego języka pozostaną na zawsze wzorem.
| |
| − | Utrwaliła wreszcie niespożytą sławę Śniadeckiego za gra-
| |
| − | nicą: Teorya jestestw organicznych (1804).
| |
| − | Dwie takie siły, jaką przedstawiali bracia Śniadeccy,
| |
| − |
| |
| − | str 113
| |
| − | BRACIA ŚNIADECCY.
| |
| − |
| |
| − | starczyły za legion, wobec czynników zagłady, jakiemi
| |
| − | warunki polityczne ówczesne zagrażały narodowości pol-
| |
| − | skiej. Pozostanie na zawsze we wspomnieniach potomności
| |
| − | działalność Śniadeckich, jako epokowa w rozwoju oświaty
| |
| − | narodowej, jako bodziec usiłowań umysłowego odrodzenia
| |
| − | społeczeństwa, po latach klęsk i politycznej niemocy.
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.
| |
| − |
| |
| − | 8str 114
| |
| − | ROZDZIAŁ XII.
| |
| − |
| |
| − | Ogniska akcyi ratunkowej. Koła towarzyskie. Francuzczyzna i świat stary.
| |
| − | Znaczenie Pu-
| |
| − | ław. Salony warszawskie. Dom Sołtyków. Zebrania towarzyskie. Pani Sołtykowa.
| |
| − |
| |
| − | Przwiedzione nazwiska wybitniejszych w Polsce po-
| |
| − | rozbiorowej mężów, wzniosłych poetyckich natchnień
| |
| − | i nauki, nie wyczerpują całkowitego zastępu ludzi, w któ-
| |
| − | rych sercach tliło się zarzewie gorącego przywiązania do
| |
| − | krają, jego pięknej tradycyi i do tych idealnych skarbów,
| |
| − | z których się składa organizm umysłowy narodu. Im gro-
| |
| − | źniejsze zewsząd nadciągały chmury, zaciemniając hory-
| |
| − | zont przyszłości wytraconego z normalnych warunków
| |
| − | życia i rozwoju społeczeństwa, tem naglejszą stawała się
| |
| − | potrzeba zjednoczenia sił umysłowych przedniejszych je-
| |
| − | dnostek, by zażegnać niebezpieczeństwo zatraty najgló-
| |
| − | wniejszych cech narodowości: języka, literatury i historyk
| |
| − | Hasło zjednoczenia usiłowań w tym kierunku mogło wyjść
| |
| − | tylko z grup możniejszych, względną niezależnością bytu
| |
| − | uposażonych. Grup wszakże takich w Polsce ówczesnej,
| |
| − | a zwłaszcza w dawnej jej stolicy, było niewiele, gdyż
| |
| − | z wyjątkiem kilku domów arystokratycznych, pielęgnują-
| |
| − | cych w zaciszu rodzinnem tradycye polskości, większość
| |
| − | ich składała się z żywiołów hołdujących francuzczyźnie
| |
| − |
| |
| − | str 115
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.
| |
| − |
| |
| − | Świątynia Sybilli w Puławach,
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | i rozrywkom światowym, szukających
| |
| − | w upojeniu zmysłów zapomnienia trosk
| |
| − | beznadziejnego jutra.
| |
| − | Historya obyczajowa społeczeń-
| |
| − | stwa warszawskiego za czasów pru-
| |
| − | skich niejednokrotnie już stanowiła
| |
| − | przedmiot ponętnych dla satyry za-
| |
| − | rysów. Odtworzyły ją obrazowo pióra:
| |
| − | Skarbka, w Pamiętnikach Seglasa, Ko-
| |
| − | źmiana, we Wspomnieniach, Leona Rze-
| |
| − | wuskiego, w Wilczku i pięciu jego sy-
| |
| − | nach, Fałkowskiego, w Obrotach. Opi-
| |
| − | sało ją w kronikarskich, dotąd nale-
| |
| − | życie nie Zużytkowanych, notatkach,
| |
| − | pióro naocznego świadka — Magiera40).
| |
| − | Piszący te słowa, w szkicu Bourboni na Wygnaniu,
| |
| − | starał się raz już uwydatnić, na tle życia Warszawy pru-
| |
| − | skiej, ścierające się podówczas prądy kosmopolityzmu,
| |
| − | z umiłowaniem tradycyi rodzimej, zogniskowanej w kilku
| |
| − | wybrańszych kolach arystokratycznych; ów cichy, lecz
| |
| − | symptomatyczny antagonizm między kolami światowców
| |
| − | otoczenia Henryki de Vauban pod Blachą, a gronem po-
| |
| − | grobowców Rzplitej, skupionem około kilku wybrańszycli
| |
| − | matron towarzystwa staropolskiego w Warszawie, gdzie
| |
| − | pielęgnowano wyłącznie tradycye przeszłości i wspomnie-
| |
| − | nia ciężkich chwil porozbiorowego żywota.
| |
| − | Każde przeciwieństwo barw mimowoli przyczynia
| |
| − | się do uwydatnienia jaskrawości różnic, częstokroć ze
| |
| − | szkodą rzeczywistości. To przeciwieństwo upodobań roz-
| |
| − | maitych kół towarzyskich dawnej stolicy za czasów pru-
| |
| − | skich nie było w rzeczywistości tyle jaskrawem, ile się
| |
| − | na pozór wydaje. Rozmach tężyzny, uwydatniony w zna-
| |
| − | nych wybrykach pewnego kola młodzieży i otoczenia
| |
| − | księcia Józefa w Jabłonnie i pod Blachą, był zjawiskiem
| |
| − | przejściowem i nie zaważył wiele na losach narodu. Ba-
| |
| − | wiono się, prawda, zbyt hucznie i zbyt głośno, w lat kilka
| |
| − |
| |
| − | 8*str 116
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ DWUNASTY.
| |
| − |
| |
| − | po ostatnim rozbiorze kraju, ale jednocześnie zastanawiano
| |
| − | się poważnie nad położeniem kraju w ogniskach pozamej-
| |
| − | skich, a gdy chwila przełomowa nadeszła — umiano owo
| |
| − | życie rozkoszy i rozrywek zamienić na ciężkie warunki
| |
| − | obozowych niebezpieczeństw i trudów.
| |
| − | W tej to właśnie osławionej epoce, z Puław, siedliska
| |
| − | dawnych przywódzców stronnictwa reformy, rozchodziły
| |
| − | się po kraju promienie wpływu Czartoryskich na obyczaje
| |
| − | i umysłowości społeczeństwa; stamtąd rozlegały się odgłosy
| |
| − | psalmów, modlitw i pieśni religijnych, dostrajane do uczuć
| |
| − | ogółu lutniami Karpińskich, Kniaźninów i Woroniczów,
| |
| − | Wszystko, cokolwiek w ówczesnej Polsce należało do sfer
| |
| − | wybrańszych, ulegało wpływowi szkoły puławskiej, owemu
| |
| − | ognisku, gdzie tliły się niewygasłe; płomienie miłości do
| |
| − | tradycyi, do nauk, do ogłady i kultury towarzyskiej.
| |
| − | «Trzy tu składały się pierwiastki — pisze o znacze-
| |
| − | niu ówczesnem Puław zasłużony ich monografista lir.
| |
| − | Dębicki (T. I. 213) — światowość, patryotyzm i zamiłowa-
| |
| − | nie nauk. Wychodzili stąd ludzie pióra, oręża i ludzie sa-
| |
| − | lonu. Kultura puławska ma swoją w narodzie epokę, roz-
| |
| − | szerza bowiem po kraju owe odrębne typy grzeczności
| |
| − | i galanteryi rycerskiej: a choć w Formach zagranicznych,
| |
| − | wstrzymuje prąd kosmopolityczny, najżywszem uczuciem
| |
| − | narodowem i rozszerzającem się stąd zamiłowaniem i znaw
| |
| − | stwem dzieł sztuki i literatury, uprawą talentów towarzy-
| |
| − | skich, upodobaniem rzeczy i zabytków ojczystych. Ma-
| |
| − | wiano długo: on bywał w Puławach, on sie wychował
| |
| − | w Puławach, a słowa te znaczyły, że żył z najznakomit-
| |
| − | szymi ludźmi swego czasu, że uczestniczył w najszlachet-
| |
| − | niejszych tendencyach owego ogniska, że wyniósł stamtąd
| |
| − | zapas wspomnień, które go na cale życie wyróżniały
| |
| − | i wskazywały kierunek».
| |
| − | W innem znowu miejscu:
| |
| − | «Społeczne, literackie znaczenie Puław, z rozbiciem
| |
| − | społeczeństwa wzbija się i potęguje. Gdy Warszawa i Kra-
| |
| − | ków przechodzą z rak do rąk obcych rządów, potrzeba
| |
| − |
| |
| − | str 117
| |
| − | ZNACZENIE PUŁAW.
| |
| − |
| |
| − | była takiego ogniska na uboczu, na wsi polskiej, w zamku
| |
| − | polskiego pana. Właściwa epoka puławska rozpoczyna się
| |
| − | dopiero po zniszczeniach 1794 r. Tu znajdują punkt zborny
| |
| − | ci, którzy przeszłości nie zapomnieli, a przyszłości się nie
| |
| − | wyrzekli.
| |
| − | «...Bawiono się w Puławach, gdy minęły pierwsze lata
| |
| − | po strasznej katastrofie, bo się bawiono wszędzie, bo to
| |
| − | było właściwością i ducha epoki i znamieniem tego poko-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Stanisław Sołtyk,
| |
| − | inicyator Tow. Warsz. Pryjaciół Nauk.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | lenia, które miało dziwną elastyczność i dzielność zarazem;
| |
| − | w chwilach walki wydawało bohaterów, w jej przerwach
| |
| − | hulało nad miarę; lecz co Puławy wyróżnia od ogólnego
| |
| − | poziomu, co każdą nawet zabawę właściwem i osobnem
| |
| − | naznacza piętnem: że wszystko miało myśl i tendencyę
| |
| − | głębszą, narodową, że nie opuszczano tu nigdy w niczem
| |
| − | wyższej dążności z oka i zajmowano się umysłowo, gdy
| |
| − | dokoła słychać było tylko szczęk oręży» (str. 404)...
| |
| − | Istniały takie kola towarzyskie i w Warszawie. Tustr 118
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ DWUNASTY.
| |
| − |
| |
| − | rozmawiano wyłącznie o rzeczach polskich i po polsku,
| |
| − | tu utrzymywano i obyczaje staropolskie. Nazywano takie
| |
| − | domy — dawnym światem. Należały do nich domy: kaszte-
| |
| − | lanowej Połanieckiej, w kamienicy missyonarskiej przy ko-
| |
| − | ściele Św. Krzyża, starego expodkanelerzego litewskiego
| |
| − | Joachima Chreptowicza przy ulicy Długiej (nr 543A), dom
| |
| − | Tomasza Ostrowskiego, Mareinowstwa Badenich, Tadeusza
| |
| − | Czackiego w pałacu Czapskich, Ignacego Krasickiego,
| |
| − | w kamienicy Wasilewskiego, starościny Wielopolskiej na
| |
| − | rogu Orlej i Elektoralnej, wreszcie dom Sołtyków — przy
| |
| − | ulicy Miodowej, pod filarami.
| |
| − | Stanisław Sołtyk, expodstoli koronny, pochodził ze
| |
| − | starodawnej rodziny, która oddawna piastowała wysokie
| |
| − | w Rzplitej dygnitarstwa. Biskup Kajetan Sołtyk był jego
| |
| − | stryjem. Tradycya rodu, sprawom kraju gorliwie oddanego,
| |
| − | zaszczepiła w sercu Stanisława, posła krakowskiego, uczu-
| |
| − | cie gorącego patryotyzmu, którego dowody dal w epoce
| |
| − | wielkiego sejmu i podczas ruchu kościuszkowskiego, po-
| |
| − | święcając majątek swój na cele obrony kraju i zagrzewa-
| |
| − | jąc całe otoczenie swoje przykładem cnót obywatelskich.
| |
| − | Żona jego, Anna Sapieżanka, córka Aleksandra, wiel-
| |
| − | kiego kanclerza litewskiego, była najprzód za Teodorem
| |
| − | Potockim, wojewodą chełmskim, z którym się rozłączyła
| |
| − | i poszła za Sołtyka. Podróżujący po Polsce w r. 1793 In-
| |
| − | flantczyk Schultz, niezbyt sympatycznie dla możnowladz-
| |
| − | ców ówczesnych polskich usposobiony, oddaje zasłużone
| |
| − | domowi Sołtyka pochwały.
| |
| − | «Mało patryotów — pisze on — tak namiętnie, tak
| |
| − | gwałtownie służyło stronnictwu reformy. Planom jego zło-
| |
| − | żył Sołtyk na ofiarę większą część majątku, wyczerpał
| |
| − | się na ofiary, które składał ojczyźnie i całemu domowi
| |
| − | swemu, od żony począwszy do ostatniego sługi, zaszczepił
| |
| − | ów sapał i ogień gwałtowny. Żona jego służyła sprawie
| |
| − | całym swym urokiem i wymową, patryotom jednając
| |
| − | przyjaciół i przyjaciółki, a gdy potrzeba nadeszła, oddała
| |
| − | ojczyźnie najmilsze i najkosztowniejsze swe precyoza; słu-
| |
| − |
| |
| − | str 119
| |
| − | DOM SOŁTYKÓW.
| |
| − |
| |
| − | Anna z Sapiehów
| |
| − | Stanisławowa Sołtykowa.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | dzy Sołtyka złożyli się między
| |
| − | sobą, ażeby utworzyć fundusz
| |
| − | na utrzymanie kilku żołnierzy
| |
| − | zbrojnych. Co miał w zbrojo-
| |
| − | wniach oręża, co było po zauł-
| |
| − | kach dział, do ostatniej sztuki,
| |
| − | oddał na wojnę. Wystawił pe-
| |
| − | wną liczbę żołnierzy, których
| |
| − | nietylko odział i uzbroił, ale
| |
| − | kosztem swym utrzymywał.
| |
| − | W jego domu pierwsze szar-
| |
| − | pie przygotowywać zaczęto.
| |
| − | Był to mężczyzna około lat
| |
| − | pięćdziesiąt liczący, bardzo
| |
| − | miłej powierzchowności, pełen
| |
| − | wiedzy i talentów»41).
| |
| − | Po upadku powstania czas pewien przebywał Sołtyk
| |
| − | w Lipsku, Dreźnie i w Paryżu, w kole tamecznych emi-
| |
| − | grantów polskich, a powróciwszy do Warszawy, pod pano-
| |
| − | wanie pruskie, stworzył tu ognisko umysłowego i ekono-
| |
| − | micznego ruchu, w celu podniesienia materyalnego bytu
| |
| − | kraju. Popierał gorliwie teatr polski, starając się przeciw-
| |
| − | działać prądom francuzczyzny, które z salonów pani de
| |
| − | Vauban, z pod Blachy, ogarniając kosmopolityczne koła
| |
| − | arystokracyi, znajdowały ujście w teatrach amatorskich
| |
| − | i piknikach, naśladujących obyczaje nadsekwańskie. Stał
| |
| − | się Sołtyk inicyatorem wielkiej kompanii handlowo-zbożo-
| |
| − | wej, wespół z Czackim i Drzewieckim, której ogniskiem
| |
| − | miała być Warszawa, aportem — niedawno założona Odessa.
| |
| − | Nie siląc się na parafrazowanie wspomnień o zacnym
| |
| − | domu Sołtyków, z którego niebawem wyjść miało pierwsze
| |
| − | donośne hasło zjednoczenia umysłów szlachetnych, gwoli
| |
| − | ratowania zagrożonego germanizacyą społeczeństwa, za-
| |
| − | pożyczamy z «Obrazów» Falkowskiego barwny ustęp, po-
| |
| − | święcony ówczesnym zebraniom towarzyskim, na ulicy
| |
| − | Miodowej u Sołtyków.
| |
| − | Str 120
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ DWUNASTY.
| |
| − |
| |
| − | Zgodnym on jest w wielu szczegółach z zarysem,
| |
| − | skreślonym przez Leona Rzewuskiego, w monografii:
| |
| − | „Wincenty Wilczek i pięciu jego synów"42).
| |
| − | «Pani Sołtykowa — pisze Falkowski — różniła się
| |
| − | jak dzieli od nocy od siostry swojej, Sewerynowej Poto
| |
| − | ckiej. Była uczciwą żona, gorącą Polką i matką dla ubo-
| |
| − | gich. Wspaniała jej postać, majestatyczne ruchy i ton ary-
| |
| − | stokratyczny, przejmowały pewną nieśmiałością tych, co
| |
| − | do niej po raz pierwszy zbliżali, ale wkrótce te lody
| |
| − | pękały i uprzejma jej gościnność, serce doskonale, dar oży
| |
| − | wiania towarzystwa i urozmaicania zabaw, czy w swoim
| |
| − | domu, czy w drugich, pociągały wszystkich ku niej.
| |
| − | «Obiady u państwa Sołtyków miały charakter czysto
| |
| − | polski. Pan ex-podstoli lubił gromadzić koło swego stołu,
| |
| − | podobnie jak książę jenerał ziem podolskich, jak ex-pod-
| |
| − | kanclerzy litewski, jak marszałek Małachowski, jak książę
| |
| − | arcybiskup gnieźnieński, uczonych, literatów, poetów, a we
| |
| − | sołość jego, uczucie równości szlacheckiej, fetorem był prze-
| |
| − | jęty, a w dodatku — upodobanie, jakie miał w językowych
| |
| − | szermierkach, dawały u niego większą swobodę rozmowom,
| |
| − | żareikom i sporom. Tam ojciec polskich demokratów, Sta-
| |
| − | szie adwokatowal sprawę chłopów i rozwijał zasady re-
| |
| − | wolucyi Francuskiej, które by] Bobie przyswoił, bez obawy,
| |
| − | żeby go za drzwi wypchnięto, jak mu się to zdarzyło
| |
| − | u Małachowskiego marszałka, lubo dawnego przyjaciela.
| |
| − | «Tam. Ludwik Osiński, nauczyciel wówczas syna ex-
| |
| − | Podstolego - młodego Romana i Franciszek Dmochowski, ex-
| |
| − | pijar, którego Kupidon od świętych ołtarzy odciągnął, sy
| |
| − | pali żarciki wierszem i prozą, na sfrancuziałą koteryę
| |
| − | Blachy, na Betomanów i Sfinksów. Tam się toczyły żywe
| |
| − | spory historyczne, między powolnym, zawsze roztargnio
| |
| − | nym, Tadeuszem Czackim, a małym, ułomnym, ruchliwym
| |
| − | Albertrandim i spory gramatykalne między wszystkimi,
| |
| − | a grubym i pedanckim Kopczyńskim, który przerywał roz
| |
| − | mowy, strofując jednego po drugim, z kolei, za usterki prze
| |
| − | ciw wymyślonym przez niego prawidłom języka polskiego.
| |
| − |
| |
| − | Str 121
| |
| − | SALON SOŁTYKÓW.
| |
| − |
| |
| − | «Nie rzadko zjawiał się w tem zgromadzeniu Ignacy
| |
| − | Krasicki, który wszystkich godził jednem słówkiem żar-
| |
| − | tobliwem. Wieczorami były u państwa Sołtyków więcej
| |
| − | światowe zabawy, których duszą była pani Sołtykowa. Na
| |
| − | świetnych balach, które od czasu do czasu dawali, zbierał
| |
| − | się w komplecie cały wielki świat warszawski; bywali
| |
| − | na nich zwykle i emigranci francuzcy».
| |
| − | str 122
| |
| − | ROZDZIAŁ XIII.
| |
| − |
| |
| − | Sołtyk inlcyatorem Towarzystwa przyjaciół nauk. Warunek zasadniczy. Wynurzenia Alber-
| |
| − | trandego. I Listopada I800 r. Pierwsi uczestnicy. Wybór Prezydującego. Zaproszenia. Człon
| |
| − | kowie czynni i honorowi. Dygnitarze niemieccy. Pierwsza ustawa Towarzystwa.
| |
| − | Dyyskusye nad sprawami literackiemi i naukowemi, pro-
| |
| − | wadzono na zebraniach u Sołtyków, z natury rze
| |
| − | czy, doprowadzić musiały do wniosku, że, w warunkach,
| |
| − | w jakich podówczas bytowała oświata krajowa, pozba
| |
| − | wiona kierowniczych, ożywionych zamiłowaniem do swojs-
| |
| − | kości, wskazówek: tradycye polskie, zawarte w języku ro
| |
| − | dzimym, Literaturze i historyi, zwolna zatracać się będą.
| |
| − | Szkoły średnie, pod nadzorem miejcowych kamer pruskich
| |
| − | zostające, zwracały przeważnie uwagę na język urzędowy;
| |
| − | wykształcenie wyższe, od uniwersytetów zależne, miało
| |
| − | ogniska swoje za kordonem; związek z akademiami: wi-
| |
| − | leńską i jagiellońską, jeśli nie w zupełności zerwany, to
| |
| − | przynajmniej bardzo był rozluźniony i obwarowany prze
| |
| − | szkodami, czyniącemi dostęp do nich utrudnionym. W ta
| |
| − | kich warunkach oświaty krajowej, jedynie inicyatywa sfer
| |
| − | ileżnych miejscowego społeczeństwa mogła się zdobyć
| |
| − | na podjęcie akcyi ratunkowej, pod formą zgromadzenia
| |
| − | obywatelskiego ludzi nauki i pióra, by utworzyć w sercu
| |
| − | Rzplitej, w jej dawnej stolicy, ognisko światła i promie-
| |
| − |
| |
| − | Str 123
| |
| − | ZAWIĄZANIE TOWARZYSTWA.
| |
| − |
| |
| − | niami jego oświetlać i ogrzewać zaciemniony horyzont
| |
| − | umysłowości swojskiej.
| |
| − | Tę inicyatywę wziął na siebie czynny i przedsiębior
| |
| − | czy Stanisław Sołtyk i pierwszy rzucił myśl utworzenia
| |
| − | Towarzystwa przyjaciół nauk , złożonego z mę
| |
| − | żów, którzy w epoce Stanisławowskiej dali się poznać spo
| |
| − | łeczeństwu, bądź na polu działalności twórczej, lub też
| |
| − | z prac w dziedzinie nauk wyzwolonych, lub wreszcie
| |
| − | z zamiłowania do piśmiennictwa ojczystego.
| |
| − | Wprowadzenie w czyn tak niezwykłego projektu,
| |
| − | w warunkach ówczesnych, gdy zaprowadzona edyktem
| |
| − | z 12 lipca 1794 cenzura nad drukami miejscowemi unie
| |
| − | możliwiała tego rodzaju agitatorską działalność, nastrę
| |
| − | czało z góry już przeszkody poważne, przed któremi
| |
| − | wszakże nie cofnął się Sołtyk.
| |
| − | Pragnąc zjednać dla swego projektu sfery rządzące
| |
| − | pruskie, a przynajmniej uspokoić ich podejrzliwość i obawy,
| |
| − | co do tego, że projektowane towarzystwo mogłoby mieć
| |
| − | ukryte polityczne na widoku cele, Sołtyk i towarzysze
| |
| − | jego, uznali za warunek zasadniczy swej działalności —
| |
| − | unikanie wszelkich alluzyj do obecnego położenia polity
| |
| − | cznego kraju, jak również wszelkich dyskusyj nad spra
| |
| − | wami religii.
| |
| − | Warunek ten, w rzeczy samej, bacznie był obserwo
| |
| − | wanym przez cały czas panowania rządów pruskich. Do j
| |
| − | ak wysokiego stopnia zaś uważano go za nieodzowny,
| |
| − | o tem świadczą wynurzenia Alhertrandego, wypowiedziane
| |
| − | po upływie lat czterech od zawiązania się Towarzystwa
| |
| − | w przemowie publicznej, dotąd nigdzie nie drukowanej,
| |
| − | w autografie odnalezionej, w której biskup zenopolitański,
| |
| − | opowiadając pierwsze kroki zgromadzenia, lojalność swoją
| |
| − | i swoich kolegów najwyraźniej podkreśla.
| |
| − | «Było niektórych, porywczo o rzeczach sadzących,
| |
| − | o przedsięwzięciu naszem mniemanie, iż niezdolni polity
| |
| − | czną egzystencyą upadłej ojczyzny naszej podźwignąć,
| |
| − | chcieliśmy przynajmniej, pod pozorem nauk, niejakie jej
| |
| − | Str 124
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ TRZYNASTY.
| |
| − |
| |
| − | Stanisław Grabowski
| |
| − |
| |
| − | zapewnić jestestwo. Niebaczne
| |
| − | to, iż nierzec, płoche zdanie,
| |
| − | samemi pierwiastkowemi na
| |
| − | wet i nieodzownie uchwalo-
| |
| − | nemi, zwątlić, jak osłabić,
| |
| − | ustawami, tem łatwiej można
| |
| − | było, iż się z tem zawsze gło
| |
| − | śno oświadczaliśmy, iż od za
| |
| − | miarów towarzystwa naszego
| |
| − | odsunięte to wszystko być po
| |
| − | winno, co związek ma z poli
| |
| − | tyką i dlatego, tak w publi
| |
| − | cznych posiedzeniach naszych,
| |
| − | jako i prywatnych, pilnie się
| |
| − | wystrzegaliśmy gminnej onej
| |
| − | chwały, wyniknąć mogącej z narzekania nad losem, który-
| |
| − | nielosem, lecz zarządzeniem jest najwyższej istoty, wszystko
| |
| − | kierującej władzy onaa stanowiącym, a jeśli gdzie, to w tej
| |
| − | mierze, rozumieliśmy, iż się trzymać owego prawidła najpo
| |
| − | ważniejszego, od Horacyusza przełożonego, powinniśmy, bene
| |
| − | ferre tristam Disce fortunam.
| |
| − | «Jakoż, nie przystało na mężów tak poważnych, tak
| |
| − | oświeconych, naśladować on naród żydowski, na zwali
| |
| − | skach swej ojczyzny opłakujący przygody własnego kraju,
| |
| − | ale raczej onych to mądrych Greków: Polibiusza, Panetiu-
| |
| − | sza, Archie. Straboria, Dyonizych obydwóch: Sycylijczyka
| |
| − | i Halikarnassa i tak wielu, którzy, pozbawieni dawnej oj
| |
| − | czyzny, wszystkiemi się sposobami do wsparcia i przyo
| |
| − | zdobienia nowej od siebie zyskanej przyłożyli: pamiętni
| |
| − | na to, co później Manilius, w księdze I. astronomon wy
| |
| − | raził: Fortuna per orbem servitium imperiumąue tulit.
| |
| − | «Daleko więc wyższe i zacniejsze były zamiary tych,
| |
| − | którzy pierwsze około utworzenia tego Towarzystwa po
| |
| − | dejmowali starania. Chcieli oni uwiecznić chwałę z nauk,
| |
| − | następstwem wieków od dawnych czasów do siebie docho-
| |
| − | dzącą; chcieli zachować krzewy one szczęśliwe, przodków
| |
| − |
| |
| − | Str 125
| |
| − | WYNURZENIA ALBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | swoich potem zlane i w okazałe
| |
| − | drzewa rozrośnione; chcieli za
| |
| − | chować zaszczyty one nienaru
| |
| − | szoną któremi Polska, i dawniej
| |
| − | i w szczególności zacząwszy od
| |
| − | panowania Zygmunta I, przez
| |
| − | lat 100, do śmierci Zamoyskiego
| |
| − | i Skargi, zajaśniała; chcieli one
| |
| − | owoce, odrodzonych na drugiej
| |
| − | połowie przeszłego wieku nauk, dochowane, podać następnym
| |
| − | wiekom i zachować pamięć cza
| |
| − | su, kiedy szczęśliwą w sposobie
| |
| − | myślenia rewolucyą najprzedniej
| |
| − | sze ubiegały się dowcipy, aby nakierował- na drogę przy
| |
| − | zwoitą zabłąkane, wydoskonalić wprowadzone, wprowadzić
| |
| − | nieznajome nauki; chcieli zabezpieczyć- nadal poszanowania,
| |
| − | honory, nagrody, od mądrego króla w ciągu panowania
| |
| − | swego umiejętnościom nadane i nieśmiertelne usiłowania
| |
| − | onejto przezacnej magistratury narodowej utrzymać, której
| |
| − | mądre przepisy, czuła baczność, niespracowana troskliwość,
| |
| − | dokazały tego, iż nauki i umiejętności — poszanowania,
| |
| − | honorów i nadgrody godnemi się stały: chcieli naostatek,
| |
| − | rządowi, światła między poddanemi sobie narodami niebo-
| |
| − | jącemu się, pomnożyć, swoją, też pomoc ofiarować, nowe
| |
| − | wynalazki, nauk pomnożenia i w gatunkach wszelkich wy
| |
| − | doskonalenia, dostępnemi i tym czyniąc, którzyby, albo
| |
| − | przez przywyknienie, albo przez skłonność, albo przez wy
| |
| − | bór innego do ich nabycia narzędzia nie mieli, oprócz ję
| |
| − | zyka ojczystego.
| |
| − | «W tych zamysłach, tak chwalebnych, tak dalekich
| |
| − | od wszelkich zamiarów, niniejszym okolicznościom sprze
| |
| − | ciwiać sie mogących, przy schyłku roku 1800, zgroma
| |
| − | dzone dnia 1 listopada osoby, pod przewodnictwem zna
| |
| − | nego z przywiązania swego do nauk i w nich gruntownie
| |
| − | ćwiczonego męża, JW. Stan. Sołtyka, którego chlubno nam
| |
| − | Str 126
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ TRZYNASTY.
| |
| − |
| |
| − | jest uważać za najpierwszego założyciela i ojca
| |
| − | towarzystwa, postanowiły i uchwaliły w jedno spoić
| |
| − | towarzystwo, spólnością wspomnianych zamiarów skoja
| |
| − | rzone. Ułożony więc był na on czas, dosyć określony, bo
| |
| − | z 30 tylko złożony rejestr osób, które się w przeszłych
| |
| − | czasach, albo wydanemi dziełami, albo wytrwałą około
| |
| − | nauk pracowitością, albo niezawodnego gustu-wytworno-
| |
| − | chwalebnie zaleciły. W tym zaś wyborze celniejsze
| |
| − |
| |
| − | Tadeusz hr. Mostowski.
| |
| − |
| |
| − | miejsce wyznaczono ledwie nie wszystkim, tak dobrze za
| |
| − | służonym, za przeszłej, dozór nad publiczną, edukacyą ma
| |
| − | jącej, magistratury, pozostałym osobom. Stało się to z naj
| |
| − | ściślejszą rozwaga i pilnym wyborem, a jeśli jak w ludz
| |
| − | kich dziełach bywa, wkradła się jakaś w tym omyłka, tedy
| |
| − | ta jedyna była, iż Prezydujący, nie z zasług i zdolności,
| |
| − | ale z abecadła i metryki był obwołany»43).
| |
| − | Uczyniono wybór z pomiędzy ludzi, nietylko pod pa
| |
| − | nowaniem pruskiem, lecz i w innych polskich dzielnicach
| |
| − |
| |
| − | str 127
| |
| − |
| |
| − | PIERWSI CZŁONKOWIE.
| |
| − |
| |
| − | żyjących, jako symbol nierozerwalności duchowej miesz
| |
| − | kańców dawnej Rzpltej i widomy znak, że Towarzystwo
| |
| − | przyjaciół nauk nie będzie miejscową, warszawską, insty-
| |
| − | tucyą, lecz pragnie stać się środowiskiem umysłowego życia
| |
| − | całego społeczeństwa polskiego.
| |
| − | Do pierwszych członków czynnych Towarzystwa za
| |
| − | liczono: Ks. Jana Albertrandego, biskupa zenopolitanskiego,
| |
| − | Joachima Chreptowicza, Tadeusza Czackiego, ks. Adama
| |
| − |
| |
| − | Joachim Litawor Chreptowicz,
| |
| − |
| |
| − | Czartoryskiego, generała -leitenanta wojsk austryackich,
| |
| − | Franciszka Dmochowskiego, Stanisława Grabowskiego, Lu
| |
| − | dwika Gutakowskiego,45) Franciszka Karpińskiego, Stani
| |
| − | sława Kłokockiego,46) Generała Jana Komarzewskiego,47)
| |
| − | Ludwika Kropińskiego, Samuela Bogumiła Linde, Tadeusza
| |
| − | Matuszewicza,48) Tadeusza Mostowskiego,49) Józefa Osso
| |
| − | lińskiego, Marcina Poczobuta astronoma, Ignacego Poto
| |
| − | ckiego, Stanisława Kostkę Potockiego, Księcia Alexandra
| |
| − | Sapiehę, Franciszka Scheidta, prof. chemii i historyi nat.
| |
| − | Str 128
| |
| − | CZĘŚĆ II. BOZDZIAŁ TRZYNASTY.
| |
| − |
| |
| − | w akademii krakowskiej, Józefa Sierakowskiego,50) Jana
| |
| − | Śniadeckiego, prof. w akademii krakowskiej, Walentego
| |
| − | Sobolewskiego,51) Stanisława Sołtyka, ks. Stanisława Sta
| |
| − | szica, Stanisława Trembeckiego, Tomasza Twardochlebo-
| |
| − | wicza, Krzysztofa Wiesiołowskiego,52) ks. Jana Woronicza,
| |
| − | kanonika warszawskiego, Jana Niepomucena Wyleżyń-
| |
| − | skiego,53) ogółem osób trzydzieści między któremi, jak wi
| |
| − | dzimy, nie było wielu, rozgłośnego już wówczas nazwiska
| |
| − | i zasług, uczonych i pisarzy. Tych dopiero przy następ
| |
| − | nych ballotowaniach do udziału w pracach towarzystwa dopuszczono.
| |
| − | Nieznane są względy, jakie kierowały wyborcami,
| |
| − | przy układzie pierwszej, a więc najważniejszej, listy pierw
| |
| − | szych członków. Można jedynie w rodzaju domniemania
| |
| − | przypuścić, że Towarzystwo pragnęło z góry już zakreślić
| |
| − | numerum clausum wybrańców inteligencyi, na wzór aka
| |
| − | demii Francuskiej, którą zresztą i pod innym względem
| |
| − | zawsze naśladować pragnęła W każdym razie, ów pierw
| |
| − | szy wybór stal się symptomatycznym, z powodu pozosta-
| |
| − | wienia na ubocza takich osobistości jak np. Jędrzeja Śnia
| |
| − | deckiego i Hugona Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewi
| |
| − | cza, Alexandra Chodkiewicza, Onufrego Kopczyńskiego,
| |
| − | Grzegorza Piramowicza, Marcina Molskiego, ks. Ignacego
| |
| − | Krasickiego i wielu innych zasłużonych, a natomiast wy
| |
| − | sunięcia na plan pierwszy — łudzi skromnego podówczas
| |
| − | nazwiska, w rodzaju Tomasza Twardochlebowicza, Jana
| |
| − | Nepomucena Wyleźyńskiego, Stanisława Kłokockiego, któ
| |
| − | rzy nigdy do Panteonu wielkości narodowych, a tern mniej
| |
| − | w czasach porozbiorowych, nie należeli.
| |
| − | Natomiast, wybór w charakterze członków hono-
| |
| − | rowych, dygnitarzy obcych, przeważnie niemieckiej na
| |
| − | rodowości nasuwa domniemanie, iż wyborcy, kierując się
| |
| − | zasadą, tak zwanego w dzisiejszych czasach «oportuni-
| |
| − | zmu», pragnęli uspokoić drażliwość rządów państw roz
| |
| − | biorowych i ujawnić- swoją lojalność w stosunkach Towa-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 129
| |
| − | WARSZAWA PRUSKA.
| |
| − | b. Brama Nowomiejska, od ulicy Gołębiej.
| |
| − | Akwarella nieznanego artysty dworu Landgrafa Hessen-Darmasztadzkiego
| |
| − | Ludwika X z r. 1800 (z kollekcyi mat. Bersohna).
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Str 130
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ TRZYNASTY.
| |
| − |
| |
| − | rzystwa przyjaciół nauk następujący członkowie: Graf
| |
| − | ,v. Schulenburg, jenerał kawaleryi, tajny stanu i wojenny
| |
| − | minister; v. Vosą, aktualny stanu i wojenny minister, szef
| |
| − | departamentu finansów Prus Południowych; v. Kohler je-
| |
| − | nerał leitnant kawaleryi, komenderujący generał w Pru-
| |
| − | sach Południowych, gubernator warszawski; v. Klewitz,
| |
| − | aktualny tajny wyższy konsyliarz finansów, dyrektor je-
| |
| − | neralny departamentu Prus Południowych Beyme; tajny
| |
| − | konsyliarz gabinetowy v. Meyer, prezydent kamery wo
| |
| − | jenno ekonomicznej kaliskiej; de Engel cenzor; Jekel, ce-
| |
| − | sarsko-królewski nadworny agent.
| |
| − | Zachowały się W aktach Towarzystwa minuty za
| |
| − | proszeń nieobecnych przy zawiązaniu się jego członków,
| |
| − | wszystkie ręką Albertrandego skreślone. Podajemy je tu
| |
| − | taj, częścią w tekście zupełnym, częścią zaś w skróceniu,
| |
| − | jako dokumenty charakterystyczne, właściwe i epoce i ukła
| |
| − | dnemu, nieco zawiłemu, stylowi, czcigodnego ich redaktora.
| |
| − | Do Joachima Chreptowicza:
| |
| − | «Pół wieku upłynęło, przez który przeciąg czasu
| |
| − | wszystkie nauki i umiejętności wzrost swój, światło i ugrun
| |
| − | towanie Jaśnie Wiel. P. i Dobr. przypisują. Ich nawet sza
| |
| − | cunek, skłonność do nich, uznana potrzeba i pożyteczność
| |
| − | i to, co gustem dobrym nazywają, J. W. Pana Dóbr. przy
| |
| − | kładnej troskliwości, radom i starannościom, przypisać się
| |
| − | koniecznie winno. Świadkami tego — współcześni, i ci, co
| |
| − | szczególniej z tego korzystali, za pośrednictwem komisyi
| |
| − | edukacyjnej, której J. W. P. był i ustanowicielem i ozdobą.
| |
| − | Niechże się godzi Towarzystwu, za cel mającemu uwiecz
| |
| − | nienie tych korzyści, doznać przychylnej pomocy tego, od
| |
| − | którego też korzyści początek wzięły i którego z niemi
| |
| − | chwała wiekowi będzie».
| |
| − | Do Adama ks. Czartoryskiego:
| |
| − | «Doświadczenie czasów przepędzonych wymiarem
| |
| − | jest nadziei naszych w przyszłości. Tyle prac chwalebnych
| |
| − |
| |
| − | Str 131
| |
| − | ZAPROSZENIA CZŁONKÓW.
| |
| − |
| |
| − | i najpożyteczniejszych, od pierwszej młodości przez J. O.
| |
| − | Xcia i Pana podjętych, dla zaszczytu i oświecenia krainy,
| |
| − | na której łonie Jego życie szanowne przepędzone było,
| |
| − | rękojmią są na następne czasy, iż wspólną z nami pracą
| |
| − | przyłożyć się raczysz do zachowania w całości dawnych
| |
| − | tejże krainy, od powszechnego upadku pozostałych, zaszczy
| |
| − | tów. Znamy i wielbiemy W. X. Mości zaprzątnienia, ale
| |
| − | i pracując możesz to uczynić, co bohater starodawny czy
| |
| − | nił umierając: dulces remimsci Argos. Wiek podeszły, słabość
| |
| − | zdrowia, zwątlenie sił — skutek pracowitości, wymówić W.
| |
| − | X. Mości nie mogą, pamiętnego na przysłowie, którego
| |
| − | Św. Jeronim w sporze swoim z św. Augustynem użył: Bos
| |
| − | lassus, fortius figit pedem”.
| |
| − | Do L. Gutakowskiego:
| |
| − | «Wielkim dla nas zaszczytem byłoby odebrać w przed
| |
| − | sięwzięciu naszem i zamiarach dowód aprobacyi J. W. Pana.
| |
| − | Byłoby to przychylności ku nam Jego, a może i słuszności
| |
| − | wymierzającej każdemu winną nagrodę, dowodem. Ale my
| |
| − | na tem nie przestajemy. Najwyborniejszemi jego przymio
| |
| − | tami i uczestnictwem pracy pomnożyć chwałę naszą i uwiecznić pragniemy.
| |
| − | Odpuści nam potomność to chluby pragnienie, dla
| |
| − | korzyści, którą stąd odniesie».
| |
| − | Do Michała Hube:
| |
| − | «Il y a trente ans, que Vous n'avez, Monsieur, discon-
| |
| − | tinue d'eclairer, d'instruire, d’illustrer ces contrees, aux-
| |
| − | quelles vous accordez ce doux nom de la Patrie, par des
| |
| − | ouyrages solides et lumineux et par des travaux suivis
| |
| − | et soutenus. L’honneur meme posthume de la Pologne et
| |
| − | la gloire, qu'elle a autre fois acąuise et a laquelle Vous
| |
| − | avez ajoute plus d'un fleuron, ne sauront Vous etre indif-
| |
| − | ferents, et nous comptons a juste titre sur Yotre żele, dans
| |
| − | rintention ou nous sommes — d'empecher qu'elle ne tombe
| |
| − | dans l'oubli, etc.».
| |
| − |
| |
| − | 9*
| |
| − | Str 132
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ TRZYNASTY.
| |
| − |
| |
| − | Do kasztelana Mostowskiego:
| |
| − |
| |
| − | «Wszystkie przymioty serca J. W. Pana i Dobr. za
| |
| − | pewniają nas. iż przedsięwzięcie nasze zjedna sobie Jego
| |
| − | approbacyę, przez wzgląd na pobudki, które nami kierują.
| |
| − | Nieoszacowane przymioty umysłu Jego, każą nam się spo
| |
| − | dziewać tym mocniejszego w zamiarach naszych wspar
| |
| − | cia, im górująca Jego w każdym rodzaju nauk doskonałość
| |
| − | skuteczniej wesprzeć i potężniej zastąpić potrafi to. czem
| |
| − | chęci i pracowitej innych ochocie schodzić może».
| |
| − | Do hr. Ossolińskiego:
| |
| − |
| |
| − | «Piękną zorzę jaśniejącego teraz dnia lat temu trzy
| |
| − | dzieści widziałem, nie bez przeczuwania tej świetności,
| |
| − | która wszystkich oczy na się ściąga. Spodziewałem się
| |
| − | już na on czas, zacny hrabio, że przyjdzie ten czas, kiedy
| |
| − | wszyscy kochający literaturę i nauki, szukać będą sposo
| |
| − | bności korzystania z wybornych przymiotów górującego
| |
| − | dowcipu. Tłómaczem że jestem żądania Towarzystwa na
| |
| − | szego, co do osoby, którą do wspólności prac zapraszam,
| |
| − | bynajmniej nie zadziwia; ale zadziwia mię, iż takowe zle
| |
| − | cenie mnie się darzy, którego wiek, a bardziej jeszcze mdłę
| |
| − | przedtym, teraz zemdlone jeszcze, przymioty, powinniby
| |
| − | od tego usunąć».
| |
| − | Do Poczobuta:
| |
| − |
| |
| − | «Sparcyan w życiu Hadryana świadczy: iż on, Cesa
| |
| − | rzem Rzymskiego państwa, najwyższym rządcą będąc,
| |
| − | nie wzbraniał się jednak być dyktatorem, budowniczym i du-
| |
| − | umyircm po miasteczkach łacińskich, Demarchem w Nea
| |
| − | polu, Archontem w Atenach. Raczysz J W. Pan w tej mie
| |
| − | rze być jego naśladownikiem, a kiedy jego imieniem i pra
| |
| − | cami górujące w Europie uczone towarzystwa zaszczycają
| |
| − | się przychylnie, przyjmiesz hołd ten, winny wysokiej jego
| |
| − | i powszechą chwalą uwieńczonej nauce. Wszakże wy, za
| |
| − | wołani astronomowie, nie tak się do jaśniejących na na
| |
| − | szym półsferzu gwiazd przywiązujecie, abyście za niego-
| |
| − |
| |
| − | Str 133
| |
| − | ZAPROSZENIA CZŁONKÓW
| |
| − | dne baczności swojej te poczytali, które, od wejrzenia wa
| |
| − | szego nawet odsunione, na innym półsferzu jaśnieją»...
| |
| − | Do Ignacego Potockiego:
| |
| − |
| |
| − | «Rozległość, uznana powszechnie, gruntowności nauk
| |
| − | J. W. Pana, zaszczytu z żadnego towarzystwa, jakkolwiek
| |
| − | nauką sławnego, nie potrzebuje; ale towarzystwo, przywią
| |
| − | zanie do nauk i miłość ich szczególniejszą wyznające,
| |
| − | przedsięwzięcia swego najpewniejszy dowód daje, kiedy
| |
| − | przywłaszczyć sobie zaszczyt i pomoc tak wielkiej nauki
| |
| − | pragnie, etc.».
| |
| − | Do Jana Śniadeckiego:
| |
| − |
| |
| − | «Wszystkie WPana prace i przymioty dały zawsze
| |
| − | i dają mu wstęp do Towarzystwa każdego, pomnożenie
| |
| − | pożytecznych nauk za cel mającego. Równy był honor
| |
| − | dla syna Emiliusza Pawia, iż przeniesiony był w familię
| |
| − | Scypionów, i dla Scypionów, potomków onego bohatera —
| |
| − | swojemi przez przysposobienie czyniących etc.».
| |
| − | Do księcia Sapiehy:
| |
| − |
| |
| − | «Od zaszczyconych wysoką rodowitością osób, wszel
| |
| − | kie towarzystwa, pospolicie upoważnienia, wsparcia i chluby
| |
| − | szukają. My, W. X. Mość do naszego grona zapraszając,
| |
| − | gruntowniejsze jeszcze do tego, podchlebniejsze nadzieje
| |
| − | i żądze przyłączamy. Wyborne J. O. X. przymioty i roz
| |
| − | legła przy najznakomitszej gruntowności nauka, każą nam
| |
| − | się spodziewać — nietylko zachęcenia prac naszych, ale
| |
| − | i pomnożenia największych pożytków, w naszem przedsię
| |
| − | wzięciu zamierzonych, przez któreby wspólna Ojczyzna
| |
| − | jeszcze miała rodzaj życia znaczniejszego, niż ten, który
| |
| − | historya daje».
| |
| − | Do Stan. Trembeckiego:
| |
| − |
| |
| − | „Et absens dulces remimscitur Argos; że to serce, ten
| |
| − | umysł, jest JW. Pana i Dobr., bynajmniej nie wątpiemy;
| |
| − | Str 134
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ TRZYNASTY.
| |
| − |
| |
| − | zatem i my do, Niego, Horacego do Augusta wyrazami, od
| |
| − | zywamy się: Lucem redde tuae dux honor patriae. Przodko
| |
| − | wałeś w zachęcaniu innych, w ugruntowaniu wybornego
| |
| − | gustu, w podejmowaniu prac chwalebnych, w wypolerowa
| |
| − | niu ojczystego języka, w gromadzeniu niezmiernych wia
| |
| − | domości, pierwiastkowe narodu wieki oświecić mogących.
| |
| − | Tych obdarzeniem, aby JW. Pan i Dobr. towarzystwo na-
| |
| − | sze, wiek swój, i krainę, której słodkie ojczyzny imię na
| |
| − | dawałeś, obdarzyć raczy!, jak najusilniej dopraszamy się,
| |
| − | mając niezawodną nadzieję, iż pracami Jego, początki na
| |
| − | rodu, niemniej ukryte, jak Nilu przedtem źródła, na jaw
| |
| − | wyprowadzić, a tym samym, piękne dzieło, acz dotąd opus
| |
| − | ocephalum, Naruszewicza, wydoskonalić raczysz».
| |
| − | Do Wal. Sobolewskiego:
| |
| − |
| |
| − | Wzywać JW. Pana i Dobr. do współki z nami
| |
| − | w pracy, jest, zmowę mieć z własną jego skłonnością, po
| |
| − | ciągającą Go do wszelkiego rodzaju prac, któremi nauki
| |
| − | wyborne ugruntowane, rozkrzewione i wydoskonalone być
| |
| − | mogą. Dopieroć kiedy te prace za cel mają: uwiecznienie
| |
| − | sławy i dochowanie do następnych wieków imienia narodu,
| |
| − | którego J. W. Pan, i cała jego, wstecz od dawnych wieków,
| |
| − | familia ozdobą była! Pewni jesteśmy, iż nie będziesz się
| |
| − | wzbraniał wnijść w poczet tych, którym, jeśli zamysłom
| |
| − | i gorliwości skutek odpowiedni będzie, może potomność
| |
| − | Horacyusza przypisze pochwały etc.
| |
| − |
| |
| − | Nie zachowały się inne, w duchu jak przytoczone,
| |
| − | zaproszenia, imieniem Towarzystwa do pierwszych jego
| |
| − | członków wystosowane. Wszystkie nakreślił własnoręcznie
| |
| − | Albertrandi, w każdem umiał zręcznie umieścić jakiś
| |
| − | kompliment, lub nawiązać wspomnienie zasług adresata,
| |
| − | z nieodzowną koniecznością obudzenia życia umysłowego
| |
| − | w społeczeństwie. Od pierwszej chwili staje się Albertrandi
| |
| − | duszą Towarzystwa, najczynniejszym jego pracownikiem.
| |
| − | Jego erudycya, poliglotyzm, układnośc dworaka, obytego
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Str 135
| |
| − | ZAPROSZENIA CZŁONKÓW.
| |
| − |
| |
| − | ze wszelkiemi formułkami ceremoniału, wyszły na dobre
| |
| − | Towarzystwu, w samym jego zawiązku, gdyż w epoce
| |
| − | pruskiej tylko on jeden mógł się zręcznie przystosować do
| |
| − | polityki chwili i wzbudzić względne zaufanie w kolach,
| |
| − | gdzie panowały niechęć i podejrzliwość.
| |
| − | W innym już, lecz nie mniej zręcznym, duchu, prze
| |
| − | mawia Albertrandi w zaproszeniach wystosowanych do
| |
| − | ministrów: Vossa, Klewitza i Beymego, już po ukonstytuo
| |
| − | waniu się naukowego grona. Oto próbka jednego z nich:
| |
| − | «Notre Societe litteraire de Varsovie, desirant se pro-
| |
| − | curer tous les avantages, qui peuvent en assurer d'existence
| |
| − | et augmenter I’utilite, d'ailleurs penetree de reconnaissance
| |
| − | pour I'interet, que Vous avez bien voulu prendre pour la
| |
| − | solidite de son etablissement, a pris la resolution: de Vous
| |
| − | inscrire sur la liste de ceux, qui partagent avec elle ses
| |
| − | travaux et qui l'illustrent de leur nom. Vos lumiercs, Mon-
| |
| − | sieur, encore plus que Votre credit, I'ont determinee a cette
| |
| − | demarche. Un gout decide pour tout ce qui peut contri-
| |
| − | hućr a I'accroissement des connaissances utiles,un zele
| |
| − | infatigahle pour procurer le bien etre de ces contrees et
| |
| − | les arantages, dont la republique litteraire est susceptible,
| |
| − | tant de qualites eminentes, qui sont Votre apanage, nous
| |
| − | persuadent, que les interets de cette Societe ne Vous seront
| |
| − | pas indifferens et, qu'aggrege au nombre des ses membres,
| |
| − | ils Vous deviendront personnels. Cest en me conformant
| |
| − | a la volonte de cette Societe, que j'ai l'honneur d'en expo-
| |
| − | ser les sentiments, etant conjointement avec elle, et en mon
| |
| − | particulier, avec la plus profonde estime et la plus haute
| |
| − | cunsideration etc.»50*).
| |
| − | W Ustawie pierwotnej, którą w anneksach podajemy
| |
| − | w całości, na czele postawiono zasadę: iż Towarzystwo
| |
| − | warszawskie przyjaciół nauk, jako cel główny i istotny,
| |
| − | obiera: «przykładanie się do rozszerzenia nauk i umie
| |
| − | jętności w polskim języku.
| |
| − | Jakkolwiek trudno odnaleźć zasadniczą różnicę mię
| |
| − | dzy nauką, a umiejętnością; wybór owych określeń
| |
| − | Str 136
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ TBZYNASTY.
| |
| − |
| |
| − | (zapożyczonych z terminologii francuskiej: seiences et lettres)
| |
| − | dowodzi również ostrożności redaktorów ustawy. Pragnęli
| |
| − | oni, prawdopodobnie, ominięciem wyrazu literatura,
| |
| − | uniknąć podejrzeń o chęci oddziaływania na szersze masy,
| |
| − | upatrujące zazwyczaj w literaturze — środek rozrywki,
| |
| − | w nauce zaś — dziedzinę dla zwykłych umysłów nie
| |
| − | ma i niedostępną.
| |
| − | W następnych wszakże artykułach znalazł się wy
| |
| − | raz literatura, ale jako dział podrzędny, gdyż na pierw-
| |
| − | szem miejscu postawiono: dział matematyczny, na dru-
| |
| − | giem dział filozoficzny, na ostatnim dopiero: dział histo-
| |
| − | ryi, literatury, języków, szczególniej słowiań
| |
| − | skich, i sztuk wyzwolonych.
| |
| − | «W każdym dziale — brzmi art. 4 — te sobie szcze
| |
| − | gólniej prace i zatrudnienia przepisuje:
| |
| − | a) Starać się zbogacić język potrzebnemi dziełami
| |
| − | w naukach i umiejętnościach.
| |
| − | b) Dzieła, które przez postępek światła stały się
| |
| − | niedokładnemi, przelać i wydoskonalić.
| |
| − | c) Wydawać rozprawy (dyssertacye) w przedmiotach
| |
| − | uczonych i pożytecznych.
| |
| − | d) Pracować nad przekładami autorów wzorowych
| |
| − | (klasycznych) i do podobnej pracy współrodaków za
| |
| − | chęcać.
| |
| − | e) Dzieła, które od członków w imieniu Towarzy
| |
| − | stwa mają być wydawane, przed wydrukowaniem roz
| |
| − | ważać.
| |
| − | f) Przedrukować ważniejsze w języku ojczy-
| |
| − | stym dzieła, osobliwie autorów dawnych, z przydaniem
| |
| − | potrzebnych uwag i ułatwienia tańszego ich nabycia.
| |
| − | g) Dla zachęcenia żyjących — pamięć zmarłych człon
| |
| − | ków potomności podawać, wystawując ich cnoty i zasługi
| |
| − | w naukach».
| |
| − | O warunkach etycznych i naukowych krajowców,
| |
| − | mogących należeć do Towarzystwa, nic nie powiedziano;
| |
| − | natomiast, odnośnie do cudzoziemców ustanowiono zasadę:
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Str 137
| |
| − | GLÓWNIEJSZE WARUNKI USTAWY.
| |
| − |
| |
| − | (od której wszakże już przy pierwszym wyborze odstą
| |
| − | Piono), iż wybieranymi będą ci tylko cudzoziemcy, którzy,
| |
| − | albo przez naukę, albo przez gorliwość o rozsze
| |
| − | rzenie światła, zasługują na szczególniejszy szacunek
| |
| − | Towarzystwa.
| |
| − | Ustanowiono nadto inny, ważny i doniosły w skut
| |
| − | kach warunek, iż do Towarzystwa, pod nazwą dopuszczo
| |
| − | nych wybieraną będzie młodzież, obowiązana znajdo
| |
| − | wać się na wszystkich posiedzeniach Towarzystwa (prócz
| |
| − | wyborowych t.j. podczas ballotowania) i pracować
| |
| − | nad przedmiotem swego uzdolnienia, pod kierunkiem pre-
| |
| − | zydującego.
| |
| − | str 139
| |
| − | ROZDZIAŁ XIV.
| |
| − |
| |
| − | Zebranie dnia 16 listopada 1800. Mowa dziękczynna Albertrandego.
| |
| − | Pierwsze zebranie publi
| |
| − | czne w gmachu oo. Pijarów 23 listopada 1800. Mowa Inauguracyjna prezydującego.
| |
| − |
| |
| − | Jakkolwiek zawiązane Towarzystwo przyjaciół nauk
| |
| − | nie zyskało sankcyi najwyższej, jednakże władze
| |
| − | nie sprzeciwiły się przygotowaniom do uroczystej jego
| |
| − | inauguracji, która ale w dniu 16 listopada 1800 r. odbyła
| |
| − | w domu ks. Jana Albertrandego, pod Nr. 85 na Kano
| |
| − | niach54). Zebrało się tegoż dnia, dla szczupłości miejsca,
| |
| − | jedynie czternastu członków, między nimi zaś byli tacy,
| |
| − | którzy z pierwszego ballotowania nie byli wyszli i nastę-
| |
| − | pnie dopiero do grona członków zaproszeni zostali jak np.
| |
| − | Michał Walicki,55) ks. Reptowski, 56) ks. Zaborowski57).
| |
| − | Z wybranych poprzednio, zgromadzili się: Albertrandi,
| |
| − | Czacki, Dmochowski, Grabowski, Klokocki, Matuszewic,
| |
| − | ks.Osiński, Potocki Stanisław, Sołtyk, Wiesiołowski i Wyle-
| |
| − | żyński.
| |
| − | Na tem posiedzeniu obrano pierwszym prezesem To
| |
| − | warzystwa księdza Albertrandego, biskupa zenopolitan-
| |
| − | ekiego, «ile się zdaje – pisze Skarbek — dla tego, że prze
| |
| − | wyższał wszystkich innych głęboka erudycyą i uchodził
| |
| − | za mędrca i uczonego z powołania, w ówczesnem znacze
| |
| − | niu tego wyrazu. Bo takie znaczenie przywiązywano wtedy
| |
| − |
| |
| − | str 140
| |
| − | MOWA ALBERTRANDEGO
| |
| − |
| |
| − | Dom Albertrandego na Kanoniach
| |
| − |
| |
| − | głównie do głębokiej znajomo
| |
| − | ść, przeszłości, do wyłącznego poświęcania się naukom i ję
| |
| − | zykom starożytnym i bada
| |
| − | niom tego, co było, z. polihistorem
| |
| − | i takim erudytom, iż równego
| |
| − | jemu stawić u nas nie mo
| |
| − | żna»59).
| |
| − | «Był to prawdziwy mul
| |
| − | pracowitości – pisze o nim we
| |
| − | Wspomnieniach, po
| |
| − | dówczas już starzec zgrzv-
| |
| − | biały. Chudy, mizerny, zmar
| |
| − | szczkami okryty, tak był niskiego wzrostu, że mało co dwu
| |
| − | nastoletniego chłopczyka przewyższał».
| |
| − | Widocznie, do zaszczytu, jaki go na tem zebraniu
| |
| − | spotkał, był już poprzednio Aibertrandi przygotowany,
| |
| − | gdyż w aktach Towarzystwa znajduje sie autograf z teks
| |
| − | tem mowy jego dziękczynnej:
| |
| − | «Nigdy on sławny króla Pyrrusa do Rzymian poseł — Cyneas
| |
| − | tak na umyśle zmieszany, tak na sercu nie mógł być strwożony,
| |
| − | gdy wpośród prześwietnego senatorów rzymskich grona stawał, jak
| |
| − | ja, gdy dziś pierwszy raz w tym tak zacnym zgromadzeniu JW. WP.
| |
| − | Dobr. nie już prosty świadek [ spektator ich dostojeństwa, ale ucze
| |
| − | stnik niezgodny ich godności, miejsce mnie łaskawie nadane. obejmuję.
| |
| − | A jeśli prawdziwej religii światłe nie pozwala to czynić porównanie,
| |
| − | które ów Greczyn, między nieśmiertelnych Bogów niedościgłą chwałą
| |
| − | i rady Rzymskiej powagą, umysłu czynił, jednak i zmysłów przeko-
| |
| − | nanie każe mi tu upatrować zbiór nieżów, których osobista zacność,
| |
| − | najwy borniejsze przymioty, najprzedniejsze zasługł, nieskazitelne przy
| |
| − | wiązania do Kościoła, do ojczyzny, do cnoty, do religii, dowody, któ
| |
| − | rych pracowite, wierne, najpożyteczniejsze krajowi i Rzpltej współ
| |
| − | obywatelom wyrządzone usługi, których na ostatek szacowne zasług
| |
| − | poznaki sprawiedliwie nad ludzi wszystkich wynoszą. I tegoż to ja
| |
| − | zgromadzenia cząstka tej obwały uczestnikiem dzisiaj mam zostawać,
| |
| − | ja, któremu los, ani na wzór ubogiej onej w ewangelii kobiety, dwa
| |
| − | do tego niezmiernego skarbu pieniążki przydać nie pozwoliły? Zai-
| |
| − | Str 140
| |
| − | CZĘŚĆ II ROZDZIAŁ CZTERNASTY.
| |
| − | ste, jeśli kogo swym dobrodziejstwa ciężarem przywaliły, tedy mię
| |
| − | najbardziej ta potkała przygoda, który, kiedy rozważam, z jakiego
| |
| − | wyboru, z jakiej przychylności, ten stopień otrzymałem, kiedy oraz
| |
| − | rozmyślam, jak wypłacić się przychylnością, jak uiścić zaletami od
| |
| − | wdzięczyć za wybór, powinienem, nie widzę, abym kiedy najmniej-
| |
| − | szą długu tego cząstkę wypłacie potrafił. Inni, do tego Prześw. Zgro
| |
| − | madzenia u stępujący . przynosili wielkie zasługi, osobliwsze przymioty,
| |
| − | cudzej przychylności i szczodrobliwości dowody gotowe, których tu
| |
| − | potwierdzenia szukali. Honor zaś, który mnie potyka, i w początkach
| |
| − | swoich i w dopełnieniu zupełnie jest dziełem JW. WW. P. Dobr.
| |
| − | a dziełem, do którego się żadne zasługi moje nie przyłożyły, tak da-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Gmach oo. Pijarów przy ul. Miodowej,
| |
| − | Pierwsze siedlisko Towarzystwa Przyjaciół nauk do roku 1807.
| |
| − |
| |
| − | lece, że o tym tak mnie nadanym dobrodziejstwie wyznać mi z Waler.
| |
| − | Maximem należy: magsa a Guam proficisceretur, quam ad ąuem per-
| |
| − | veniretI procisum. Duszy czułej, swoje znającej obowiązki, rzecz jest
| |
| − | nieznośna, tak się w idzieć dobrodziejstwami obdarzoną, iż dla ich
| |
| − | wielkości, w niesposobności zostawać musi okazania kiedykolwiek
| |
| − | swojej wdzięczności. Zechcecie więc JW. P. D. przestać na tej gorli
| |
| − | wej chęci ofiarowania im jakichkolwiek usług moich, chęci, której,
| |
| − | jeśli skutek zrównać się nie potrafi, potrafi jednak trwałość, której,
| |
| − | sam co i życia mego, będzie wymiar58).
| |
| − | W dniu 23 listopada 1800 r. odbyło się pierwsze
| |
| − | publiczne zgromadzenie w gmachu księży Pija
| |
| − | rów, na którem Albertrandi wygłosił mowę inauguracyjną.
| |
| − |
| |
| − | Str 141
| |
| − | MOWA ALBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | Oto główniejsze tej pamiętnej mowy ustępy:
| |
| − | «Najprzyjemniejszy ten i całe okazały widok—rozpoczął mówca—
| |
| − | tak wielu zacnych i wyborem przymiotów zaszczyconych osób, tu zgro
| |
| − | madzonych, chwalebną chęcią natchnionych — przyłożenia wszelkiego
| |
| − | starania, przemysłu i pracy; użycia wszelkich najskuteczniejszych, po
| |
| − | zwól onyeh środków, na wsparcie pożytecznych nauk, na utrzyma
| |
| − | nie w zupełnej żywości światła, którem te krainy, w długim
| |
| − | czasów przeciągu, szczególnie zaś w wiekach najpole-
| |
| − | równiejszych, zajaśniały: na pomnożenie nawet nietylko świe
| |
| − | tnej postawy z nauk ozdoby nadanej, ale i rzeczywistych, z nich wy
| |
| − | nikających pożytków; widok ten, mówię, nie może każdego z przy
| |
| − | tomnych najżywsza nie obdarzać radością: którzy, w jakakolwiek
| |
| − | stronę oczy obrócą, imię i chwałę narodu swego, w celniej-
| |
| − | szej części swojej odrodzoną, oglądają.
| |
| − | «Powiększa tę radość i niezmiernie pomnaża ta myśl, że za
| |
| − | miar tego Zgromadzenia główniejszy jest: utrzymanie i pomno
| |
| − | żenie nauk, pamiątek, języka, zaszczytów ludzi tego
| |
| − | przedtem narodu, którego lubo Imię w rzędzie narodów
| |
| − | przekreślone widzimy, jednak niezglózowanem pięt
| |
| − | nem na sercach naszych wyryte, w wiekuistej zostawać
| |
| − | będzie pamięci; tem żywszej, iż samo jego z widzialni przestron
| |
| − | nej samorządzców świata, na której przez długie wieki tak okazale
| |
| − | stawił sie, usunienie, skuteczniej ożywiać będzie jego wspomnienie:
| |
| − | jak od pogrzebu Junii podług Tacyta, oddalone Brutusa i Kassiusa
| |
| − | obrazy, samem oddaleniem przytomniejszemi się stawały.
| |
| − | «Wszakże, aby ta myśl i pamięć, tak żywa, lubo skromno
| |
| − | ści prawidłami określona, tak przyzwoita, lubo w ścisłych
| |
| − | granicach zawarta, tak od wszelkiej nagany daleka, bo wędzidłem
| |
| − | praw i roztropności wstrzymana: radości, której z oglądania
| |
| − | tak świetnego Zgromadzenia, z przeczuwania pożytków, z niego wy
| |
| − | niknąć mogących, doznawać powinniśmy, poniekąd nie ubliżyła, wielce
| |
| − | się i najsprawiedliwiej obawiam.
| |
| − | «Im się albowiem bardziej takowe uwagi i słodkich pamiątek
| |
| − | obrazy na myśli snują, tem łatwiej, ściśle z niemi spojone, zgasłej
| |
| − | autokracyi wskrzeszają wspomnienie, a ranę, upłynionych wieków
| |
| − | powłoką jeszcze niozarosła, drażniąc, trwogi niejakiej, te przynajmniej
| |
| − | umysły nabawiają, które, wzrostu i zachowania wybornych nauk na
| |
| − | dzieję, nierozdzielnym związkiem — z posiadaniem onego narodowego
| |
| − | zaszczytu łączą.
| |
| − | «Ponure trwogi, nie zasępiajcie dnia tego i chwalebnych za
| |
| − | miarów świetności, wasza okropnością! Utrata autokracy i, jak-
| |
| − | kolwiek w obcych zamiarowi naszemu widokach, jest
| |
| − | dotkliwa; jednak w związku z wsparciem i rozkrzewie-
| |
| − | Str 142
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ CZTERNASTY.
| |
| − |
| |
| − | niem nauk, wpływu zamysłom naszym szkodliwego
| |
| − | mieć nie może: ponieważ utrata autokracyi, albo samo-
| |
| − | władztwa, nie jest przeszkodą do utrzymania i rozkrze
| |
| − | wienia nauk narodu, w obcą narodów bry łę przelanego...
| |
| − | ...Zaprzeczałbym całej starożytności i najpewniejszym dziejo-
| |
| − | pisów powieściom, gdybym zaraz przy samym wstępie nie przyznał,
| |
| − | iż. się niekiedy zjawiły narody, tak w dzikości swojej nieugłaskane,
| |
| − | tak w zawziętości niepowściągnione, tak w uprzedzonych zdaniach
| |
| − | swoich zacięte, iż nietylko zdobytych i pod jarzmo swoje
| |
| − | poddanych krajów prawa, rządy, imię, wytępić usiło-
| |
| − | wały:ale nawet większą przeciw naukom, niż przeciw
| |
| − | ludziom wywierając zawziętość, ciemnością, której
| |
| − | same okryte były grubą oponą, ogarnąć usiłowały tych,
| |
| − | co, zmiennej fortouny losem, pierwotnego stanu i udziel
| |
| − | nych zaszczytów byli pozbawieni. Kto albowiem nie wie,
| |
| − | jaką na część wielką Europy noc rozpostarły grube owe chmury
| |
| − | Hunnów. Alanów, Awarów, Herulów, Turcilingów? Kto nie widzi,
| |
| − | jak zapęziałemi (bezpłodnemi?) stały się i nikczemnemi, wspaniałe
| |
| − | one i bystre Greków dowcipy, pod Ottomanów dziką nauk prawie
| |
| − | wszelkich nienawiścią? Kto nie słyszał, corozjadła zagorzałość Omara,
| |
| − | lub Leona Isauryka nieskrowita (nieumiarkowana) zawziętość, nauki
| |
| − | w ohydzie mająca sprawiła? z których, pierwszy, daleki od poloru
| |
| − | Kalifów, następców swoich, księgarnią w Alezandryi, Serapeon na
| |
| − | zwana, łaźnie tegoż miasta ogrzać kazał; drugi. Carogrodzkich Ce-
| |
| − | sarzów, poprzedników swoich, skarb najszacowniejszy, z trzystu ty-
| |
| − | sięcy ksiąg złożony, z dozorcami jego i nauczycielami, oddał na
| |
| − | strawę barbarzyńskim płomieniom. Komu nie są wiadome okropne
| |
| − | skutki wypadłej z Azyatyckich .jaskiń szarańczy onej tatarskiej, która
| |
| − | w XIII wieku, w tylu krajach ze szczątkiem wszystkie nauk lato-
| |
| − | rośle pożarła?
| |
| − | Wszakże, dalekimi od tego jesteśmy, aby nas tym sposo
| |
| − | bem nienawistnych losów, zawziętość dotknęła. Mo-
| |
| − | cars twa, które tych krain mieszkańców, te, przedtem
| |
| − | udzielną. ziemię, z pierwiastkową swoją dziedziną spo-
| |
| − | iły, te, mówię, mocarstwa, cenią nauki, kochają umie-
| |
| − | jętności, rozciągają do nich dzielną opiekę swoją, po
| |
| − | święcają na ich utrzymanie i wydoskonalenie cześć
| |
| − | nie mała dochodów swoich, swojej troskliwości; z nich,
| |
| − | stawy, okazałości. iż nie rzekę, potęgi, równie, lub wię-
| |
| − | cej, jak z innych władzy swojej stałych podpór i n i e-
| |
| − | wzruszonych filarów,-, szukają. Skąd pewną mamy nadzieję
| |
| − | i niezawodne upewnienie, iż do dżwignienia i wydoskonalenia nauk
| |
| − | wszelkich, tych nawet, które do zasad rządu nie ściągając
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 143
| |
| − | MOWA ALBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | się i w układ sprężyn panowania nie wdając się, na-
| |
| − | szemi przedtem i krajorodnemi i były, niemniej - pomocy,
| |
| − | względnej protokcyi i przychylnego przyłożenia się, wszełkiem opieki
| |
| − | nadaniem doznamy, jak wsławione w starożytności narody, obrotów
| |
| − | podsłonecznych trwałą niestałością., pod rząd zaszczyconych światłem k
| |
| − | krajówładców poddane.
| |
| − | «Przebieżmv albowiem narodów dzieje, rozpatrzmy się w sta
| |
| − | rożytności pamiątkach, najokazalsze i równie najliczniejsze znajdziemy
| |
| − | rzędzie tej prawdy, na niezawodnych przykładach gruntujące się
| |
| − | zasady że utrata autokracyi w podobnych naszym oko-
| |
| − | licznościach, nie była przeszkodą do obmyślenia nau-
| |
| − | kom wzrostu i stanu pomyślniejszego».
| |
| − | (Tu przechodzi mówca pobieżnie zasługi Chaldejczyków około
| |
| − | atronomii i innych nauk ścisłych .pomimo że przeżyli upadła pod
| |
| − | Sardanapalem własną swoją monarchię aasyryjską, wspomina imiona
| |
| − | Danelów, Nehemiaszów, Ezdraszów, którzy mądrością swoją na dwo-
| |
| − | rze persktch monarchów .upadłe rodaków swoich zaszczyty dźwignęli»
| |
| − | i mądrość te właśnie nabyli «wśród najokropniejsze niewoli w prze-
| |
| − | śladowaniu i szyderstwach nieubłaganych zwycięzców swoich opodal
| |
| − | od miłej oiczyzny, w nieutulonym płaczu, nad rzekami Babilonu»,
| |
| − | wspomina Solona, Pitagorasa, Platona, których podróże naukowe do
| |
| − | Egiptu przypadają właśnie na epokę «kiedy po zdobydu Tyru, Egipt
| |
| − | Stał się łupem Nabuchodonozora»
| |
| − | Wszyscy ci wielcy uczeni, zdaniem mówcy, Egipt za źródło
| |
| − | najprzedniejszych nauk poczytywali «choć Egipt, samorządztwa po-
| |
| − | zbawiony, postronnym narodom podlegał». Greccy również, choć się
| |
| − | dostała pod władzę Rzymu nie ze swojej świetności duchowej nie
| |
| − | utraciła, a nieśmiertelni jej zdobywcy «nieśmiertelnej nauce zwycię-
| |
| − | żonych hołdy najszanowniejsze oddawali».
| |
| − | «Nie jestże to bowiem – głosił dalej mó1)ca – tryumf nauk,
| |
| − | Przewyższający tryumfy dzieł bohaterskich, widzieć Emiliusza Pawła
| |
| − | po trzydniowem, z największym przepychem do kapitolińskich świą-
| |
| − | tyń ciągnieniu, z nieprzebranych podbitego królestwa skarbów, jednę
| |
| − | tylko Perseusza księgarnię, to jest skład greckich umiejętności, na
| |
| − | swój dział zachowującego? Widzieć syna jego, w familię Scypionów
| |
| − | przeniesionego, burzyciela Kartaginy i Numancyi z Ksenofontem
| |
| − | w ręku, pośród Polibiusza i Panecyusza, w obozie na placu bitwy,
| |
| − | w Rzymie, w osobności życia wiejskiego, jawnie okazującego, iż
| |
| − | Grekom zwycięztwa swoje przypisywał i od Greków –
| |
| − | ze zwycięztw chwały, się spodziewał?
| |
| − | ...Więcej .jeszcze powiem. Widzę owych świata panów Rzymian,
| |
| − | nie tylko polor i światło, ale nawet gruntowną naukę i nadzwyczajną
| |
| − | Str 144
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ CZTERNASTY.
| |
| − |
| |
| − | już doskonałość w umiejętnościach i dziełach tak dowcipu, jako i pra
| |
| − | cowitej pilności mających, onych to Cyceronów, Pomponiuszów, Ka-
| |
| − | tonów, Brutusów, Oktawianów, Wirgiliuszów, Horacyuszów, Owidyu-
| |
| − | szów, złożywszy wyniosłą panujących nadętość, do Aten, Rodu,
| |
| − | Smirny, Efezu, Aleksandry, kwapiących się aby za przewodnictwem
| |
| − | ludzi, panowaniu swemu podległych, polor większy dowcipom, nau
| |
| − | kom i umiejętności, większą grnntowność i rozległość, dziełom swoim
| |
| − | doskonałość obmyślili».
| |
| − | (Wykazawszy na licznych przykładach, z dziejów narodów śre
| |
| − | dniowiecznych zaczerpniętych, doniosłe znaczenie umiejętności, jako
| |
| − | balsamu kojącego złą dolę, podnosi mówca w natchnionym ustępie
| |
| − | uczucie solidarności, łączącej na drodze poszukiwania prawdy wszyst
| |
| − | kie narody świata w jedno nierodzielne ogniwo).
| |
| − | «A jeśli tak obfite są — mówił — w najpomyślniejsze skutki, tak
| |
| − | kwitnące nauki, gdy światło do ciemności, lub ciemność do światła
| |
| − | przystępuje; cóż dopiero mówić, kiedy światło jedno, przybywającem
| |
| − | innem światłem pomnaża się? Nic to nie znaczy, że pochodnię
| |
| − | i n a trzyma olbrzym ogromny, cały żelazem okryty,
| |
| − | drugi zaś, we w zroście upośledzony, słaby, a może i spę
| |
| − | tany; jeśli równe są pochodnie, jeśli równo rozpalone, jedna, nie mniej
| |
| − | niż druga, na wszystkie strony najżywsze światło roznieca.
| |
| − | «Jakoż, wszyscy, z prawdziwą i wytrwałą gorliwością do zacho
| |
| − | wania i pomnożenia nauk pożytecznych przykładający się, wszyscy
| |
| − | ubiegający się do prawdziwej i gruntownej umiejętności, członkami
| |
| − | się jednego narodu, po całym świecie rozlegającego się; mało powie
| |
| − | działem, członkami są jednej familii, różne siedliska mającej, najści-
| |
| − | ślejszym związkiem skojarzonej, jeden cel,. jeden zamiar, jedne pra
| |
| − | gnienia, jedna dzielnicę i nierozdzielną własność mającej. Czarny,
| |
| − | śniady, biały, oliwkowy, miedziasty — wszyscy jednej postaci są
| |
| − | i fizyognomii, jedność familii i pobratyństwo okazującej. Wszyscy są
| |
| − | bracia w szukaniu prawdy, w rozmnożeniu światła, jasność, nie zaś
| |
| − | pożary sprawującego, nierozdzielnie złączeni...
| |
| − | «Przedziały jeograficzne, polityczne, moralne, narody jedne od
| |
| − | drugich rozłączające, do tych, co się naukami zaprzątają, póki z tego
| |
| − | szeregu nie występują, całe nie należą. Alpy, Pirenee, Tatry, Taurus
| |
| − | i Kaukaz, przed niemi osiadają; osychają bezdenne Oceany, klimatów
| |
| − | i zon roślinność ustaje; niknie przestworność odległości, pogranicznemi
| |
| − | stają się antypody; niknie i przeciągłość wieków, a starożytność naj
| |
| − | odleglejsza staje sie spółczesną. Choć języki są odmienne, choć oby-
| |
| − | różne, choć skłonności przeciwne, choć — jedni z poważnej chlubią
| |
| − | się stanteczności, choć drudzy — z Proteuszem, co do odmian na wyścigi
| |
| − | idący, świat na swój wizerunek przerobić pragną; choć inni —wskrze-
| |
| − | szone u siebie i dawnością obdarzone nauki, biorą za grunt przy-
| |
| − |
| |
| − | str 145
| |
| − | MOWA ALBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | właszczonego sobie do nich prawodawstwa; choć ci za niezmiernie
| |
| − | bogatych siebie maja, że w żużlach dawne wykopanych i przelanych
| |
| − | kruszców ryja; choć tamci, wszystkich narodów wynalazki, swojemi,
| |
| − | przysposobieniem, lub wydoskonaleniem, czynią: chociaż niektórzy,
| |
| − | chameleony prawdziwe, wszystkich wady, wszystkich przymioty je
| |
| − | dnoczą: wszyscy jednak, jedno ciało, w rozterkach zgodne, w rozpro
| |
| − | szeniu spojone, w różności widoków, zamiarów, jednostajność zacho
| |
| − | wujące, składają; któremu, w tym składzie, rząd polityczny rze
| |
| − | czą jest obca, od troskliwości onego odsuniona. czci tylko
| |
| − | i podległości wyciągającą, tak dalece, iż w to ciało wcho
| |
| − | dzący żądać mogą, abj filozofia na tronie, osiadła, ale nigdy
| |
| − | nie pragną, abj filozofowie rządem kierowali, uczony każdy,
| |
| − | do swej stad wynikającej zna się powinności, poprzedzajacem nawet
| |
| − | prawa, rozumu, przekonaniem»...
| |
| − | (Wykazując dalej przykładowo, faktami, z dziejów różnych na
| |
| − | rodów, przeważnie klasycznych, zaczerpniętemu iż «autokracya,
| |
| − | lub wolność polityczna, owszem, i osobista swoboda,
| |
| − | mało się; do stanu nauk i umiejętności przyczynia», koń
| |
| − | czy Albertrandi swoja przemowę, następującym pełnym zapału i siły
| |
| − | przekonania ustępem:
| |
| − | «Wyłączając siebie, jako z wielu miar do wykonania takiego
| |
| − | przedsięwzięcia mniej zdatnego, a zapatrując sie na to zacne Zgro
| |
| − | madzenie, daleki jestem od tego, abym za zuchwałość'-, lub płochą
| |
| − | nadzieje, poczytał to nasze przeświadczenie, iż, natężoną tako
| |
| − | wych przyjaciół nauk pracą i usilnem staraniem, może
| |
| − | być przywrócony złoty on wiek literatury Polskiej,
| |
| − | którym sie wsławiły czasy dwóch dawnych Zygmun
| |
| − | tów, aż do pierwszych piętnastu lat panowania Trze
| |
| − | ciego; że na umysłach, to prześwietne Towarzystwo
| |
| − | składających, dawnych onych Polaków w naukach wie
| |
| − | cznotrwała w naukach sława, tenże skutek -prawi, co
| |
| − | z wy ciężkie znaki Milcyadesa, Alexandra posągi, na
| |
| − | umysłach Temistoklesa i Cezara niegdyś sprawiły.
| |
| − | Niech w tej mierze serca i ochoty nie ujmuje zapatrywanie się na
| |
| − | wspaniałą okazałość tamtego czasu, niech się nikt zwojować
| |
| − | nie daje własnej troskliwości i trwodze, rozważając
| |
| − | stan. o który nas zmienność losów przyprawiła Nie
| |
| − | pozwalajmy, aby się nam z rąk wyśliznął ten jedynie
| |
| − | pozwolony sposób utrzymania zaszczytów własnych
| |
| − | starodawnej sławy. Jeśli co u nas może przykład tak
| |
| − | wielu w historyi żyjących narodów, podobną, jak my,
| |
| − | powodzią za rwany cli, zachowajmy, jak one, chwałę na
| |
| − | bytą zgruntownej, wytwornej i rozległej nauki, żadną
| |
| − |
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.
| |
| − | 10
| |
| − | Str 146
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ CZTERNASTY.
| |
| − |
| |
| − | przeciwnością nie upośledzonej. W burzy nieugłaskanego
| |
| − | oceanu, wszystkie ogromniejsze ciężary z okrętu wyrzucone
| |
| − | morzu dać pochłonąć — potrzebę jest, choć przykre, jednak przepisem,
| |
| − | roztropności, większej unikającej szkody, nakazaną: lecz perłę, lub
| |
| − | drogi klejnot, który przy sobie mieć zawsze możemy, który nas nie
| |
| − | obciąża, który zachowując, mówić z onym w starożytności mędrcem
| |
| − | godzi się: «wszystko, co mego jest, z sobą noszę», ten, mówię, klej-
| |
| − | not, z. resztą, w otchłań morską rzucać, byłoby — rozmyślnie i wiel-
| |
| − | ozdoby i nie małej w tem powszechnem topieliskn pozbawić się
| |
| − | pomocy. Nie zmieniło się i drga jeszcze w piersiach wa
| |
| − | szych, ojczyźnie najpierwej żyjące, a nigdy
| |
| − | nie umierające: a to serce nie pozwoli, aby w zupełną
| |
| − | niepamięć iść miała ta ojczyzna, aby jej pamiątki za
| |
| − | gładzone były, aby jej imię hańbą okryte zostało. Każdy
| |
| − | z was, jak Cycero od grobu Archimedesa, od jej mogiły chwasty
| |
| − | i głogi i śmieci, które na nią pokątni pisarze, co nas nigdy nie
| |
| − | znali, rzucają, uprzątać będzie usiłował. Być uczonymi, być nauk mi
| |
| − | łośnikami, zagrzewać umysły chęcią nabycia tego rodzaju sławy,
| |
| − | okazać narodu sprawiedliwie pozyskaną z umiejętności chwałę – ta
| |
| − | jest prawdziwa na tych oszczerców zarzuty, na ich zuchwałe po
| |
| − | twarze, odpowiedź !
| |
| − | «Rady udzielne, zjazdy publiczne, zgromadzenia
| |
| − | polityczne, sądownictwa najwyższe, cywilne zabiegi,
| |
| − | prawodawstwa zatrudnienia — są wam odjęte. Abyście
| |
| − | przez nie zaszczytem i pomocą dawnej ojczyźnie wa
| |
| − | szej, dawnym obyczajem być mogli —ani myśleć nawet
| |
| − | nie należy. Waleczność, odwaga, krwawe boje, rycerskie mozoły,
| |
| − | mogą stać się dobrowolną, przez was czyniona ofarą, ale ta przed
| |
| − | ołtarzem honoru padnie, nie przed tym, któryście ojczyźnie dawnej
| |
| − | wystawili. Czynna jednak serc żywość trwa, trwają namiętności na-
| |
| − | łogiem zadawnione, a pastwy potrzebujące; jedna ich, a niewinna
| |
| − | strawa – w naukach i umiejętnościach zostaje. Te są wieków przecią-
| |
| − | glością niezwiędłe kwiaty, któremi obsypany przez was być może
| |
| − | poważny ojczyzny grobowiec; te, staraniem waszem podżwignione,
| |
| − | wsparte, wydoskonalone, gdy miłość wasza ku pierwotnej ojczyźnie
| |
| − | okażą, sławę jej wskrzeszoną, nieśmiertelności poświecą. Jedne nauki
| |
| − | przysposobić was mogą do tych nawet prac, do których podejmowa
| |
| − | nia dla nowej ojczyzny wzywa zwierzchność nawet krajowa, przed
| |
| − | którą, tym jednym sposobem, wrodzoną wasza i od przodków zacią-
| |
| − | gnioną zdatność do wszystkich najchwalebniejszych i najtrudniej
| |
| − | szych czynów okazać możecie. Jedne są nauki, które jeszcze wytrwa-
| |
| − | łość miłości waszej ku dawnej ojczyźnie usprawiedliwić mogą, przed
| |
| − | tymi nawet, którzy, jak bajecznego bożka onego z wnętrzności matki
| |
| − |
| |
| − | Str 147
| |
| − | MOWA ALBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | wyprutego, was, na łonie swojem piastując, dwóch matek, umorzonej
| |
| − | i żyjącej, dziatkami nazywają. Widząc oni, iż żądza chwały, nie pło
| |
| − | chej, ale gruntownej, bo na pożytecznych naukach zasadzonej, oży
| |
| − | wia umysły wasze, uwielbiać was będą, plemię zacnych, staroda
| |
| − | wnych Polaków, miedzy swojemi już ziomkami policzone, żadnemi
| |
| − | nigdy fortuny ciosami nie upodlone. Godzien zaiste był ten naród,
| |
| − | powiedzą jedni, ścisłych onych, nieraz ponawianych, związków, nas
| |
| − | z nimi krępujących. Nie wstyd nam, ani hańba, rzekną drudzy, iż
| |
| − | wzrost i część wielka potęgi naszej, temu narodowi przypisać powin
| |
| − | niśmy. Wart był ten naród, wyznają inni, tej tak zawziętej niena-
| |
| − | wiści, od nas jemu do ostatniego tchnienia okazanej - jeśli prawdzi
| |
| − | się Francuzów przysłowie: iż wielka nienawiść, wielkiego szacunku
| |
| − | jest dowodem».
| |
| − |
| |
| − | 10*
| |
| − | Str 148
| |
| − | ROZDZIAł xv.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenie majowe 180l roku. Ważne wypadki w Imperyum Rosyjskiem. Wstapienie na tron
| |
| − | cesarza Aleksandra I. Obudzone nadzieje. Pierwsze reformy. Stosunek Cesarza z Czartory-
| |
| − | skimi. Echa z Zachodu. Wrzenie umysłów między młodzieżą. Obawy rządu pruskiego. Folgi
| |
| − | germanizacyjne. Apostrofa Albertrandego do młodzieży. Sympatye «pobratyństwa». Słowian-
| |
| − | skiego. Pierwsze tematy konkursowe. Nowe wybory Członków.
| |
| − |
| |
| − | Prace przygotowawycze nad wewnętrzną organizacyą
| |
| − | Towarzystwa sprawiły, że dopiero w dniu 9 maja
| |
| − | 1801 roku odbyło się w sali gmachu oo. Pijarów drugie
| |
| − | z kolei posiedzenie jego publiczne 60). W ciągu minio-
| |
| − | nego półrocza zaszły wypadki historyczne, wielkiej dla
| |
| − | przyszłościi kraju doniosłości, których, niewyraźnem, przy-
| |
| − | tłiunionem echem była właśnie ta przemowa, poświęcona
| |
| − | wyłącznie przyszłym pracom nad językiem ojczystym.
| |
| − | Nocną porą, z 23 i 24 marca 1801 roku, w tragi-
| |
| − | czuny sposób, zakończyło się czteroletnie panowanie Cesa-
| |
| − | rza Pawia I. Na tron rosyjski wstąpił młody, marzyciel-
| |
| − | skiego uspsobienia, pełen najszlachetniejszych dla swej
| |
| − | Ojczyzny i dla ogólnej sprawy ludzkości aspiracyj, Alexan-
| |
| − | der I, towarzysz i przyjaciel serdeczny braci: Adama i Kon-
| |
| − | stantego książąt Czartoryskich, którzy, jako zakładnicy za-
| |
| − | warowanej przez Katarzynę II lojalności rodziny Czarto-
| |
| − | ryskich, bawili od lat kilku na dworze cesarskim i tam
| |
| − |
| |
| − | 149
| |
| − | CESARZ ALEXANDER I.
| |
| − |
| |
| − | należeli do najwybrańszych kół stolicy, otaczani nowsze-
| |
| − | chną sympatyą. O stosunku księcia Adama do następcy
| |
| − | tronu, o wynurzeniach poufnych tegoż ostatniego, owia-
| |
| − | nych szczerem współczuciem nad niedolą Polski, wiedziano
| |
| − | od dawna w kraju i budowano na takich aspiracyach ce-
| |
| − | sarzewicza do naprawienia win przeszłości najśmielsze
| |
| − | nadzieje.
| |
| − | Już pierwsze zarządzenia młodego monarchy, jego
| |
| − |
| |
| − | Cesarz Alexander I, w r. 1801.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | dobroć, tkliwość i marzycjelstwo, usprawiedliwniały owe
| |
| − | widoki nadziejami, jeśli nie przywrócenia bytu politycznego
| |
| − | dawnego państwa polskiego, to przynajmniej rozluźnienia
| |
| − | pęt, które tamowały rozwój narodowości w dziedzinie du-
| |
| − | chowych jego skarbów, jego oświaty narodowej, języka,
| |
| − | literatury i prawodawstwa rodzimego. Wiadomo, w jak
| |
| − | szerokiej mierze nadzieje te niebawem urzeczywistnionemi
| |
| − | zostały. Wiadomo, że świetny rozwój szkolnictwa narodo-
| |
| − | wego, powierzony przez młodego monarchę pieczy księcia
| |
| − | Str 150
| |
| − | CZĘŚĆ II ROZDZIAŁ PIĘTNASTY.
| |
| − |
| |
| − | Czartoryskiego, a pośrednio i Czackiemu, znalazł dla sie-
| |
| − | bie ognisko w zreformowanej wszechnicy wileńskiej, w gi-
| |
| − | mnazyum krzemienieckiem, w pięknym rozkwicie szkół
| |
| − | Bazylianów w Humaniu i Winnicy. «Gdyby w Wilnie świa
| |
| − | tło nie było zajaśniało — pisał w lat parę później Kołłątaj
| |
| − | do Śniadeckiego — możeby zgasło zupełnie dla Polaków
| |
| − | i ich mowy».
| |
| − | Tlaki przewrót W polityce rządu rosyjskiego wzglę-
| |
| − | dem narodowości polskiej, ujawniony w szeregu wysoce
| |
| − | humanitarnych zarządzeń, podjętych już w pierwszych
| |
| − | miesiącach panowania Alexandra I, nie mógł pozostać bez
| |
| − | wpływu i na losy Prus Południowych. Wykazały fakta,
| |
| − | o których, zpowodu pierwszych odwiedzin młodego mo-
| |
| − | narchy w Wilnie i Grodnie, w roku 1802, bliżej będzie
| |
| − | mowa, że dwór pruski, z niepokojem śledził za pierwszemi
| |
| − | objawami owego przychylnego ze strony Rosyi dla pro-
| |
| − | wincyj polskich usposobienia, i że, dopiero w miarę; potę
| |
| − | gowania się owych sympatyj, uznał za właściwe pofolgo-
| |
| − | nieco w swych zapędach germanizacyjnych, nakre
| |
| − | śleniem władzom miejscowym systematu rządów łago
| |
| − | dniejszego, uwzględniającego w szerszej, niż w pięcioleciu
| |
| − | poprzedzającem rok 1800, mierze, właściwości narodowe
| |
| − | prowineyj polsko-pruskich.
| |
| − | Pierwsza widomą oznaką owego zwrotu było dozwo
| |
| − | lenie Towarzystwu przyjaciół nauk, zanim jeszcze królew
| |
| − | ska, co do uprawnienia jego bytu nastąpiła sankcya,
| |
| − | na publiczne odbywanie posiedzeń i na dopuszczenie
| |
| − | do asystowania owym posiedzeniom młodzieży polskiej sta
| |
| − | nów uprzywilejowanych, do owego czasu pozbawionej
| |
| − | wszelkich środków wyższej narodowej oświaty.
| |
| − | Z ostrożnych słów przemowy prezesa Albertrandego
| |
| − | snują się przestrogi, właśnie pod adresem tej młodzieży
| |
| − | skierowane. Są one niejako dalekiem echem rozbudzonych
| |
| − | w jej sercach uczuć gorętszych, pod wpływem wieści,
| |
| − | o pochodzie legionów nadreńskich i naddunajskich, o wa
| |
| − | żnych wypadkach, które geniusz pierwszego konsula dla
| |
| − |
| |
| − | Str 151
| |
| − | MOWA DO .MŁODZIEŻY.
| |
| − |
| |
| − | Europy przygotowywał, a któremi, zkądinąd czcza i po
| |
| − | zbawiona treści, prasa warszawska, szpalty swe zapełniała.
| |
| − | Nie do gramatyki i filozofii zwracały się podówczas umy-
| |
| − | sły młodzieży, lecz w śmiałych rojeniach o niedalekim już
| |
| − | kresie niedoli, zapowiadanym i rozbrzmiewającym nad Nie
| |
| − | mnem, szukała ujścia dla patryotycznego fermentu, tłu
| |
| − | mionego jedynie bezmyślnym szalem zabaw, których śro
| |
| − | dowiskiem było otoczenie pani de Yauban pod Blachą.
| |
| − | Do owej młodzieży zwraca ks. Albertrandy apostrofę:
| |
| − | «Widzimy tu — głosił mówca — liczną młodzież, nastę
| |
| − | pnych wieków nadzieję, której znaczna część wysoką za
| |
| − | szczycona jest rodowitością , którą, żywość wieku, sposo-
| |
| − | biąca do prac najchwalebniejszych, i przymioty wyborne
| |
| − | zdobią; w której sercu wre chęć chwały i żądza okaza
| |
| − | nia sic w światłej, wszystkich na się oczy pociągającej,
| |
| − | postaci... Ta tedy, tak zacna młodzież, w bezczynności, nie
| |
| − | najbardziej od gnuśnego niedbalstwa dalekiej, najpiękniej
| |
| − | szą życia porę przepędza, lata do pracy najzdatniejsze
| |
| − | tyra, wylewając się cala na urojeniu zwodniczych
| |
| − | nadziei, na układaniu łudzących zamysłów,
| |
| − | na zbieraniu udanych przez płochość, przyjętych
| |
| − | przez lekkowierność pogłosek, na bystrych prze
| |
| − | mianach radości w smutek, smutku w radość; na godze
| |
| − | niu obcych przypadków — ze swemi przygo
| |
| − | dami i żądzami»...
| |
| − | Już samo poruszenie takiej kwestyi, w kole, przezna-
| |
| − | czonem wyłącznie dla pielęgnowania «nauk i umiejętności»
| |
| − | jest symptomatyczną oznaką zmian zaszłych w atmosfe
| |
| − | rze bytu politycznego społeczeństwa i stanowi ciekawy
| |
| − | dla historyka-psychologa przedmiot do rozwagi.
| |
| − | Niemniej charakterystyczną jest apoteoza języka pol
| |
| − | skiego, wygłoszona przez ks. Albertrandego, w tej właśnie
| |
| − | epoce, gdy, jak to z przytoczeń tajnych reskryptów ber
| |
| − | lińskich widzieliśmy, minister Woellner nie taił się ze
| |
| − | swemi przekonaniami o «niższości» owego języka i o konie
| |
| − | czności wyrugowania go na korzyść- języka państwowego,
| |
| − | Str 152
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ PIĘTNASTY.
| |
| − |
| |
| − | niemieckiego. Przedziera się nadto ze słów Albertrandego
| |
| − | znaczące echo pokrewieństwa języka polskiego ze słowiań
| |
| − | skimi, jako symptomat kiełkujących w umysłach myśli
| |
| − | cieli idei – o solidarności szczepowej Słowian, tak wstrętnej
| |
| − | Niemcom i tak groźnej dla ich pangermańskich zachcianek.
| |
| − | «Godne zaiste jest ludzi naukę kochających zaprzą-
| |
| − | tnienie — głosił mówca — zachować od zniszczenia język,
| |
| − | który, przez się, przez źródłowe wyrazy swoje, przez
| |
| − | inne, z nim pobratyństwo mające języki, od
| |
| − | Nowej Zemli, do Weneckiego kraju, od Raguzy — do granic
| |
| − | Chińskich rozciąga się; język, mający zaletę, żadnemu
| |
| − | prawie z żyjących języków niesłużącą, to jest,
| |
| − | iż od trzechset i więcej lat wypolerowany
| |
| − | i wydoskonalony, stałością niewzruszoną w używa
| |
| − | niu był obdarzony; iż, kiedy inne języki, słabym i niedo
| |
| − | łężnym krokiem, na powodniczych, iż tak rzekę, paskach
| |
| − | postępowały; on, dorosły, mężny, wzrost zupełny i siłę
| |
| − | dojrzałego wieku posiadał; a kiedy część większa Euro
| |
| − | pejskich narodów, własnych pisarzów, do wieków onych
| |
| − | należących, ledwie zrozumieć może, a mowę swoją tera
| |
| − | źniejszą, nie inaczej, jak oddaleniem się od sposobu mówie
| |
| − | nia naddziadów swoich wydoskonalić usiłuje; jedni tylko
| |
| − | tych krain mieszkańcy ipisarze polerowniejsi,
| |
| − | tem w pisaniu stają się wyborniejszymi, im
| |
| − | bliżej do dzieł onych starodawnych, pozostałych
| |
| − | wzorów swoich nieśmiertelnych, przystępują».
| |
| − | Piękną i głęboką, a słuszną, myśl swoją, rozwija
| |
| − | X. Albertrandy przykładowo, w ustępie dalszym przemowy,
| |
| − | nie pozbawionym cech aktualności:
| |
| − | «Kiedy sąsiedzkie i inne, od nas opodal leżące, Europy
| |
| − | narody (wyjąwszy Włochów i Hiszpanów), przez mgłę na
| |
| − | ukazującą się zdaleka zorzę nauk, zwłaszcza własnym ję
| |
| − | zykiem swoim wyłożonych, Doglądały, i kiedy Franciszek I,
| |
| − | współwieczny naszego Zygmunta I, z największą usilnością
| |
| − | starał się: przenośne, z polerowniejszych krain nauk lato
| |
| − | rośle, u siebie rozkrzewić; kiedy z niemałem podziwianiem
| |
| − |
| |
| − | Str 153
| |
| − | JĘZYK POLSKI.
| |
| − |
| |
| − | czytała. Erancya Plutarcha, przełożonego od Amyota z grec
| |
| − | kiego języka na ówczesny francuski, dziś z trudnością
| |
| − | zrozumiany, gdy ledwie okazać mogła własnego wynalazku
| |
| − | rozwlekłą Astreeę, tymże językiem, barwą jeszcze bar
| |
| − | barzyństwa okrytym, pisaną: już naonczas, Polska
| |
| − | wybornych pisarzów w rodowitym języku
| |
| − | mieć poczynała, których, wieków następstwo
| |
| − | nie tylko nie przyćmiło, ale owszem, coraz
| |
| − | bardziej zaleciło, iż dziś żyjącym —•za wzór
| |
| − | doskonały podani być mogą. .Jakoż, godną rzecz
| |
| − | jest uwagi, że dzisiejszy Francuz, piszący językiem Ma
| |
| − | rota, Baiffa, Seyssela, a nawet Amyota, podałby się w po
| |
| − | śmiewisko, albo przynajmniej w podejrzenie, iż nie dla
| |
| − | niniejszego pokolenia pracuje; Polak, w pismach swo
| |
| − | ich jak najbliżej do Budnych, Górnickich,
| |
| − | Kochanowskich i innych, za pierwszych Zy-
| |
| − | gmuntów żyjących, autoró w, przystępujący,
| |
| − | tem większej dostąpiłby chwały, im by się im
| |
| − | w pisaniu stał podobniejszym. Szczęśliwe onych
| |
| − | wieków zawiązki, które w rozłożyste i wspaniałe drzewo wybujały!».
| |
| − | Przechodząc od słów do czynów, zakreśla Albertrandi
| |
| − | szeroki program prac Towarzystwa, bądź na polu groma
| |
| − | dzenia zabytków piśmienniczych ojczystych i ich rozpo
| |
| − | wszechnienia, o ile do rzadkości należą, lub też na polu
| |
| − | opracować samodzielnych rozmaitych tematów, z różnych
| |
| − | dziedzin umiejętności: filozofii, prawoznawstwa, literatury
| |
| − | i nauk przyrodniczych.
| |
| − | Z żalem wspomina mówca, o rozproszeniu sic najcen
| |
| − | niejszych zbiorów piśmienniczych po bibliotekach obcych.
| |
| − | Echo grabieży, popełnionej za najazdów szwedzkich na
| |
| − | książnicach polskich i niedawne przedtem wywiezienie
| |
| − | zbiorów Załuskiego z kraju, znajdują wyraz w następują-
| |
| − | cym ustępie jego przemowy:
| |
| − | «Rozproszone po rozległym kraju, pisarzów wiekopo
| |
| − | mnych, z jednych prawie zawsze drukarń krakowskich —
| |
| − | Str 154
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ PIĘTNASTY.
| |
| − |
| |
| − | gniazda onego wszelkich umiejętności — wychodzące dzieła,
| |
| − | czas wszystko pożerając; i ciągiem pasmem idące
| |
| − | po sobie przygody krajową z niezmierną literatury
| |
| − | polskiej szkodą wytępiły. Zbiory onych, z niewypowiedzianą
| |
| − | pracą i trudnościami nagromadzoną któremi się zaszczycały
| |
| − | najwyborniejsze krajowe księgarnie, przeszły do krajów, albo
| |
| − | żadnej spólności języka z nami nie mających, a w Sztokol-
| |
| − | mie, Upsału, Linkopingu, Tidven, Skoklosterze, próżną księ
| |
| − | garni są ozdobą; albo do narodów, języka podobieństwem
| |
| − | do nas zbliżonych; własnego ich bogactw literackich zbioru,
| |
| − | ku ich korzyści, stały się przynmożeniem. Te dzielą, aby do
| |
| − | ostatka pożarte nie były, ani szukane między zasmucają-
| |
| − | cemi nas łupami, usilna troskliwość kwitnących dziś u nas
| |
| − | nauk miłośników sprawują których pracowite starania od
| |
| − | powetowanej szkody zachować nas potrafią»
| |
| − | ...«Byli i z szczątkiem ledwie nie zaginęli wyborni
| |
| − | polscy pisarze, jedni, teraz cale powszechności nieznajomi,
| |
| − | drudzy, ledwie ze sławy i powieści, naszej wiadomości do
| |
| − | chodzący, których długi poczet okazać ten tylko może,
| |
| − | który publiczności pamiątki; objąć i zastąpić swoją jedną
| |
| − | pamięcią potrafi. Tych wydrzeć zapomnieniu, użytkowi
| |
| − | powszechnemu przywrócić, tych zasłużoną chwałą, po
| |
| − | wszechniejszymi ich czyniąc, obdarzyć — samem tylko
| |
| − | powtórzonem na światło publiczne wydaniem można».
| |
| − | Wiadomo, że ów chwalebny zamiar Towarzystwa
| |
| − | znalazł niebawem gorliwego orędownika w Tadeuszu Mo
| |
| − | stowskim, który, w pałacu własnym przy ulicy Przejazd
| |
| − | i Nowolipia założył wielką drukarnię i sprowadziwszy
| |
| − | z za granicy najlepszych zecerów, oraz prześliczne czcionki
| |
| − | z. Paryża i Lipska, rozpoczął na wielką skalę; wydawni
| |
| − | ctwo: Wyboru celniejssych pisareów polskich i, od roku 1803
| |
| − | do 1805, wydal 27 tomów dzieł: Naruszewicza, Orzechow
| |
| − | skiego, Górnickiego, Kognowickiego, Kochanowskiego, Szy-
| |
| − | monowicza, Gawińskiego, Zimorowicza, Lipińskiego i in
| |
| − | nych, po nader umiarkowanej cenie, jedynie w celu roz-
| |
| − |
| |
| − | str 154
| |
| − | ZADANIA KONKURSOWE
| |
| − |
| |
| − | powszechnienia języka i poprawy jego, zepsutego wielce
| |
| − | naleciałościami cudzoziemczyzny.
| |
| − | Drugi projekt Albertrandego wyraził się w szeregu
| |
| − | tematów:
| |
| − | Z nauk wyzwolonych: na czem polega wy
| |
| − | tworna doskonałość sztuki, w dawnych i nowszych cza-
| |
| − | sach ?...
| |
| − | Z wymowy: o wymowie polskiej, zwłaszcza w XVI
| |
| − | wieku.
| |
| − | Z historyi: o naukach najpilniej uprawianych w XVI
| |
| − | wieku przez Polaków? Jakie są środki do ich wskrzesze
| |
| − | nia w obecnym czasie?
| |
| − | Z matematyki: Ile są winne nauki matematy
| |
| − | czne a zwłaszcza astronomia, — Kopernikowi?
| |
| − | Z history i naturalnej: które rośliny i zwie
| |
| − | rzęta, krainę, przedtem pod imieniem Polski znaną., «za oj
| |
| − | czyznę uznają, gruntując się względem tego na dowodach,
| |
| − | mianowicie doświadczeniu?*
| |
| − | Do odpowiedzi na powyższe pytania wezwani byli
| |
| − | różni, do Towarzystwa należący członkowie, «szczególniej
| |
| − | szym związkiem z pewnymi wydziałami, do których obra
| |
| − | niem swojem, lub trybem życia należą, spojeni, których
| |
| − | prace, w swoim czasie, na widok publiczny wystawić spo
| |
| − | dziewamy się-.
| |
| − | Zastęp członków Towarzystwa zwiększył się w roku
| |
| − | 1801 wyborem: ks. Stanisława Jundziłła, profesora bota
| |
| − | niki w uniwersytecie wileńskim, ks. Kajetana Kamień
| |
| − | skiego, rektora konwiktu oo. Pijarów, Marcina Molskiego,
| |
| − | Ludwika Osińskiego, Alexandra Potockiego, ks. Adama
| |
| − | Prażmowskiego, administratora biskupstwa warszawskiego,
| |
| − | Jędrzeja Śniadeckiegą prof. Uniwersytetu wileńskiegą Jó
| |
| − | zefa Kalasantego Szaniawskiego.
| |
| − | Jednocześnie w tymże roku śmierć pozbawiła Towa
| |
| − | rzystwo trzech członków wybrańszych: ks. Ignacego Kra
| |
| − | sickiego, Józefa Szymanowskiego i ks. Jozefa Osińskiego.
| |
| − | Stosując się de programu swego, poruczyło Towarzy-
| |
| − | str 156
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ PIĘTNASTY.
| |
| − |
| |
| − | stwo Tadeuszowi Matuszewicowi obowiązek zaszczytnego
| |
| − | wygłoszenia pochwały, przedewszystkiem pamięci Józefa
| |
| − | Szymanowskiego. Z powodu czasowej nieobecności mówcy
| |
| − | w kraju, obowiązek ten przyjął na siebie znakomity mówca,
| |
| − | Stanisław hr. Potocki i na temże publicznem posiedzeniu
| |
| − | z 9 maja 1801 wygłosił pochwalę Szymanowskiego61).
| |
| − | Podniósł w niej mówca wysokie zalety umysłu i serca
| |
| − | zmarłego, wielką doniosłość dla języka i literatury prze-
| |
| − | kładu świątyni Wenery w Knidos, który, zdaniem
| |
| − | Potockiego, (usprawiedliwionem poniekąd i miejscem i cza-
| |
| − | sem i samą naturą pochwały, właściwem zresztą wszyst-
| |
| − | kich chwalcom, upatrującym zazwyczaj w przedmiocie
| |
| − | czci wzór wszelakich doskonałości) «stanowi epokę w lite-
| |
| − | raturze polskiej, jeśli dzieła nie z ich ogromu, lecz z do-
| |
| − | skonałości i toku cenić należy. Śmiem bowiem powiedzieć,
| |
| − | że co do doskonałości i wdzięku wiersza polskiego, nie
| |
| − | ustępuje żadnemu; co do delikatnego i czułego toku, jest
| |
| − | Jedynym w swym rodzaju. Niech mi kto w nim wiersz
| |
| − | słaby, niech wyraz, nie mówię podły, lecz nieprzyzwoity,
| |
| − | niech nadętość, niech twardość, niech brak smaku, niech
| |
| − | niedbałość okaże, — przywary zbyt częste, każące twory
| |
| − | najpiękniejszych dowcipów. Śmiało o to pytam, bowiem, że
| |
| − | zawstydzonym nie będę! Czul Szymanowski, że nieśmier-
| |
| − | telność jest doskonałości udziałem, wzgardził łatwą mier-
| |
| − | nością, śmiał trudność zwyciężyć, śmiał sobie być suro-
| |
| − | wym sędzią, śmiał ojczystej zawierzyć mowie, a bite rzu-
| |
| − | cając manowce, śmiał, trudną, lecz niechybną, Iść ku chwale
| |
| − | drogą».
| |
| − | Lecz to, co poza obrębem pochwał literackich nadaje
| |
| − | i mowie Potockiego symptomatyczną, jak na ową epokę,
| |
| − | doniosłość, jest znowu, jak w przemowie Albertrandego,
| |
| − | poruszenie struny słowiańskości w wyliczaniu zalet języka
| |
| − | rodzimego.
| |
| − | «Z tylu języków — głosił mówca — pochodzących z słowiań-
| |
| − | skiego żródła, i tylu narodów, które niemi od Śródziemnego morza
| |
| − | do Północnego, od Niemieckiej, do Azyatyckiej, mówią granicy: prze-
| |
| − |
| |
| − | str 157
| |
| − | POCHWAŁA SZYMANOWSKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | szedł z dawna język polski, inne — polorem, jak naród
| |
| − | inne narody — nauka. Mowa polska — słowiańskiego źródła
| |
| − | najbliższa — zachowała w sobie ozdoby i wspaniałości najwięcej tej
| |
| − | płynnej, tej brzmiącej pełności, która jest wdziękiem męzkiej wy-
| |
| − | mowy. Wyrobił, wydoskonalił ja, dał jej tok łaciński, naród pol-
| |
| − | ski, z dawna wolny, uczony, potężny. Nic się ona nie zmie-
| |
| − | niła od trzech blisko wieków. Stanęła w swej porze, kiedy, miedzy
| |
| − | innemi, sławny język francuzki, półtora wieku później kruszyć do-
| |
| − | piero zaczai peta barbarzyńskiej i prawie dziś sobie niezrozumiałej
| |
| − | przodków mowy. Wszak prócz słów niektórych, zaniedbaniem zatar-
| |
| − | tych, język Górnickich, Kochanowskich, Skarbów, jest nietylko
| |
| − | naszym językiem, lecz najczyściejszym jego wzorem.
| |
| − | Przecież ta mowa. tak dawna, tak okazała, tak szlachetna, tak sto-
| |
| − | sowna do geniuszu narodu, który ja wykształcił, nie miała do cza-
| |
| − | sów Szymanowskiego wdzięku delikatnej czułości, która się w niej
| |
| − | prawie niepodobną zdawała. Zwyciężył on szczęśliwie nieprzełamaną
| |
| − | na pozór trudność. Język rycerski w uściech jego stal sie miłości
| |
| − | i uczucia językiem. Co większa, nadając mu w tym rodzaju tok
| |
| − | mowy, do tej go posunął doskonałości w «Świątyni Wenery», że
| |
| − | się zdał iść za wydoskonalonym z dawna i właściwym mowie naszej
| |
| − | tokiem. Umiał wyśledzić to, co wiekom ukrytem było. Obdarzył, zbo-
| |
| − | gacił, dopełnił język ojczysty, otworzył nowe pole literaturze pol-
| |
| − | skiej, a bystrym geniuszu lotem uniesiony, dosięgnął szczytu wy-
| |
| − | nalazku swego. Ta jest, tak właściwa, tak osobna Szymanowskiego
| |
| − | chwała, że nikt jej dzielić z nim nawet nie może!»
| |
| − | Podniosłym, a rzewnym, jest ustęp mowy Stanisława
| |
| − | Potockiego, w którym roztacza przed oczyma obecnych
| |
| − | obraz tamtoczesnej umysłowości polskiej, odtworzony w za-
| |
| − | stępie mężów, stanowiących zaszczyt i ozdobę Towarzy-
| |
| − | stwa przyjaciół nauk.
| |
| − | Wyraził W nim mówca to przekonanie, jakie każdy
| |
| − | badawczy umysł, z głębszego wniknienia w epokę Stani-
| |
| − | sławowską w sobie wytworzyć musi, że chwila upadku po-
| |
| − | litycznego Rzplitej przypadła wówczas właśnie, gdy pole
| |
| − | życia umysłowego narodu przyspieszonem, a ożywczem,
| |
| − | zaczęło bić tętnem, w chwili obudzonego na wszystkich
| |
| − | polach działalności ruchu, w kierunku reform postępowych
| |
| − | politycznych, społecznych, ekonomicznych i literackich,
| |
| − | co, niezaprzeczenie, potęguje w wysokim stopniu tragizm
| |
| − | katastrofy dziejowej i podnosi zasługę grona uczonych,str 158
| |
| − | II. ROZDZIAŁ PIĘTNASTY.
| |
| − |
| |
| − | które, po owej katastrofie, usiłowało zjednoczyć na nowo
| |
| − | wszystkie szlachetniejsze umysły, w pracy około podźwi-
| |
| − | gnienia — przynajmniej ducha narodu.
| |
| − | «Mniemam, że dogodzę sławie ojczystej — głosił w krasomów-
| |
| − | czym zwrocie mówca —jeśli rzucę wzrok na czasy okropne, przypo-
| |
| − | minając, jacy ja, wraz z Szymanowskim, zdobili mężowie, jak, wśród
| |
| − | powszechnej ruiny, wznieśli gmach ozdobny odżywionych nauk
| |
| − | w Polsce, najtrwalsza narodów pamiątkę. Ujrzy wdzięczny potomek
| |
| − | w wybranem ich gronie, Ciebie, Czartoryski, Ciebie, bracie kochany,
| |
| − | ujrzy Krasickich, Trembeckich, Naruszewiczów, Węgierskich, ujrzy
| |
| − | Zamoyskiego, Chreptowicza, Bohomolca, Łoyka, Lachowskiego, Kar-
| |
| − | pińskiego, Kniaźnina, Zabłockiego; ujrzy was, uczeni: Piramowiczu,
| |
| − | Ossoliński, Janocki. Wyrwiezu. Poczobucie, Śniadecki, Pilichowski,
| |
| − | Przybylski, Wiśniewski, Rogaliński, Kluku, Jundzille, Kopczyński.
| |
| − | Nagurcsewski, Wago, Jodłowski, Skrzetuski. Zaborowski, Reptowski,
| |
| − | Osiński, Jakubowski, Wybicki, Gawroński, Stasicu, Ostrowski, Siar-
| |
| − | czyński. Linde: ciebie Albertrandi, którego Zgromadzenie nasze cie-
| |
| − | szy się mądrem przewodnictwem. Ujrzy was: Niemcewiczu, Mierze,
| |
| − | Dmochowski, Molski, Woroniczu, Dzierżkowski, Kropiński, Lipiński,
| |
| − | Kochański. Osiński i Ciebie, ogromem tylu wiadomości, którycheś
| |
| − | już część późnym poświecił wnukom, pamiętny u nich, Czacki! Nie
| |
| − | masz rodzaju literatury, któryby nietkniętym zostawili ci zacni mę-
| |
| − | żowie: nie masz obcego w niej bogactwa, któregoby nie starali się na-
| |
| − | rodowym uczynić. Jam ich tylko imiona, współczesne Szymanowskiemu,
| |
| − | wspomniał z wdzięcznością, pewny, że w poświęconem na to dziele,
| |
| − | odda każdemu z nich Zgromadzenie nasze hołd, winny talentom, hołd,
| |
| − | czasy nasze i nas zdobiący».
| |
| − | Była to więc zapowiedź i bodziec do wydania histo-
| |
| − | ryi literatury polskiej czasów Stanisławowskich, która,
| |
| − | niestety, urzeczywistnioną nie została, jakkolwiek ważne,
| |
| − | a źródłowe, notatki do owej pracy zebrał mówca, w przy-
| |
| − | pisach do pochwały Szymanowskiego. Nie straciły one do
| |
| − | dziś dnia wagi źródłowej, ze względu na obfitość szczegó-
| |
| − | łów o pracach uczonych polskich, które do naszych nie
| |
| − | doszły czasów.
| |
| − | Kończy mówca prześliczną swą przemowę, z której
| |
| − | przydłuższe ustępy rozmyślnie w tem miejscu przytoczy-
| |
| − | liśmy, jako symbol odrodzonego pod wpływem wypadków
| |
| − | ówczesnych i odświeżonego nadziejami lepszej przyszłości
| |
| − | ducha, podlewać mowę tę, z wielu względów, uważamy za
| |
| − |
| |
| − | str 159
| |
| − | MOWA ST. POTOCKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | arcydzieło krasomówstwa polskiego, utworzone w chwili,
| |
| − | gdy język polski, z woli gabinetu pruskiego, miał zejść
| |
| − | z pola i ustąpić miejsca językowi urzędowemu.
| |
| − | «Kiedy widział Szymanowski skruszony srogą burza okręt —
| |
| − | kończy mówca — na którym był wraz z nami podróżnym, acz głę-
| |
| − | bokim uderzony Salem, nie podda] się rozpaczy... Widząc was, gro-
| |
| − | madzących szczątki narodowej sławy, które ochroniła rawałność,
| |
| − | chciał być uczestnikiem tej chwalebnej pracy. Już prawie do grobu
| |
| − | zstępując - zapisał imię swoje obok ustanowicielów uczonego towarzy-
| |
| − | stwa tego. Nie umarł bez pociechy, gdyż to czyniąc, pewnie myślał,
| |
| − | te u raz z wami, ręce jego pobożne — jak niegdyś Eneasza — unoszą
| |
| − | z pożaru walącej się Troi bogów domowych. Czy liż wtedy do
| |
| − | nas mówić nie zdawał się: Pomnijcie, że na łonie społeczeństwa, któ-
| |
| − | tego żądam przy zgonie nawet być członkiem, polega ostatni
| |
| − | narodu zaszczyt, ostatnia pamiątka, zaszczyt nauk.
| |
| − | pamiątka i węzeł języka. Te, pieczy waszej, uczeni mężowie,
| |
| − | umierający Szymanowski, nie próżnie powierzył»!str 160
| |
| − | ROZDZIAŁ XVI.
| |
| − | Posiedzenie prywatne. Ks. Pijar Osiński o wzroście nauk fizycznych. Towarzystwo przyjaciół
| |
| − | nauk w opinii nie przejednanych. Anonimowa broszura. Kajetan Hebdowskl. Krytyka mowy
| |
| − | Albertrandego. Uszczypliwo docinki. Aluzye do nowego rzeczy porządku. Apologia Stanisława
| |
| − | Augusta.
| |
| − | Posiedzenia- tygodniowe Wydziałów Towarzystwa od-
| |
| − | bywały się kolejno, bądź w mieszkaniu Sołtyków
| |
| − | na ulicy Miodowej, lub też w pałacu Stanisława Potockiego,
| |
| − | przy ulicy Krakowskie Przedmieście, dawniej marsz. Lu-
| |
| − | bomirskich (dziś Józefa lir. Potockiego) częściej wszakże,
| |
| − | po powrocie Ignacowstwa Potockich z emigracyjnej tuła-
| |
| − | czki, posiedzenia te odbywały się w pałacu Tarnowskich.
| |
| − | Gremialne natomiast zebrania półroczne, odbywały się
| |
| − | w początkach istnienia Towarzystwa w sali kollegium
| |
| − | oo. Pijarów przy ulicy Miodowej.
| |
| − | Xa takich posiedzeniach, oprócz przemów programo-
| |
| − | wych Prezesa Albertrandego, wygłaszano rozprawy z ró-
| |
| − | żnych działów umiejętności: literatury, nauk przyrodni-
| |
| − | czych i matematycznych.
| |
| − | To też w dniu 9 maja 1801 po pochwale Szymanow-
| |
| − | skiego, mającej ścisły związek z literaturą, usłyszeli człon-
| |
| − | kowie obszerną rozprawę o wzroście nauk fizy-
| |
| − |
| |
| − | str161
| |
| − |
| |
| − | WARSZAWA PRUSKA.
| |
| − | B. Koszary Gwardyi konnej.
| |
| − | Akwarella nieznanego artysty dworu Landgrafa Hessen Darmsztadzkiego,
| |
| − | Ludwika X z r. 1880 (z kollekcyi Mat. Bersohna).
| |
| − |
| |
| − | 11str 162
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ SZESNASTY.
| |
| − |
| |
| − | cznynych wygłoszoną przez uczonego pijara Józefa Her-
| |
| − | mana Osińskiego.
| |
| − | O ile nauki filologiczne i literatura wogóle, nawet po
| |
| − | znacznym czasu upływie, nie tracą w oczach badacza zna-
| |
| − | mion dokumentów źródłowych; o tyle, nauki przyrodnicze,
| |
| − | po tych olbrzymich zmianach, odkryciach i wynalazkach,
| |
| − | jakie geniusz ludzki av XIX stuleciu wprowadził do ich
| |
| − | osnowy, nie mogą naturalnie budzić w czytelniku dzisiej-
| |
| − | szym szczególnego zainteresowania. Nie były to wpraw-
| |
| − | dzie jeszcze pierwsze kroki niemowlęctwa nauk przyro-
| |
| − | dniczych, które już wówczas między swymi orędowni-
| |
| − | kami liczyły szanowne nazwiska: Pristleyów, Cavendi-
| |
| − | schów, Schellich, Lavoisierów, Laplaców, Fourcroy'ów i tylu
| |
| − | innych uczonych; nauk, których ogniskiem były akademie
| |
| − | umiejętności: w Paryżu, Londynie i Berlinie. Właśnie pod-
| |
| − | ówczas uczony Osiński wydal był fizykę w języku pol-
| |
| − | skim dla szkół i owoce swoich spostrzeżeń nad ważnemi
| |
| − | do nauki wprowadzonemi badaniami nad cieplikiem, przed-
| |
| − | stawił uwadze uczonego grona. Dyssertacyę ks. Osińskiego
| |
| − | i dziś jeszcze odczytać można z korzyścią i podziwiać
| |
| − | badawczy i przenikliwy umysł jej autora, który, w owym
| |
| − | powolnym, ale pewnym, rozwoju nauki na doświadczeniach
| |
| − | opartej, dopatrywał się w zaraniu wieku, tego olbrzymiego
| |
| − | rozkwitu, jaki nauki przyrodnicze, a zwłaszcza fizyka,
| |
| − | w naszych przybrały czasach. Proroczo też kończy Osiń-
| |
| − | ski swą dyssertacyę przekonaniem: iż już dotąd «dowcip
| |
| − | ludzki wyśledzić i zgłębić potrafił najskrytsze przyrodze
| |
| − | nia tajemnice, i że mu jeszcze obszerne zostaje pole do
| |
| − | dalszego śledzenia natury i nowemi coraz wynalazkami
| |
| − | rozszerzania sfery wiadomości naszych, w tej nauce, która
| |
| − | już ryle korzyści rodzajowi ludzkiemu przyniosła».
| |
| − | Był to niestety testament duchowy zacnego orędo-
| |
| − | wnika umiejętności, gdyż w tym jeszcze 1801 r. ks. Osiń-
| |
| − | ski ułożył się do snu wiekuistego.
| |
| − | Jak to pospolicie dzieje się na świecie, pierwsze usi-
| |
| − | łowania młodego Towarzystwa naukowego, oprócz sym-
| |
| − |
| |
| − | str 163
| |
| − | PAMFLET HEBDOWSKlEGO.
| |
| − |
| |
| − | patyj wybrańszych jednostek społeczeństwa, znalazły i nie-
| |
| − | chętnych, którzy kamieniem z za węgla rzuconym pragnęli
| |
| − | obniżyć i ośmieszyć aspiracye stowarzyszonych, a głównie
| |
| − | ich urzędowego przedstawiciela, Albertrandego, do zabiera-
| |
| − | nia głosu kierowniczego — nietylko w sprawach nauki.
| |
| − | Wyrazem tej niechęci stalą się bezimienna, zręcznie,
| |
| − | niewinnym swym tytułem przed cenzurą pruską, zamasko-
| |
| − | wana, a wysokiej doniosłości politycznej broszura, pod tyt:
| |
| − | Do prześwietnego Towarzystwa przyjaciół nauk, wydana w War-
| |
| − | szawie, nakładem Michała Melchina, oznaczona dani 30
| |
| − | lipca 1801 i kryptonymem „przyjaciel rozsądku".
| |
| − | Dowiedziano się z czasem, że owym krytykiem był
| |
| − | znany za księstwa Warszawskiego, jenerał, Kajetan Heb-
| |
| − | dowski, człowiek zdolności niepoślednich, patryota gorący
| |
| − | i nieprzejednany przeciwnik nowego rzeczy porządku, który
| |
| − | pod pozorem polemiki z Albortrandim, pragnął dać folgę
| |
| − | uczuciu niechęci dla polityków, pragnących w sprawach
| |
| − | nauki iść ręka w rękę z rządem pruskim61),
| |
| − | Przewodnią myślą krytyka, w kłębku rozmyślnie po-
| |
| − | wikłanych i zawiłych argumentów rozprawy, było wyka-
| |
| − | zanie, że zamiar Towarzystwa — ocalenia języka rodowitego
| |
| − | i wzbogacenia nauk — nie może być urzeczywistnionym, wo-
| |
| − | bec faktu, że «szkoły i oświecenie* są pod dozorem wła-
| |
| − | dzy rządowej. Ironizując zamiar Albertrandego «utrzy-
| |
| − | mania i rozkrzewiania nauki narodu, w obcą
| |
| − | narodów bryłę przelanego» pyta krytyk, jakim
| |
| − | sposobem można tego dokonać, «kiedy każda rzecz, prze-
| |
| − | lana w obcą bryłę rzeczy, gubi byt, imię i własność swoją
| |
| − | oddzielną. Możnaż naprzyklad utrzymać i pomnażać- kształl
| |
| − | i dźwięk dzwonu, przelanego w bryłę armat?».
| |
| − | Natrząsając się nad porównaniem, uczynionem przez
| |
| − | Albertrandego, między czasami dawnymi, gdy barbarzyńcy
| |
| − | niszczyli biblioteki narodów podbitych, a czasami nowszemi,
| |
| − | w których tego rodzaju wandalizm jest już niemożliwy,
| |
| − | upatruje krytyk w tego rodzaju frazesie nielogiczność, bo,
| |
| − | zdaniem jego «uczynione dawniej, niczem się nie różni odstr 164
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ SZESNASTY.
| |
| − |
| |
| − | uczynionego teraz» i uznaje, że każdy naród zwycięski
| |
| − | dąży i dążyć musi do zaprowadzania «jednostajności»
| |
| − | między podbitemi pod swe panowanie ludami; w stwier-
| |
| − | dzeniu czego powołuje się na dzieło ks. Para: Tableau l>i-
| |
| − | storique et philosophique de la Religion, w którem autor, za-
| |
| − | sadnie, zdaniem krytyka, pisze: „Aussitot qu'une Nation etoit
| |
| − | subjuguée et asservie par une autre, le premier soin du peuple
| |
| − | vainqueur etoit de dissiper et d'anéantir les archives et les an-
| |
| − | naless du peuple vaincu; pour lui faire perdre, autant que la
| |
| − | chose etoit possible, Vidée et le souvenir de ses anciens souve-
| |
| − | rains, de ses anciennes lois, de ses anciennes coutumes, de son
| |
| − | état précédant et pour le préparer a se ployer moins difficille-
| |
| − | ment aux idées, aux usages, a la législation, a la Relgion du
| |
| − | gouvernement nouvrau, sous lequel, il passoit et dans lequel il
| |
| − | s'incorporoit".
| |
| − | W ogóle, cała tendencya krytyki Hebdowskiego by-
| |
| − | łaby niezrozumiałą, gdyby nieuwzględnić głównego i je-
| |
| − | dynego jej motywu, który, pomimo obsłonek zawilej frazeo-
| |
| − | logii, prześwieca przez szczeliny oderwanych przyczepek
| |
| − | do pojedynczych ustępów mowy Albertrandego.
| |
| − | Tendencya ta była przeważnie polityczna i dążyła
| |
| − | do wykazania i obnażenia przed narodem opportunizmu
| |
| − | księdza biskupa Zenopolitańskiego, który pragnął, oszczę-
| |
| − | dzając drażliwości rządu pruskiego, przedstawić go w cha-
| |
| − | rakterze szczerego orędownika narodowości polskiej, pod
| |
| − | którego skrzydłami język i literatura będą się mogły ja-
| |
| − | koby rozwijać, bez żądnych przeszkód.
| |
| − | Hebdowski pisząc pod cenzurą pruską nie mógł
| |
| − | wprost zaprzeczyć takim nadziejom Albertrandego i dla-
| |
| − | tego czepia się pojedynczych słów, a nawet półsłówek,
| |
| − | by wykazać nielogiczność opportunistycznych wywodów
| |
| − | mówcy.
| |
| − | Rozciągając do absurdów wywody Albertrandego,
| |
| − | dopatruje się w nich Hebdowski zamiaru wykazania: «że
| |
| − | odcięcie języka polepsza mowę, że zabór ksiąg, w których
| |
| − | są zapisane doświadczenia i uwagi wieków, pomnaża wzrost
| |
| − |
| |
| − | str 165
| |
| − | PAMFLET HEBDOWSKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | nauk i umiejętności, nakoniec, że rozcięcie ciała na trzy
| |
| − | części wzmacnia fizycznie jego związek i byt przedłuża*.
| |
| − | Podobnemi argumentami zwalcza krytyk pogląd Al-
| |
| − | bertrandego, iż «wolność nie jest potrzebną dla szerzenia
| |
| − | się światła w narodzie», jak również opinię jego, że upa-
| |
| − | dek umyslowości polskiej datuje się dopiero od polowy pa-
| |
| − | nowania Zygmunta III i ciągnie aż do «epoki zgromadze-
| |
| − | nia przyjaciół nauk».
| |
| − | Tu dopiero, jak to mówią, wyłazi szydło z worka
| |
| − | zarzutów krytyka, tym razem nie pozbawione ciętości i go-
| |
| − | dzące wprost w mówcę, «który, baczny więcej na pra-
| |
| − | widła dworskie, niżeli na dług wdzięczności, z miejsca
| |
| − | nauk winny, osądził dogodniej sobie przemilczeć osta-
| |
| − | tnie panowanie, nową dla nauk polskich epokę zrzą-
| |
| − | dzające, iżby uniknął potrzeby wspominać .Stanisława Au-
| |
| − | gusta, króla, obwinionego o stratę kraju, tak jak sie obwi-
| |
| − | nia zazwyczaj każdy sternik okrętu, do którego rozbicia
| |
| − | przyłożyła się była wielu pierwszych majtków
| |
| − | gnuśność, niesforność, albo osobistość».
| |
| − | Cały ten ustęp, zaprawiony, zwróconą ad personam,
| |
| − | gryzącą ironią, szczerego wielbiciela epoki Stanisława Au-
| |
| − | gusta, nie jest pozbawiony wartości dokumentu źródłowego
| |
| − | i dlatego przytoczenie go w tein miejscu nie będzie zby-
| |
| − | tecznem.
| |
| − | «Możeż obecny świadek tego panowania — pyta He-
| |
| − | bdowski, czyniąc alluzyę do stanowiska, jakie Albertrandi
| |
| − | przy boku Stanisława Augusta zajmował — którego skut-
| |
| − | kom winien jest podobno zbogacenie pamięci swojej sta-
| |
| − | rożytnością, honor sobie czyniącą, nie wiedzieć, co ten
| |
| − | król uczynił? Mógłże wątpić, że oddając prawemu przy-
| |
| − | jacielowi nauk i sztuk wyzwolonych sprawiedliwość, nie
| |
| − | miałby po sobie głosu powszedniego i pióra pisarzów, któ-
| |
| − | rzy, przez łączenie przymiotów moralnych z powołaniem,
| |
| − | stają się dopiero rzeczywiście uczonymi? Pisarz Nowego
| |
| − | Pamiętnika Warszawskiego słusznie do tego rzędu należący,
| |
| − | w artykule «żyCia uczonych ludzi» sławiąc znakomi-str 166
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ. SZESNASTY.
| |
| − |
| |
| − | tego w literaturze polskiej męża, Ignacego Krasickiego,
| |
| − | nie przepomniał, ani zamilczał o źródle jego chwały».
| |
| − | Wspominając dalej o Monitorze, piśmie na wzór Spe-
| |
| − | ctatora angielskiego, a które przyczyniło się wiele do
| |
| − | oświecenia narodu, podaje Hebdowski, iż wiele artykułów
| |
| − | Monitora było przez króla pisanych, a w rzeczach powa-
| |
| − | żniejszych i pióra mówcy (Albertrandego).
| |
| − | «Oprócz tego pisma — czytamy dalej — zachęcił Stanisław
| |
| − | August wybrane przez siebie Towarzystwo uczonych, zgromadzające
| |
| − | się co czwartek w jego zamku, do wielu innych, a mianowicie, do
| |
| − | pisma tygodniowego, którego ułomki zebrane w jedna księgo,, znane
| |
| − | się uczonym pod imieniem: Historya państw starożytnych, z dewizą:
| |
| − | Pulchior evcariis.
| |
| − | «Żadna karta dziejów panowania togo króla nie będzie bez
| |
| − | dowodu miłości jego dla dobra kraju i przychylności jego dla nauk.
| |
| − | Nie on że to, bacząc, że bezpieczeństwo jest pierwszym względem,
| |
| − | założył na wstępie swego rządu szkoły rycerskie w Warszawie
| |
| − | i Wilnie, wysypując na ich ustanowienie dwa miliony blizko i prze-
| |
| − | znaczając na fundusz cześć dochodów, z cid od Rzplitej sobie ofiaro-
| |
| − | wanych; a kiedy zakreślona liczba kadetów nie dostarczała, liczbie
| |
| − | ubogiej młodzieży do nauk się cisnącej, ani obszerności jego serca,
| |
| − | nie utrzymywałże jej z swojej szkatuły nad komplet w korpusie
| |
| − | i konwikcie?
| |
| − | «Nie założyłże Ludwisarni i fabryki broni, dwóch przedmiotów,
| |
| − | które, nadając wątłej sile kraju postać, jakiej przedtem nie miały,
| |
| − | jeżeli nie były dosyć zamożne, dla wielu niepokonanych przeszkód
| |
| − | do przedłużenia jego zgonu, sprawiły go przynajmniej mężnym,
| |
| − | a ostatnich kraju jego rycerzów nieśmiertelnymi?
| |
| − | «Jego kosztem wygotowany był atlas Polski przez Pertheesa,
| |
| − | który w Paryżu, u sztycharza, naprzód podobno zapłaconego, uwięznął.
| |
| − | «Jego kosztem sporządzonych było wiele, kart militarnych
| |
| − | pogranicznych, przez korpus indzynierów, pod dozorem swego puł-
| |
| − | kownika, Karola Sierakowskiego, officyera ze wszech miar godnego.
| |
| − | «Jego kosztem zgromadził sio drugi zbiór krajowych rękopi-
| |
| − | smów, z których Tadeusz Czacki, mąż głośny nauką i świadomością
| |
| − | dziejów ojczystych i obcych, pisząc uczona Narodu swego historyą,
| |
| − | wybiera jak pracowita pszczoła miód przyjemny i wosk poślubiony
| |
| − | na ofiarę ołtarzowi zgasłej swojej ojczyzny.
| |
| − | «Jego kosztem dawała się w akademii wileńskiej nauka po-
| |
| − | łożnicza.
| |
| − | «Jego kosztem utrzymywała się; w Grodnie, ostatecznie w Wil-
| |
| − | nie, nauka i ogrody botaniczne.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 167
| |
| − | APOLOGIA STANISŁAWA AUGUSTA.
| |
| − |
| |
| − | «Jego kosztem założona była pod bokiem jego akademia
| |
| − | kunsztów.
| |
| − | «Jego kosztem wysyłana była młodzież do Grecyi, Rzymu,
| |
| − | Parysa i innych krajów, w celu architektury, rysunków, malarstwa,
| |
| − | metalurgii etc.
| |
| − | «Czyliż owoce tych nakładów zatarły sie już w pamięci i za-
| |
| − | pomnieni zostali: Kamzetzer, Bmnuglewies, Radecka i wielu Innych,
| |
| − | których pomijam?
| |
| − | «Nie widzimyż jeszcze oszczędzonej króla tego księgarni
| |
| − | i szczątków wielu kollekcyj w Warszawie?
| |
| − | «Nie wpadaż w oczy obserwatorium astronomiczne, na zamku
| |
| − | jego założone i w instrumenta przez niego opatrzone, w którym, pu-
| |
| − | stym, teraz sowy, że tak powiem, zastępują Poczobutów i Bystrzyckich?
| |
| − | «Czyliż król ten pierwszych urzędów, dostojeństw duchownych
| |
| − | i świeckich, orderów i różnego gatunku nagród nie zamierzył dla
| |
| − | uczonych?
| |
| − | «Nie poświęciłże w Zamku swoim, w blizkości sali obrazów
| |
| − | królów, swoich poprzedników, pokoju dla obrazów uczonych Polaków,
| |
| − | iżby te dwie świątynie przedstawiały następcom jego naukę: że chcąc
| |
| − | mądrze panować, potrzeba mieć obok siebie radę i oświecenie?
| |
| − | «Medale wybite i rozdane słynącym cnota, lub nauka, w swoim
| |
| − | i Obcych krajach, nie będąż tyle trwałym. Ile jest ich kruszec, dowo-
| |
| − | dem, usiłowania tego prawdziwego filantropa, który się chciał stać
| |
| − | powszechnie użytecznym i mocą nagrody i przykładu panować ob-
| |
| − | szerniej, niż się władza jego rozciągała?
| |
| − | «On wychowaniu młodzieży dał zasadę rozważniejszą, przez
| |
| − | ustanowienie komisyi edukacyjnej, złożonej z mężów cnotliwych
| |
| − | i światłych, których programy zachęciły obcych uczonych do udzie-
| |
| − | lenia tej komisyi rozsądnych uwag, z pomiędzy których: Le plan de
| |
| − | reformation des etudes elemetaires, przez pana Borelly, członka akade-
| |
| − | mii berlińskiej, przypisany temu królowi, otrzymał pierwszeństwo.
| |
| − | «On akademii krakowskiej nadając Oraczewskiego za rektora
| |
| − | obszernie zamiarów swoich względem jej ulepszenia wiadomego, przy-
| |
| − | łączył do jej dochodów wieś Łobzów, od swego Wielkorządztwa od-
| |
| − | dzieloną.
| |
| − | «On urządził sprawiedliwość i zagubił krwawe barbarzyńskie
| |
| − | zajazdy, przyznające temu własność, kto miał więcej dzikości i siły.
| |
| − | «On wezwał Andrzeja Zamoyskiego wielk. niegdyś kanclerza,
| |
| − | sławnego cnotami i zasługami swoich przodków, sław niejszeg.. jeszcze
| |
| − | wałsnem światłem, obywatelstwem i bezstronnością, do ułożenia
| |
| − | księgi praw sądowych, których, posłowie jednego z następnych sej-
| |
| − | mów, ulegając dawnym krajowym przesądom, okazali się nie być
| |
| − | jeszcze godnemi.str 168
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ SZESNASTY.
| |
| − |
| |
| − | «On ukrócił możnowładców, określił władze, dziedziców, polep-
| |
| − | szył los poddanych, niezapomniał i o ułatwieniu spławu rzek, któremu
| |
| − | na przeprawie stanąły młyny szlacheckie ani o rolnictwie, w imieniu
| |
| − | którego, sławny znajomością botaniki i historyi naturalnej generał
| |
| − | major Rieulle. ofiarował mu. równie jak i Komisyi edukacyjnej roku
| |
| − | 1776, pamiętny medal, wybity ex valore praemii, wzmiankowanemu
| |
| − | dopiero botanikowi i historykowi naturalnemu od tejże Komisvi przv
| |
| − | znanego
| |
| − | «Stanisław August miłość i szacunek nauk wział dziedzictwem
| |
| − | po swoim ojcu, którego dzielność i obrót negocyatora w Stambule
| |
| − | w krytycznych Karola XII okolicznościach, ściągnęły na siebie uwagę
| |
| − | i pióro Voltaira. Był pierwszy, który Stanisława Poniatowskiego, ojca
| |
| − | Stanisława Augusta, po ukończeniu nauk z zagranicy przybyłego,
| |
| − | wcześnie ocenić umiał i do wojska oddał... Wziął jeszcze Stanisław
| |
| − | August przychylnośći do nauk ze krwi swojej familii. Wujowie jego,
| |
| − | książęta Czartoryscy, kanclerz w. lit. i wojewoda ruski, których dom
| |
| − | był gościnnym dla muz obcych i krajowych schronieniem, wyłożyli
| |
| − | znaczne sumy na wysyłanie i otrzymywanie kosztem swoim za gra-
| |
| − | nice młodzieży szlacheckiej. Ich nakładom Naruszewicz i Poczobut
| |
| − | winni to wszystko, czem byli i są słynnemi.
| |
| − | «Nieprzysłużył że się wiele książę prymas Poniatowski edu-
| |
| − | kacyi narodowej swoim w Komisyi naczelnictwem; duchowieństwu
| |
| − | urządzeniem dyecezyi płockiej, która się stała wzorem dla innych,
| |
| − | i gospodarstwu krajowemu, sprowadzeniem z Anglii wielu nowego
| |
| − | wynalazku narzędzi rolniczych?».
| |
| − | Przebiegając w dalszym ciągu zasługi innych człon-
| |
| − | ków rodu Poniatowskich i oddając hołd niesłusznie oskar-
| |
| − | żonemu «przez współczesność księciu Józefowi», który
| |
| − | w r. 1792 i 1794 uczynił wszystko, «co mu wojenna jego
| |
| − | umiejętność, miłość ojczyzny i miłość sławy doradziły
| |
| − | i co po ludzku podobnym było», kończy krytyk wynurze-
| |
| − | niem żalu, iż «liczna współczesność» obłąkana w śledze-
| |
| − | niu sprawców swej niedoli «zamiast ich szukać w natu-
| |
| − | rze rzeczy, która, Mocy nadała przymiot pokonywania
| |
| − | Słabości, będącej jedyną przyczyną upadku tego kraju,
| |
| − | uwzięła się zasmucać niewdzięcznością ludzi «godnyeb lep-
| |
| − | szych czasów i lepszych sędziów».
| |
| − | Raz jeszcze czyniąc zarzut osobisty Albertrandemu,
| |
| − | iż zapomniał zupełnie o źródle swojej wiedzy i wymowy,
| |
| − | pisze Hebdowski:
| |
| − |
| |
| − | str 169
| |
| − | APOSTROFA DO TOWARZYSTWA.
| |
| − |
| |
| − | Przywodzi się piszącemu poniewolnie na myśl żałosna powieść
| |
| − | o smutnej przygodzie drzewa, które, litując się niezgrabnej siekie-
| |
| − | rze, udzieliło jej własnej gałęzi; a ta, niewdzięczna, stawszy się przez
| |
| − | nabycie trzonka władniejszą. zamiast okrzesywać dzikie, wyrostki,
| |
| − | pokusiła się gorszącym zamachem obalić swego ojca i dobroczyńcę».
| |
| − | Kończy zaś apostrofą do Towarzystwa:
| |
| − | «Darujcie mi, że gorliwy o waszą sławę wieśniak znad brzegu
| |
| − | Wisły, powiem wam prawdę tak śmiało, jak ją niegdy Senatorowi
| |
| − | rzymskiemu powiedział wieśniak z nad brzegów Dunaju: «Strzeżcie
| |
| − | sie wpajać nam przez waszych zastępców wspaczne wyobrażenie rze-
| |
| − | czy! Niedozwólcie z pośród siebie odzywać się łzokratom, którzyby
| |
| − | usiłowali na szkodę przykładu wielkie rzeczy czynić małemi, albo
| |
| − | żadnemi; a małe, albo żadne — wielkiemi. Inaczej, niejeden pisarz
| |
| − | poetrzegłszy skutek poróżniony z zamiarem, a namiętności w towa-
| |
| − | rzystwie z naukami, pocznie się być winnym, niosąc obronę praw-
| |
| − | dzie, zaostrzyć pióro i to wam przywłaszczyć, czem niegdy okrzy-
| |
| − | knął Homer niezgodę: że miała głowo w niebie, a nogi na ziemi*.
| |
| − | Dzięki jedynie przeładowaniu rozprawy przykładami
| |
| − | z dziejów starożytnych i, właściwej epoce, zawiłości stylo-
| |
| − | wej, broszura Hebdowskiego, wydana «za pozwoleniem
| |
| − | Zwierzchności» przepłynęła szczęśliwie skaliste porohy cen-
| |
| − | zury pruskiej ówczesnej i mogła wypowiedzieć głośno na-
| |
| − | rodowi przekonania pewnego stronnictwa nieprzejednanych,
| |
| − | które, chroniąc się po zakątkach wiejskich, nie życzyło
| |
| − | sobie bynajmniej paktować z rządem pruskim i przy jego,
| |
| − | rzekomo, troskliwej o język polski i literaturę opiece, być
| |
| − | laudatorem temporis äcti, z ujmą czasów niedawno minionych.
| |
| − | Dzięki również stanowisku bezwzględnie patryoty-
| |
| − | cznemu, zajętemu przez Hebdowskiego w broszurze, nie
| |
| − | mógł Albertrandi i Towarzystwo wdawać się w polemikę
| |
| − | z jej autorem, gdyż odpowiedź musiałaby stać się obroną
| |
| − | tego właśnie, czego bronił napastnik.
| |
| − | Jakoż, w rzeczy samej, o broszurze Hebdowskiego
| |
| − | głucho w ówczesnych pismach miejscowych i tylko ubo-
| |
| − | czna, a ostrożna, znajduje się o niej wzmianka w Nowym
| |
| − | Pamiętniku (R. 1802, T. III, str. 220), z powodu artykułu
| |
| − | Gazety Jenajskiej o stanie oświaty w Prusiech Południo-
| |
| − | wych62).str 170
| |
| − | ROZDZIAŁ XVII.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenie Październikowe 1801 r. Odpowiedź Albertrandego na krytykę anonima. Echa
| |
| − | z Litwy. Akademia wileńska. Nowy Pamiętnik warszawski. Mowa X. Stroynowskiego. Ody
| |
| − | na cześć Aleksandra I.
| |
| − |
| |
| − | Rozpoczynając przerwane spoczynkiem, ustawą prze-
| |
| − | pisanym, w dniu 18 października 1801 r. posiedzenia
| |
| − | zwykłe Towarzystwa, X. Albertrandi z żalem wzmiankuje
| |
| − | o »zaostrzonej, ubliżającej tegoż Towarzystwa zacności,
| |
| − | krytyce« i nadmienia, że chętnie ustąpiłby prezydyalnej
| |
| − | godności komu innemu, gdyby nie wola Towarzystwa,
| |
| − | której się poddaje, »szczęśliwy, jeśli postrzały te, jednego
| |
| − | mnie rażące, jak tarczą przejęte, od tego Zgromadzenia
| |
| − | będą odwrócone«.
| |
| − | Cała przemowa Albertrandego, na tem posiedzeniu
| |
| − | wygłoszona, jest uboczna odpowiedzią na owe pokątne
| |
| − | pociski.
| |
| − | »Nie masz wprawdzie nic zwyczajniejszego — głosił
| |
| − | między innemi Prezes — jak słyszeć żałosne skargi, na
| |
| − | ciemnotę i niesprawiedliwość publiczności utyskujące,
| |
| − | ale jeśli zazdrość obrzydła, jednych dręcząca,
| |
| − | pociąga ich do przytłumienia chwały, na której zjednanie
| |
| − | inni pracują; jeśli okropną drudzy okryci nocą, światła
| |
| − |
| |
| − | str 171
| |
| − | OBRONA ALBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | okazałości nie znają; jeśli jedne owady na wierzch
| |
| − | pełzną, aby rozjadłem swem żądłem razić
| |
| − | kusiły się, drugie, w podziemnych lochach swoich co-
| |
| − | raz się bardziej zagłębiają, aby światła nie oglą-
| |
| − | dały, jestto szczególnych osób, nie zaś publi-
| |
| − | czności wadą, publiczności mówię, przez się skłonnej
| |
| − | do przyznawania sprawiedliwie zjednanej zalety«.
| |
| − | Odpowiadając na zarzuty, dające się streścić w nad-
| |
| − | miernych wymaganiach krytyków, by »owoce obietnic
| |
| − | i uroczystych przyrzeczeń« rychło się ukazały i urzeczy-
| |
| − | wistniły, daje Albertrandi następującą Zoilom odprawę:
| |
| − |
| |
| − | »Przychylność ku naukom, nie jest nauka i jej zastąpić nie
| |
| − | motto. Znali to najpotężniejsi towarzystw naukowych protektorowie
| |
| − | i fundatorowie, którzy rzadko bardzo członkami tych towarzystw
| |
| − | mianować się pozwolili, które najbardziej potęgą swoja wspierali*.
| |
| − | Zdaniem mówcy, przyjaciele nauk są owem złotem, które kamienie
| |
| − | drogie otacza, ściśle spaja, od rozsypania zachowuje, do używania
| |
| − | przysposabia, ale nie są samemi kamieniami, nieskończenie
| |
| − | ceną swoją osadę przewyższającemi.
| |
| − | »A jako Panteon jest Panteonem, to jest, jednym z najpoważ-
| |
| − | niejszych w świecie i najksztaltniejszych gmachów, któremu ozdoby
| |
| − | strasburskiej lub kremońskiej wieży trudnoby okazałości przydały,
| |
| − | tak, poważna w swojej wspaniałości nauk świątynia, postronnych
| |
| − | owych, trafunkowych ozdób, nie potrzebuje. ...Światło czyste, światło
| |
| − | wieczne honoru, którym, w sobie samem, zgromadzenie, szczerze się
| |
| − | do nauk przykładające, jaśnieje, jest to przekonanie prawdziwe i zu-
| |
| − | pełne, że swoją troskliwością i usilnem Staraniem ożywia nauki, że
| |
| − | wre w nim chęć, nieprzerażenia oczu łudzącym blaskiem, ale oświe-
| |
| − | cenia świata; ale rozpędzenia okropnej, któraby ludzi ogarnęła, ciem-
| |
| − | noty; ale znalezienia we własnem łonie swojem źródła nieprzebra-
| |
| − | nego rozsianych na wszelką stronę najżywszych promieni, bez ubli-
| |
| − | żenia pierwotnej obfitości. Nie przynoszę ja do zgromadzenia tego
| |
| − | (mówi każdy takowego towarzystwa rzeczywisty czło-
| |
| − | nek) nie przynoszę ja imienia, którego brzmiące syllaby zadziwienie
| |
| − | w niebacznych sprawują; nie stawam przeciągłych tytułów niezmier-
| |
| − | nym szeregiem, który czasem tyle ma skutku, ile liczba ogromna
| |
| − | pomnażająca cyfrę; nie przybywam na popis z przepychem skarbów,
| |
| − | któremi szafuje ślepota, uwodzi się chciwość, niebaczność cenę na-
| |
| − | znacza; ale stawam z pamięcią, która wiek z wiekiem kojarzy; która
| |
| − | świata rozwaliny podpiera; która już dawno zeszłych popioły ożywia;str 172
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY.
| |
| − |
| |
| − | która na grobowiec cnotliwych wieńce niezwiędłe rzuca; która za-
| |
| − | sługom, prawdziwą u potomności nagrodę zabezpiecza; która kaźń
| |
| − | niezgluzowaną na zbrodnie, by też nie wiem jak szczęśliwe i współ-
| |
| − | żyjących poklaskiem obdarzone, miota. Ale stawam z imaginacyą,
| |
| − | czułość i życie bezżywotnym istnościom nadającą; przelatującą wszy-
| |
| − | stkie niebios i bezdenności morskich nieokreślone przestwory, kru-
| |
| − | sząca wszystkie wyniosłego Olimpu zapory, aby do języka bo-
| |
| − | gów mdli ziemianie przywykali. Ale stawam z najgorętszą
| |
| − | chęcią wydobywania prawdy z przepaścistej owej otchłani, w której,
| |
| − | podług wyrazu Demokryta, zanurzona zostaje, aby ja ludzie poznali,
| |
| − | jej się trzymali, w niej się zakochali. Słowem, stawam z najusilniej-
| |
| − | szem pragnieniem, aby te wszystkie wiadomości, największego kresu
| |
| − | doskonałości dostąpiły, które tylko ozdobie umysły, wydoskonalić
| |
| − | serca, przestrzeń pożytecznych umiejętności rozszerzyć mogą. Te sa
| |
| − | zamysły, te pragnienia, te spoczynku nieznające trudy, tego, który
| |
| − | nie tak imię swoje w rejestr towarzystwa, jako raczej honor towa-
| |
| − | rzystwa w sercu swojem zapisał. Nad tem dni i nocy przepędza, temu
| |
| − | usilność wszelką poświęca; to jest zaprzątnienie, ten żywioł jego, tym
| |
| − | tchnie, a krew w tyłach jego, za każdym obrotem, za każdem serca
| |
| − | poruszeniem, to pragnienie wznawia. Wszystko to, ciągłej, pilnej,
| |
| − | wytrwałej, nieustającej pracy jest skutkiem, wszystko to niewzru-
| |
| − | szoną jest zasadą honoru właściwego ludzi uczonych, towarzystwa
| |
| − | węzłem spojonych, niosących sobie sprawiedliwie, jeśli nie wszystkie,
| |
| − | przynajmniej jedne z tych zalet przywłaszczyć; honoru, mówię, któ-
| |
| − | rym w własnemm swojem przekonaniu, są słusznie zaleceni; każdy
| |
| − | z nich głęboko w umyśle wpojoną ma owa piękną Sallustyusza naukę:
| |
| − | nemo ignoviia immortalis factus est...«
| |
| − | »Nigdy albowiem, nigdy zgromadzenie za cel sobie zamierza-
| |
| − | jące podźwignienie i wydoskonalenie nauk pożytecznych, choćby też
| |
| − | najbardziej światłe i okazałe, nie zjedna sobie poważania publiczności,
| |
| − | jeśli przez obumarła nieczynność, stanie się samych tylko, choć z inąd
| |
| − | szacowanych, potretów galeryą, jeśli o niem sprawdzi się, co Seneka
| |
| − | o Ptolomeuszach, królach Egiptu, księgarni alexandryjskiej fundato-
| |
| − | rach, napisał: nom in studium, sed in spectacula comparaverant«.
| |
| − |
| |
| − | Kończy mówca, wyrażając nadzieję, że Towarzystwo
| |
| − | przyjętych na siebie dobrowolnych obowiązków dopełnić
| |
| − | zechce i oczekiwania narodu nie zawiedzie. Świetną reto-
| |
| − | rycznie i głębszą pod względem treści jest klamra, zamy-
| |
| − | kająca ogniwa wywodów mówcy.
| |
| − | »Piramidy i obeliski zachowały dawnych Egiptu mo-
| |
| − | narchów jakakolwiek pamiątkę. Przepyszne ostatki Perse-
| |
| − |
| |
| − | str 173
| |
| − | AKADEMIA WILEŃSKA.
| |
| − |
| |
| − | polu i Palmiry okazują zdumiałemu wędrownikowi możność
| |
| − | i dostatki władających Persyą panów. Wskrzeszają potęgę
| |
| − | i wspaniałość dawnych Rzymian, zadziwiające zabytki Ich
| |
| − | świątyń, ich bram zwycięskich, ich amfiteatrów, ich wo-
| |
| − | dospławów, ich ścieków podziemnych. Pamiątki po-
| |
| − | przedników, ziomków naszych, pamiątki wie-
| |
| − | ków wszystkich, w których słynęło imie, dziś,
| |
| − | w czczym dźwięku ledwie pozostałe, pamiątki
| |
| − | przynajmniej, które bez obrazy pokazać mo-
| |
| − | żemy, te prawie wszystkie — w granicach
| |
| − | nauk i umiejętności, w rzędzie literatury, którą, bądź
| |
| − | to dziedzictwem, bądź rzeczywistem posiadaniem, naszą
| |
| − | możemy nazwać, są zawarte. Te, aby jednak z innemi za-
| |
| − | szczytami przepaść pochłonęła, nigdy zaiste nie dopuścimy,
| |
| − | my, których tak potężnie obca literatura do siebie wabi,
| |
| − | owszem, na żywej zawsze mieć pamięci będziemy, one
| |
| − | przedziwną Dyonizego z Halikarnasu przestrogę: Non est
| |
| − | generosorum hominum res, alienas quaerere et pati, sua, per
| |
| − | ignaviam, amitti. Hist. lib. V.63)«.
| |
| − |
| |
| − | Poprzedzona szeregiem doniosłych reform dla rozwoju
| |
| − | spolecznego i umysłowego ludów, wchodzących w skład
| |
| − | Imperyum rosyjskiego, koronacya cesarza Aleksandra I
| |
| − | odbyta w dniu 24 września 1801 r., dala asumpt do wy-
| |
| − | nurzenia życzliwych uczuć dla młodego monarchy, nietylko
| |
| − | ze strony ludności całego rozległego państwa, lecz i ze
| |
| − | strony tej dzielnicy, która, niedawno temu — organicznie
| |
| − | z b. Rzplitą polską spojona cząstka — rozpoczęła byt nowj
| |
| − | pod berłem władzców rosyjskich.
| |
| − | W zatwierdzonej przez młodego monarchę akademii
| |
| − | wileńskiej, już niezadługo uniwersytetem zostać mającej,
| |
| − | odbyła się w dniu koronacyi uroczystość pamiętna, zainau-
| |
| − | gurowana przemową w języku polskim rektora X. Hiero-
| |
| − | nima Stroynowskiego i uświetniona odami łacińskiemi, jakiestr 174
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ SIEDEMASTY.
| |
| − |
| |
| − | na cześć Aleksandra I napisali i wygłosili X. Golański,
| |
| − | profesor literatury i X. Poczobut, słynny astronom.
| |
| − | »Szczęśliwe początki panowania Aleksandra I — pi-
| |
| − | sał z okazyi owej uroczystości wychodzący w Warszawie
| |
| − | pruskiej Nowy Pamiętnik Dmochowskiego — słodką
| |
| − | napełniają nadzieją miliony ludzi ogromnego państwa, jego
| |
| − | berłu poddanego. Wszystkie on dni prawie noweini oznacza
| |
| − | dobrodziejstwy. Chce pewnemi prawami obdarzyć naród,
| |
| − | bo zna, że ta władza jest najtrwalsza i najwspanialsza,
| |
| − | która się na prawach opiera. Kocha nauki, za-
| |
| − | chęca i nagradza uczonych, bo wie, że prawdziwe oświe-
| |
| − | cenie kształci serca, podnosi umysły i chwałą zaszczy-
| |
| − | cając naród, tem świetniejszym czyni blask korony«.
| |
| − | Wynurzona przez redakcyę najpoważniejszego pod-
| |
| − | ówczas w Warszawie, i w całej nawet Polsce, czasopisma
| |
| − | literacko-naukowego opinia, była echem ogólnego przeko-
| |
| − | nania o nadchodzącej ze Wschodu erze szczęśliwości,
| |
| − | dla skołatanego tyloma przecierpianemi klęskami narodu.
| |
| − | Dal tym uczuciom i przekonaniom wyraz X. Stroy-
| |
| − | nowski w swej przemowie:
| |
| − |
| |
| − | »W całej wielkiego państwa rozległości, utwierdzono dla wszy-
| |
| − | -tkich: osoby, majątku, honoru i niewinności bezpieczeństwo; potwier-
| |
| − | dzone łaskawie swobody i dobrodziejstwa, stanowi szlacheckiemu
| |
| − | i miejskiemu nadane, zniesione tajne badania i sady, zapewniona
| |
| − | jednostajna i publiczna dla wszystkich sprawiedliwość, straszna dla
| |
| − | zbrodni, a pożądana cnocie i niewinności, wrócona handlu wolność,
| |
| − | ożywiony przemysł; we wszystkich wyrokach, ustanowieniach i roz-
| |
| − | kazach — duch sprawiedliwości, porządku, ludzkości i publicznego
| |
| − | pożytku; są to liczne i wielkie dzieła, które już oznaczają cecha nie-
| |
| − | śmiertelności panowania Najjaśniejszego Imperatora Alexandra l-go
| |
| − | i spodziewać się każą: że prawda, sprawiedliwość i ludz-
| |
| − | kość ugruntuje przyrodzone i odwieczne swe prawa,
| |
| − | pod łaskawem i ojcówskiem berłem Jego«.
| |
| − |
| |
| − | Zwracając sie w końcu swej przemowy do tych na-
| |
| − | dziei, jakie narodowość polska może żywić w niepohamo-
| |
| − | wanym rozwoju swoich umysłowych potrzeb, zakreśla
| |
| − | mówca przyszłości jak najpomyślniejsze horoskopy:
| |
| − |
| |
| − | str 175
| |
| − | MOWA X. STRYNOWSKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | »Wielkie dzieło, od Najwyższej Opatrzności panowaniu swemu
| |
| − | zostawione, rozpoczyna szczęśliwie Najjaśniejszy Alexander I, chcąc
| |
| − | dać narodowi rosyjskiemu stale i doskonale prawa, chce mu dać
| |
| − | światło nauk, powszechne wychowanie, cnoty i obyczaje. Ta drogą,
| |
| − | którą wskazuje geniusz Likurga, gdy rozliczne państwa ro-
| |
| − | syjskiego prowincye, różnego początku, obyczajów,
| |
| − | opinii, klimatu, języka i religii, w jedno ciało polityczne
| |
| − | zostaną ścisłym węzłem połączone i przelane w jeden naród, jednym
| |
| − | duchem tchnący, jednego Pana cnocie i mądrości podległy, jednem
| |
| − | prawem nieodmiennem i sprawiedliwem rządzony, oświecony, cno-
| |
| − | tliwy, rolnictwem i rękodzielnym przemysłem, handlem i żeglugą
| |
| − | kwitnący, bogaty; męstwem i potęgą na ziemi i morzu bezpieczny,
| |
| − | słowem, naród prawdziwie wielki i szczęśliwy, natenczas, ożywione
| |
| − | wszystkie talenta, prace i cnoty, wydadzą wielkich i nadzwy-
| |
| − | czajnych ludzi, mnóstwem i doskonałością dziel wszelkiego ga-
| |
| − | tunku przed światem wsławionych; którzy otaczając świetny tron
| |
| − | Alexandra I i łącząc ścisłym związkiem sławą swoją, z nieśmiertelna
| |
| − | sławą panowania jego, przypomną Europie wieki Peryklesa, Augusta
| |
| − | i Ludwika wielkiego«.
| |
| − | »W tym tak wielkim widoku, Najjaśniejszy monarcha pozwala
| |
| − | chętnie poddanym swoim we wszystkich narodach szukać światła
| |
| − | i doskonałości, sprowadzać wszelkie użyteczne i potrzebne książki;
| |
| − | w tym chwalebnym celu wskrzesza, lub ożywia i utwierdza towa-
| |
| − | rzystwa uczone, i wszelkie zakłady, które do rozkrzewiania nauk,
| |
| − | lub do wychowania młodzieży są potrzebne; w tym duchu dobro-
| |
| − | czynnych zamiarów, najłaskawiej raczył i tę Wileńską utwierdzić
| |
| − | Akademię, która nieprzerwanym prac usilnych ciągiem, czysta o po-
| |
| − | mnożenie światła nauk i dobre wychowanie młodzieży gorliwością,
| |
| − | wiernem wszelkich obowiązków swoich wykonywaniem, nieśmiertelną
| |
| − | najłaskawszego monarchy pamięć czcić i poświęcać nie przestanie!«
| |
| − |
| |
| − | Nie były to czcze pochlebstw narzuconych kadzidła,
| |
| − | owe ody, któremi księża Golański i Poczobut święcili sławę
| |
| − | młodego monarchy i nadzieje ludów berłu jego podległych.
| |
| − |
| |
| − | Czyliż w tym dniu na rzymskich pieniach zbywać będzie?
| |
| − | Zawszeż wiszą posępne mgły? lub akwilony,
| |
| − | W nierównym nawałnice miotając zapędzie
| |
| − | Okoliczne Ponarskich gór szturmują strony?
| |
| − | Czy zawsze tylko nucić czasy nieszczęśliwe?
| |
| − | I w szkodnym losie nie dać odpoczynku myśli?
| |
| − | Mniejszy od wiecznych zrządzeń, na co umysł tkliwe
| |
| − | Próżno chęć i morduje i przyszłości kreśli?str 176
| |
| − | CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY.
| |
| − |
| |
| − | Na lądzie i na morzu milszy czas nastanie,
| |
| − | Skoro szturmy ustaną i wicher burzliwy.
| |
| − | A po dżdżystej z gromami nocy, w swym rydwanie
| |
| − | Jaśniejszym się nazajutrz zda Felbus życzliwy.
| |
| − |
| |
| − | O! Jak wdzięczne od tronu łaskawe promienie
| |
| − | Wspaniała Alexandra wszędzie ręka sieje!
| |
| − | Inna juz rzeczy biorą postać i znaczenie,
| |
| − | Juz się na złotych skrzydeł podnoszą nadzieje...
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 177
| |
| − | CZĘŚĆ TRZECIA.
| |
| − |
| |
| − | TOWARSZYSTWO WARSZAWSKIEstr 179
| |
| − | ROZDZIAŁ XVIII.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenie Grudniowe 1801 r. Na cześć zmarłego Krasickiego. Pochwała Dmochowskiego.
| |
| − | Odczyty Albertrandego, Czackiego i Sapiehy.
| |
| − |
| |
| − | Pragnąc uczcić uroczystym obchodem pamięć zmar-
| |
| − | łego w tymże 180I r. księcia arcybiskupa gnieźnień-
| |
| − | skiego, Ignacego Krasickiego, Towarzystwo przyjaciół nauk
| |
| − | odbyło w dniu 12 grudnia tegoż roku posiedzenie publiczne
| |
| − | »przy licznem obojej płci — jak o tem donosi Nowy Pa-
| |
| − | miętnik z grudnia 1801 r. — zgromadzeniu. Miły był
| |
| − | widok dla człowieka myślącego, ten zbiór dam najpierw-
| |
| − | szych, ludzi dojrzałych, mających zasłużoną w publiczno-
| |
| − | ści sławę i kwitnącej młodzieży. Zaiste, powiedział sobie,
| |
| − | jeszcze gust nauk nie wygasł, jeszcze to, co najszlachetniej
| |
| − | zajmuje dusze, co najmilej zaprząta umysł człowieka, w ca-
| |
| − | łej swojej mocy zostaje, gdy pierwsze próby niedawno za-
| |
| − | wiązanego Towarzystwa, tak żywo interesują i tak liczną
| |
| − | zaszczycane są przytomnością«.
| |
| − | Zapowiedziane odczyty X. Albertrandego: o Muzach,
| |
| − | Franciszka Dmochowskiego: Pochwała Krasickiego,
| |
| − | Aleksandra ks. Sapiehy: o systemie metrycznym
| |
| − | i Tadeusza Czackiego: o dziesięcinach, stanowiły wa-
| |
| − | żna do tak licznego zgromadzenia publiczności przynętę.
| |
| − |
| |
| − | 12*str 180
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ OŚMNASTY.
| |
| − |
| |
| − | «Nikną z oczu naszych — temi słowy, między innemi, zagaił
| |
| − | owo posiedzenie prezes — pochłonieni w powszechnej ludzkiego ro-
| |
| − | dzaju toni, ci, na których szczęśliwym dowcipie, rozległej nauce, pra-
| |
| − | co" ilości nieustającej, największe Towarzystwo nasze gruntowało
| |
| − | nadzieje; a na publicznych posiedzeniach wzywać przezacnych słu-
| |
| − | chaczów musimy do żałowania swej straty, do utyskiwania nad wla-
| |
| − | naszą niedolą. Żałobną mogiłę wiekopomnego Józefa Szymanow-
| |
| − | skiego w świątynię nieśmiertelności przemieniła cudotwórcza moc
| |
| − | wspaniałej wymowy. Podoimy hołd dziś oddany będzie poważnej pa-
| |
| − | miątce Ignacego Krasickiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, którego
| |
| − | ostatnie prawie mdlejące wyrazy były: oświadczenie żywe ukonten-
| |
| − | towania swego z utworzenia tego towarzystwa i chęci przyłożenia
| |
| − | się do wszelkiej onego pomyślności. A bodajby klęski nasze na tej
| |
| − | się Stracie zakończyły! Ale ani rozdrażniać tkliwej umysłom rany
| |
| − | nie przystoi, ani w mojej jest mocy ukoić przejęte żalem serca. Sza-
| |
| − | nując pogrobową nawet skromność tych wielkich ludzi, nie przywalę
| |
| − | ozięble ich zwłok dumnym onym napisem, który Anglicy Newtonowi
| |
| − | wyryli ale w skromniejszych wyrazach powiem: winszujmy sobie,
| |
| − | niech pozostała publiczność sobie winszuje, że. takich mężów współ-
| |
| − | czesna była. A jeśli ów aktor w starożytności, aby siebie, aby przy-
| |
| − | tomnych rozrzewnił, urnę z popiołami jedynaka syna W rękach trzy-
| |
| − | mając, łzy przyrodzone w kunsztowne przemienił; nie może Igna-
| |
| − | cego Krasickiego pochwala nie być najskuteczniejsza w uściech tego,
| |
| − | który nie urnę z zimnym popiołem, ale w rekach swoich ma złożony
| |
| − | depozyt nieoszacowanych dzieł, tchnących jeszcze duchem tak wy-
| |
| − | bornego dowcipu. Zbieg okoliczności, lub traf szczęśliwy, sprawił, iż
| |
| − | pochwały męża, z rymotwórczych sztuk największa zaletę, najokazalszy
| |
| − | zaszczyt mającego, ogłoszone być mają przez najwyborniejszych
| |
| − | przekładaczów tych dwóch pisarzów, których wszystkie wieki ksią-
| |
| − | żętami rymotwórców być uznali. Ta szczęśliwa okoliczność powodem
| |
| − | mi jest, abym przezacnemu zgromadzeniu temu, nim Muz wycho-
| |
| − | wań ca najmilszego pochwały, przez muz nieodstępnych przyjaciół
| |
| − | usłyszą, Muzach powziętą, ze starożytnych źródeł podał wiadomość:
| |
| − | jako ku pomocy być mogąca do zupełniejszego rozpoznania pamiątek
| |
| − | starożytności, do objaśnienia mitologii i doskonalszego zrozumienia
| |
| − | pisarzów dawnych, mianowicie wierszopisów«.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Obszerna dyssertacya Albertrandego, oparta na przy-
| |
| − | kładach, z klasyków zaczerpniętych, nie wniosła wpraw-
| |
| − | dzie do literatury ówczesnej epoki dorobku cennego, lecz
| |
| − | jako wyraz upodobań umysłów, w archeologii mitologicznej
| |
| − | rozmiłowanych, nosi na sobie cechę swego czasu i daje
| |
| − |
| |
| − | str 181
| |
| − | POCHWAŁA KRASICKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | świadectwo bezużytecznej erudycyi, jaką naówczas ode-
| |
| − | rwanym zupełnie od życia przedmiotom poświęcano.
| |
| − | Wzorem krasomówstwa, uietylko owoczesnego, lecz
| |
| − | i na zawsze takiem pozostać mogącego w literaturze oj-
| |
| − | czystej, była wspaniała mowa tłómacza Iliady, Franciszka
| |
| − | Ksawerego Dmochowskiego, poświecona pamięci Ignacego
| |
| − | Krasickiego. Nie można i sobie i innym odmówić rozkoszy
| |
| − | przytoczenia ważniejszych z niej ustępów, z uwagi na nie-
| |
| − | zwykle piękną jej formę i treść, odskakujące od szablonu,
| |
| − | zazwyczaj w tego rodzaju pochwałach pośmiertnych sto-
| |
| − | sowanego.
| |
| − | «Jeżeli z rzeczy ludzkich — rozpoczął mówca—może co sobie
| |
| − | rościć prawa do nieśmiertelności, to zapewne geniusz. Inne zalety,
| |
| − | bądź władzy, bądź bogactwa, bądź urodzenia, przemijająca maja
| |
| − | trwałość. Każą niekiedy pozornym blaskiem mniej uważne oczy; ale
| |
| − | zgon wraca je do nikczemności, z której się niesłusznie wydobyć
| |
| − | usiłowały. Sama nawet cnota, najpierwsze i największe między ludźmi
| |
| − | dobro, wkrótce nieznana gaśnie, jeśli pióro geniuszu nie wydrze jej
| |
| − | zapomnieniu i nie zapisze w księgę nieśmiertelności. Sam tylko ge-
| |
| − | niusz żyje z siebie: on jest i przedmiotem i sprawca swojej chwały,
| |
| − | on sani tworzy dzieła godne wieków, a te same dzieła stają się dla
| |
| − | niego niezatarta pamiątką».
| |
| − | «Któż ze współczesnych nad Krasickiego może być pewniejszy
| |
| − | tego gatunku chwały? kto nad niego może sobie dłuższe obiecywać
| |
| − | życie w pamięci potomności? Póki się utrzyma język polski,
| |
| − | ta znakomita i najkształtniej ukrzesana gałęź sło-
| |
| − | wiańskiego języka, póty jego imię wspomniane będzie, z tem
| |
| − | uczuciem, jakie dzieła jego w każdym z czytających wzbudzają. Co
| |
| − | mówię! Dzieła jego przyłożą się do utrzymania tego języka. Najod-
| |
| − | leglejsi potomkowie chciwi, tych samych kosztować słodyczy, które
| |
| − | w czytaniu Krasickiego ich pradziadowie czerpali, uczyć się będą
| |
| − | ich mowy i prześlą ją swoim następcom».
| |
| − | «Zaiste, mąż tak wysokich talentów wyższy jest nad wszystkie,
| |
| − | pochwały. Żyje on i żyć będzie z siebie; i ten wieniec, który sam
| |
| − | swoją ręka uplótł, nie potrzebuje żadnej ozdoby z przydanych obca
| |
| − | ręką kwiatów. Ale posłuszny być winienem rozkazom zgromadzenia,
| |
| − | które uiszczając sie z swoich obowiązków, aby pamięci uczonych ludzi
| |
| − | winny hołd w gronie jego odbierało, mnie do tej posługi, tak dla
| |
| − | pochlebnej, wezwać raczyło. Należy się od tego zgromadzenia naj-
| |
| − | żywsza wdzięczność zmarłemu książęciu, że imię swoje w rejestr
| |
| − | jego najskwapliwiej zapisał, że w początkach zaraz największą gor-str 182
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ 0ŚMNA8TY.
| |
| − |
| |
| − | liwość względem jego ustanowienia, utwierdzenia i skutków okazał.
| |
| − | Niestety! Jeśli niewcześnie dla siebie, za nadto prędko umarł dla
| |
| − | Towarzystwa, którego i najcelniejszą był ozdobą i byłby najużyte-
| |
| − | czniejszym członkiem. Dlatego, nie może być rzeczą obojętną dla
| |
| − | światłej publiczności, posiedzenia nasze tak liczną przytomnością za-
| |
| − | szczycającej, słyszeć rzecz o mężu, którego dzieła z takiem czyta
| |
| − | ukontentowaniem, a ja, największy stad puchop, największa śmiałość
| |
| − | biorę, że o Krasickim mówić będę«.
| |
| − | »Żyjemy w tym wieku, kiedy opinia, do prawideł natury i ro-
| |
| − | zumu zwrócona, ceni ludzi podług osobistej ich wartości. Wyschło
| |
| − | dziś źródło owych pysznych pochwał, tak obficie szalowanych, a z ta-
| |
| − | kiem unudzeniem słuchanych. Nie pytają się teraz, jak długi szereg
| |
| − | przodków liczyć może? ale jakim był i co uczynił? Szczęśliwa zaiste
| |
| − | zmiana, która obaliwszy słabe podstawy, na jakich oparte dawniej
| |
| − | dumne bałwany, przywłaszczały sobie prawo do czci świata, każe
| |
| − | szukać rzetelnej chwały: w talentach, zasługach i cnocie. Taką sobie
| |
| − | zapewnił Krasicki. Miał on wszystkie zaszczyty panującej dawniej
| |
| − | opinii. Lecz tak je zaćmił osobistą swoją wartością, iż samo ich wspom-
| |
| − | nienie zdawałoby się ujmą jego chwały. Dowcip jego, talenta, przy-
| |
| − | mioty, stawia go w rzędzie najznakomitszych ludzi, jakiemi się ta
| |
| − | ziemia w oczach Europy i potomności zaszczycać będzie«.
| |
| − |
| |
| − | Po treściwem przedstawieniu żywota Krasickiego
| |
| − | i po szczegółowym rozbiorze dzieł jego pod względem bo-
| |
| − | gactwa ich treści i formy językowej doskonałej, kończy
| |
| − | mówca swoje wywody pięknem porównaniem:
| |
| − |
| |
| − | »Miała razem dwóch ludzi Polska, których dzieła lubiła czytać
| |
| − | i porównywać, a na których, jak na dwie celne literatury swojej
| |
| − | Ozdoby, patrzyła: Naruszewicza i Krasickiego. Pierwszy wychowany
| |
| − | w surowej szkole uczonego Zgromadzenia, drugi, wykształcony w po-
| |
| − | lerownej szkole świata, wzięli odmienne na umysłach piętna, które
| |
| − | na swoich pismach wycisnęli. Ztąd Naruszewicz poważny, a w samych
| |
| − | żartach ciężki: ztąd Krasicki miły, zabawny, ujmujący. Obadwa ob-
| |
| − | darzeni świetnemi od natury talentami; lecz Naruszewicz więcej
| |
| − | sobie zadawał pracy: Krasicki więcej szedł za swoim dowcipem. Na-
| |
| − | ruszewicz miał więcej głębokości. Więcej świetności - Krasicki. Tamten
| |
| − | się zapuszczał w nieprzebrnione morze erudyi, ten biegał po uśmie-
| |
| − | chających się imaginacyi przestrzeniach. Krasicki w pierwszej zaraz
| |
| − | młodości nabrał dobrego smaku. Naruszewicz w początkowej edu-
| |
| − | kacyi wyczerpął coś z szumnego stylu, który niedawno panował
| |
| − | w Polsce i nigdy się zupełnie z tej wady otrząsnąć nie mógł. Dlatego
| |
| − | Krasicki zawsze gładki, naturalny; Naruszewicz często szumny, a cza-
| |
| − | sem nadęty. Naruszewicza niezmierna Z początku chwała wierszopiska,
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 183
| |
| − | ROZPRAWA Ks. SAPIEHY.
| |
| − |
| |
| − | coraz w oczach ludzi gustownych zmniejszała się, a natomiast wzra-
| |
| − | stała sława jego dzieł, pisanych proza. Krasicki, mimo pięknych i do-
| |
| − | wcipnych dzieł, niewiązaną mowa wydanych, utrzymał celniejszy
| |
| − | zaszczyt z poezyi. Obadwa ludzie rzadcy, wzajemnie siebie szanu-
| |
| − | jący, byli ozdoba narodu i światłem nauk polskich. Lecz Narusze-
| |
| − | wicz pójdzie do potomności jak tlómacz Tacyta i dziejopis. Krasicki
| |
| − | jako — poeta. Naruszewicz będzie w reku uczonych, Krasicki —
| |
| − | w reku wszystkich«.
| |
| − |
| |
| − | Z działu umiejętności ścisłych Alexander ks. Sapieha
| |
| − | odczytał obszerną rozprawę o stosunku nowych
| |
| − | miar i wag francuskich z litewskiemi i pol-
| |
| − | skiemi.
| |
| − | Wykład jego jasny i popularny obudzi] ogólne zajęcie.
| |
| − | Przykładowo, dla wykazania zalet owego wykładu, przy
| |
| − | taczamy tu wyjaśnienie systematu metrycznego francu-
| |
| − | skiego słowami mówcy:
| |
| − |
| |
| − | «Znaleziono zgodnie prawdziwą odległość północnego bieguna
| |
| − | naszej ziemi od ekwatora. Tc odległość podzielono na dziesięć milio-
| |
| − | nów części. Z tych jedną część dziesieciomilionową znalazłszy dogo-
| |
| − | dna w swojej długości do miary w pospolitem używaniu ludzkich
| |
| − | potrzeb, oznaczono te jedne decymalną część kresy między biegunem
| |
| − | i ekwatorem za bazę, to jest, za elementarna jedność wszystkich
| |
| − | miar i wszystkich wag i tę zachowaną cześć, na linii południowej
| |
| − | nazwano metre. On wynosi na dawna miarę francuska trzy stopy
| |
| − | i Misko ośmiu setnych części; na nasza mian; polaka, łokieć jeden
| |
| − | i więcej jak szósta cześć onego«.
| |
| − | »Ten metr kwadrując, użyto za elementarna jedność do miar
| |
| − | rozległości powierzchnich. Sto kwadratowych metrów nazwano arą,
| |
| − | z którego składają się morgi, włóki i t. d.«
| |
| − | »Ten metr zrobiono elementarna jednością nietylko miar roz-
| |
| − | ległości, ale i miar miąższości. Wzięto dziesiąta cześć tego metra
| |
| − | i w takiej wysokości zrobiono w formie kubicznej naczynie, którego
| |
| − | wielkość wynosi blizko naszą kwartę. Francuzi nazwali to litre
| |
| − | i oznaczyli za pierwiastkową jedność wszystkich miar miąższości,
| |
| − | czyli kwart, garców, korców i t. d.«
| |
| − | »Tenże metro zrobili również elementarna jednością wszyst-
| |
| − | kich wag. Wzięto setną cześć metra i w takiej wysokości zrobiono
| |
| − | kliniczne naczynie. To napełniono woda dystylowaną, tę wodę za-
| |
| − | mrożono do stałego lodu i potem w machinie pneumatycznej, zupełnie
| |
| − | od powietrza wypróżnionej, ważono. Taki ciężar wody nazwanostr 184
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ OŚMNASTY.
| |
| − |
| |
| − | gramme, i oznaczono odtąd, jako niczem nieskażoną elementarną
| |
| − | jedność wszystkich wag«.
| |
| − | Koniec posiedzenia wypełniła dyssertacya Czackiego
| |
| − | o dziesięcinach, która pomimo upływu stulecia od
| |
| − | chwili jej ogłoszenia, nie straciła dotąd wartości jedynego
| |
| − | źródłowego w tej kwestyi dokumentu.
| |
| − | Z dotychczasowych posiedzeń Towarzystwa sesya
| |
| − | 12 grudnia 1801r. należała do najrozgłośniejszych. Cały
| |
| − | kraj z zapałem odczytał wydrukowaną pochwałę Krasic-
| |
| − | kiego i zaliczył ją do arcydzieł krasomówstwa polskiego.
| |
| − | Minister pruski Schulenburg — ten sam, który, przed
| |
| − | kilkoma laty przedtem, pierwszy obwieścił urzędownie za-
| |
| − | miar poprzedniego króla pruskiego przyłączenia do monar-
| |
| − | chii dzielnic Rzplitej z Toruniem i Gdańskiem, na satys-
| |
| − | fakcyę klęsk poniesionych w r. 1792 w wojnie z Francyą —
| |
| − | bawił właśnie w owym czasie w Warszawie i pospieszył
| |
| − | do siedliska Towarzystwa, by wynurzyć jego prezesowi
| |
| − | żywe zadowolenie z prac uczonego grona, a jednocześnie
| |
| − | i chęć należenia do liczby jego członków.
| |
| − | Ksiądz Albertrandy wystosował do niego w dniu 14
| |
| − | stycznia 1802 r. odezwę w języku francuskim tej osnowy:
| |
| − | »Monseigneur! Il a plu a Votre, Excellence non seulement
| |
| − | d'accorder sa puissante protection a notre Société naissante, mais
| |
| − | encore de permettre, qu'en illustrant de Son nom, elle puisse se flatter
| |
| − | de profiter de ces lumieres. Il est bien juste, que, de son coté elle
| |
| − | tache de se montrer digne de tout davantages et qu'elle rende autant
| |
| − | qu'il est en elle, par des preuves non équivoques, un témoignage
| |
| − | éclatant de sa reconnoissance. Elle ne croit pas pouvoir mieux rem-
| |
| − | plir ce dévoir, qu'en mettant sous les yeux de Votre Exc. le produit
| |
| − | de ses travaux precedens, par lesquels elle éspere prouver son utilité
| |
| − | pour le présent et prendre de plus grands engagements pour l'avenir.
| |
| − | L'eloge du Prince Archeveque de Gnesne, membre do notre société,
| |
| − | a rendu notre derniere séance publique tres intéressante, mais jus-
| |
| − | qu'ici il n'a été publiée qu'en polonois. La meme séance h présenté
| |
| − | a l'assemblée les trois pieces suivantes que nous prenons la liberté
| |
| − | de lui offrir. Les deux premieres, qui ont pour auteurs: le prince
| |
| − | Sapieha et le comte C'zacki roulent sur des objets de la plus grande
| |
| − | Importance. Le troisieme, lu en polonois, niais traduit en latin par
| |
| − | I auteur, est un recueil de ce que les plus célebres écrivains ont pro-
| |
| − |
| |
| − | str 185
| |
| − | CZACK1 O DZIESIĘCINACH.
| |
| − |
| |
| − | duits sur un objet, qui ne sauroit etre indifférent a la littérature.
| |
| − | L'auteur est celui, qui, plein de reconnoissance pour la protection, que
| |
| − | V. E. daigne lui accorder et du soin qu'Elle veut bien prendre de
| |
| − | avancement, a l'honneur île se dire, avec tous les sentiments du
| |
| − | plus profond respect Monseigneur de. Votre Exc. etc.»64).
| |
| − |
| |
| − | Nie tyle — potrzeba zjednania sobie wyjątkowej opieki
| |
| − | władz pruskich nad miodem Towarzystwem, ile konieczność
| |
| − | zapewnienia sobie względnej swobody w rozwoju jego dal-
| |
| − | szym, dyktowała przezornym kierownikom słowa bezgra-
| |
| − | nicznego zaufania do dobrych rzekomo intencyj tychże
| |
| − | władz, względem zadań, jakie sobie Towarzystwo nakreśliło.
| |
| − | Nie uchylił się, od tego politycznego programu i Czacki
| |
| − | w rozprawie o dziesięcinach, w której, projektując ich za-
| |
| − | mianę na osep zbożowy, uważał za konieczne uderzyć
| |
| − | w nutę oportunizmu.
| |
| − | »Upadla samorządność narodu — tak zakończył Czacki swą
| |
| − | przemowę — zostać powinna ufność w opiece rządowej. Nie mamy
| |
| − | udziału w władzy narodowej, ale nikt nam nie zaprzecza prawa, mó-
| |
| − | wić z otwartością o naszych potrzebach. Niech ta czuła zmiana nie
| |
| − | wdraża w nas niedołężności. Nieśmy z rozsądkiem i uszano-
| |
| − | waniem wyjaśnienie prawdy w wspanialej prostocie. Ona jest
| |
| − | tern bóstwem, przed k torem mocarz i naród rzucać winien kadzidło.
| |
| − | Ci, co nami rządzą, wyznają świetna powinność wymierzania nam
| |
| − | sprawiedliwości. Wzywam jej dla stosunku potrzeb i praw większej
| |
| − | części mieszkańców tej ziemi!«str 186
| |
| − | ROZDZIAŁ XIX.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenie Majowe 1802 r. Program prac Towarzystwa. Potrzeba opracowania Instoryi
| |
| − | krajowej. Mowa Albertrandego.
| |
| − |
| |
| − | Następne, z kolei trzecie, publiczne posiedzenie Towa-
| |
| − | rzystwa, odbyte 15 maja 1802 r., ważnem się stało
| |
| − | z tego względu, że na niem, po raz pierwszy, z obłoków
| |
| − | ogólnikowych projektów i najlepszych chęci, wysnuwać się
| |
| − | zaczęło wyrazistsze oblicze tych robót piśmienniczych ogól-
| |
| − | niejszego znaczenia, jakie członkowie Towarzystwa wyko-
| |
| − | nać postanowili
| |
| − | Oddawszy dań należną polityce chwili, w słowach:
| |
| − | »mamy tę już chlubę i pociechę, iż, uznana z jednej strony
| |
| − | zamysłów naszych nieskażona przystojność zjednała nam
| |
| − | zaufanie troskliwej o szczęśliwość tych krain
| |
| − | zwierzchniczej władzy,« a z drugiej, zapowie-
| |
| − | dziawszy przyrzeczony w nakładach na wydawnictwa
| |
| − | Towarzystwa udział czynny »odłączonych losem, spojo-
| |
| − | nych zamiarów wspólnością, przezacnych obywatelów od
| |
| − | najodleglejszej ściany«, wyliczył prezes Albertrandi sze-
| |
| − | reg książek, bądź już opracowanych, lub też w robocie
| |
| − | będących, któremi niezadługo piśmiennictwo ojczyste wzbo-
| |
| − | gaconem będzie. Już tego samego dnia »w wielkiej oblito-
| |
| − |
| |
| − | str 187
| |
| − | PLANY OPRACOWANIA HISTORYI.
| |
| − |
| |
| − | ści po całym kraju, bezpłatnie rozdaną być miała sianka
| |
| − | obyczajowa dla ludu« zmarłego niedawno przedtem
| |
| − | członka Towarzystwa X. Piramowicza; zapowiedziano
| |
| − | nadto tablice wag i miar ks. Alexandra Sapiehy,
| |
| − | rozprawę o Koperniku Jana Śniadeckiego, grama-
| |
| − | tykę polską X. Kamieńskiego, słownik języka
| |
| − | polskiego Lindego, pracy, »której już odebrane wzory
| |
| − | każą się spodziewać, iż nie tylko slow staropolskich, ale
| |
| − | i tych, których potrzeba później wprowadziła używanie,
| |
| − | i tych, którym narodowość polską ostatnie przyznały wieki,
| |
| − | wyrazów oraz językowi temu właściwych, najobfitszym
| |
| − | słownik ten stanie się składem i nieprzebrane ojczystego
| |
| − | jeżyka okaże dostatki«.
| |
| − | Zapowiedziano część drugą Retoryki X. Piramo-
| |
| − | wicza, zaleconej ongi przez zacnej pamięci komisyę edu-
| |
| − | kacyjną, logikę Józefa Kalasantego Szaniawskiego, ma-
| |
| − | tematykę X. Zaborowskiego, architekturę braci
| |
| − | Stanisława i Alexandra hr. Potockich, chemię ks, Ale-
| |
| − | xandra Sapiehy, mineralogię Komarzewskiego, oraz
| |
| − | inne działy nauk przyrodniczych w opracowaniu Szeydla,
| |
| − | Jackiewicza i X. Jundziłła; nowe wydanie Iliady, w prze-
| |
| − | kładzie Dmochowskiego.
| |
| − | Lecz najważniejszy ustęp mowy Albertrandego po-
| |
| − | święconym był naglącej potrzebie opracowania history i
| |
| − | ojczystej, która, skutkiem zgonu Naruszewicza, utra-
| |
| − | ciła jedynego, jak dotąd, swego orędownika i przedsta-
| |
| − | wiciela.
| |
| − | Trudności tego zadania nie były obcemi Towarzy-
| |
| − | stwu. Z pomiędzy następców Naruszewicza, może tylko
| |
| − | jeden Czacki zdawał się najgodniejszym do podjęcia lak
| |
| − | olbrzymiego zadania. Do niego też, jak zobaczymy, zwraca
| |
| − | się Albertrandi ze słowem nadziei, iż od lego brzemienia
| |
| − | się nie uchyli. Wiadomo, jakie sprawa historyi pol-
| |
| − | skiej znalazła w tonie Towarzystwa rozwiązanie. Wia-
| |
| − | domo, że ono nie odpowiedziało ze wszystkiem oczekiwaniom
| |
| − | Towarzystwa i wymaganiom nauki. Lecz wina takiegostr 188
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY.
| |
| − |
| |
| − | rezultatu dobrych zamiarów Towarzystwu obciążać nie
| |
| − | powinna. Zamiar rozebrania przez członków pojedynczych
| |
| − | panowań królów i epizodycznego traktowania różnych epok
| |
| − | dziejów polskich — spotkał się z czasem z gryzącą ironia,
| |
| − | Johana Bartoszewicza.
| |
| − | »Sądziło Towarzystwo - pisał on - że przez to przy-
| |
| − | spieszy wielkie dzieło i zostawi narodowi historyę, przed
| |
| − | którą znikną wszelkie ogromy erudycyi i talentu. To do-
| |
| − | skonały rys epoki. Nikt historykiem nie bodzie z natchnie-
| |
| − | nia, dlatego nikomu nie można poruczać pisania historyi.
| |
| − | Towarzystwo przyjaciół nauk ani pojęcia nie miało
| |
| − | o skarbach, jakie się kryły dla naszych dzie-
| |
| − | jów w rękopismach; bez poznania tych źró-
| |
| − | deł chciało mieć historyę. Wtenczas literaci tak
| |
| − | łatwo przechodzili od przedmiotu do przedmiotu i ani się
| |
| − | domyślali, że do historyi potrzebują specyalnych wia-
| |
| − | domości, że muszą odbyć wprzódy jaką taką aplikacyę.
| |
| − | Stąd belletrysta dzisiaj, jutro filozof, trzeciego dnia teore-
| |
| − | tyk i poeta, czwartego, stawał się - historykiem. Wśród ta-
| |
| − | kich pojęć o rzeczach, nic dziwnego, że się w istocie zaraz
| |
| − | znalazło wielu historyków... Fakt to bardzo charaktery-
| |
| − | styczny... Był to spisek, że się tak wyrażam, jedno-
| |
| − | okich przeciw majestatowi historyi. Ludziom
| |
| − | liczonym z Towarzystwa przyjaciół nauk nie zbywało na
| |
| − | chęciach najlepszych, zbywało im tylko na potrzebnej
| |
| − | nauce i pojęciu ogromu przedsięwzięcia, na
| |
| − | które się dobrowolnie odważyli, sami nie
| |
| − | wiedząc, co robią. Zdumiewa ta ich spokoj-
| |
| − | ność«. 65)
| |
| − | Widocznie nie odczytał Bartoszewicz przemowy X.
| |
| − | Aibertrandego, wypowiedzianej na posiedzeniu 15 maja
| |
| − | 1802 r., jeśli tak krzywdzący czyni przedstawicielom To-
| |
| − | warzystwa zarzut.
| |
| − | I Albertrandi, ów mąż zasłużony, którego odpisami
| |
| − | archiwalnemi do dziejów polskich, nietylko Naruszewicz,
| |
| − | lecz i cale następne żywiły się pokolenia dziejopisów, i ko-
| |
| − |
| |
| − | str 189
| |
| − | TRUDNOŚCI ZADANIA.
| |
| − |
| |
| − | ledzy jego, badacze, członkowie Towarzystwa, doskonale
| |
| − | rozumieli obowiązki, jakie majestat historyi nakłada na
| |
| − | pracowników tego działu umiejętności.
| |
| − | Najwymowniejszym tego dowodem jest przemowa
| |
| − | Albertrandego, którą tu przytoczyć należy, gdyż stanowi
| |
| − | najlepszy komentarz i obronę Towarzystwa w tej sprawie:
| |
| − |
| |
| − | »Ale podobno troskliwa publiczność o honor imienia, którem
| |
| − | się te krainy niedawnemi czasy zaszczycały, spyta się, czyli na-
| |
| − | rodowa historya, jedna zaniedbana i śmiertelnym gła-
| |
| − | zem przywaloną zostanie? Nie daj Boże, aby Towarzystwo
| |
| − | nasze od siebie samego od rodne, tak daleko od zamiaru i przedsię-
| |
| − | wzięcia swego odstąpiło! Owszem, za własny swój i rodowity obo-
| |
| − | wiązek poczyta, wydrzeć niepamięci to imię, które na sercu każdego
| |
| − | natura wy piętnowała, a podać najodleglejszej potomności
| |
| − | wielkie wielkich przodków dzieła, ku sprawiedliwemu
| |
| − | onych ocenieniu i zasłużonemu uwielbieniu. Ale kto
| |
| − | będzie tak biegły w starożytności, tak sposobny, wieków od nas od-
| |
| − | dalonych rozpędzić ciemności; tak zdolny, rozmaitych narodów w cza-
| |
| − | sach dziczą zarosłych, opisać poniewierki? tak zdatny rozwiązać tru-
| |
| − | dności z upłynionych czasów krętego zaplatania pochodzące? tak
| |
| − | ćwiczony w niedościgłych przemianach praw, zwyczajów i rządów?
| |
| − | tak znający namiętności, które największych dziel i przypadków
| |
| − | sprężyna były? tak bogaty w rekopisma, w których się najtajniejsza
| |
| − | część historyi zamyka? tak opatrzony dyplomatycznemi pismami,
| |
| − | które najpotężniejszem są historyi utwierdzeniem? tak obfitujący
| |
| − | w księgi pisarzów dawnych, których imiona nie tylko dla gminu,
| |
| − | ale i dla uczonych osobliwszą są nowością? tak obdarzony pamięcią,
| |
| − | która by to wszystko ogarniała, to wszystko w porę i podług potrzeby
| |
| − | stawiła? Kto do tych wszystkich przymiotów miłości i wytrwałości
| |
| − | pracy, gorliwości o pomnożenie nauk pożytecznych, przywiązanie do
| |
| − | imienia, które od pierwiastków życia nosił, doświadczenie na długiem
| |
| − | urzędowaniu i sprawowaniu najdelikatniejszych interesów nabyte,
| |
| − | serce od gwałtownych passyj, myśl od ciemnych przesadów wolną
| |
| − | przytacza; ten, początkową w kolebce zostającego narodu historyę, od
| |
| − | Naruszewicza nietkniętą, ten, w nachylonym narodu tego wieku prze-
| |
| − | rwaną, ten, w czerstwości, młodości opisaną, ale podobno gdzienie-
| |
| − | gdzie poprawy lub objaśnienia potrzebującą historyę, do pożądanej
| |
| − | doskonałości doprowadzi. Nie mówię, kto to wykona? ale widzę
| |
| − | publiczność, odemnie do osoby w pobliżu będącej oczy zwracającą,
| |
| − | a mnie pozostaje tylko powiedzieć: hic vir, hic est!«str 190
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAł DZIEWIĘTNASTY.
| |
| − |
| |
| − | Te zatem trudności udania, jakie w lat kilkadziesiąt
| |
| − | później Bartoszewicz wyliczył, dziwiąc się spokojowi su-
| |
| − | mień członków Towarzystwa, jakoby ich zupełnie nieprze-
| |
| − | widujacych, znajdujemy jasno wyniszczono w przemowie
| |
| − | męża, tyle dla sprawy gromadzenia źródeł dziejowych za-
| |
| − | służonego. In magnis voluisse sat est. Z podjętego zadania
| |
| − | wywiązało się następnie Towarzystwo, wedle sił,... obrawszy
| |
| − | tę drogę, którą i do dziś dnia nauka uważa za najodpo-
| |
| − | wiedniejszą do zbudowania w przyszłości całokształtu dzie-
| |
| − | jów ojczystych. Działy »pojedynczych panowań
| |
| − | królów« z epoki Tow. przyj. nauk, zastępują dziś drobia-
| |
| − | zgowe monografie, bez których, o całości dziejów i ma-
| |
| − | rzyc nawet nie podobna.
| |
| − | Koniec posiedzenia 15 maja 1802 r. wypełniła roz-
| |
| − | prawa Jana Śniadeckiego, nadesłana z Krakowa: O obser-
| |
| − | wacyach astronomicznych, jak również Po-
| |
| − | chwała zmarłego X. Grzegorza Piramowicza,
| |
| − | wypowiedziana przez Stanisława Kostkę hr. Potockiego.
| |
| − |
| |
| − | str 191
| |
| − | ROZDZIAŁ XX.
| |
| − |
| |
| − | Przedmioty dyskussyj członków na posiedzeniach prywatnych. Poczucie potrzeby łączności
| |
| − | z literaturami innych narodów. Uwagi Albertrandego nad oświatą rodzimą. Inne tematy narad.
| |
| − |
| |
| − | To, co owej szczupłej garstce pracowników, skupionych
| |
| − | około obywatelskiej myśli podniesienia poziomu umy-
| |
| − | słowego społeczeństwa rodzimego w początkach wieku bie-
| |
| − | żącego, nadaje cechę istotnych myślicieli, świadomych celu
| |
| − | swego zadania, spoczywa nie tyle w różnorodności projek-
| |
| − | tów, jakie, gwoli zaspokojeniu potrzeb najnaglejszych oświaty
| |
| − | krajowej, planowała; ile przeważnie - w dążeniach do utrzy-
| |
| − | mania społeczeństwa rodzimego na tem stanowisku, jakie
| |
| − | mu, z racyi jego dotychczasowych, a niezaprzeczonych,
| |
| − | zasług kulturalnych, W świecie cywilizowanym się na-
| |
| − | leżały.
| |
| − | Odczuwali to dobrze członkowie Towarzystwa przy-
| |
| − | jaciół nauk. że u gronie narodów europejskich, Polska,
| |
| − | jakkolwiek politycznie z rzędu państw wykreślona, pod
| |
| − | względem dorobku swego umysłowego, nie najniższe zaj-
| |
| − | mowała stanowisko; że literatura czasów Stanisławowskich,
| |
| − | jakkolwiek nie jaśniejąca wybitniejszemi talentami, mogła
| |
| − | była wszelako wykazać się dorobkiem nie pośledniejszym,
| |
| − | jeśli nic treścią, to bogatą i poprawną formą zewnętrzną
| |
| − | str 192
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY.
| |
| − |
| |
| − | wobec literatur Zachodu, a, w każdym razie, obfitszym
| |
| − | i wspanialszym nad wszystkie ówczesne pobratymcze pi-
| |
| − | śmiennictwa Słowian.
| |
| − | Z tem wszystkiem, ze skromnością, właściwą jedynie
| |
| − | umysłom wyższym, ciż sami członkowie uczonego grona
| |
| − | odczuwali, iż wielu jeszcze warunków brakowało literatu-
| |
| − | rze rodzimej, by zapewnić jej możność dalszego rozwoju;
| |
| − | W pierwszym zaś rzędzie, odczuwali w niej brak twórczości
| |
| − | samodzielnej, oryginalnej, i nadmiar, jeśli nie wyłączną ce-
| |
| − | chę naśladownictwa treści i formy — zapożyczonych z Za-
| |
| − | chodu.
| |
| − | Na konieczność zatem podniesienia twórczości rodzi-
| |
| − | mej w duchu samodzielnym zwróciło uwagę w dyskusyach
| |
| − | swoich Towarzystwo przyjaciół nauk; a uwagi w tym przed-
| |
| − | miocie, przez Prezesa Albertrandego uczynione, są tak do-
| |
| − | niosłej wagi i tak charakterystyczne, że zasługują na pod-
| |
| − | niesienie i wyróżnienie, właśnie w dobie bieżącej, w której,
| |
| − | dzięki twórczym talentom, czysto rodzimym, literatura ta
| |
| − | doszła nietylko do niebywałego rozkwitu między swymi, ale
| |
| − | nawet dostąpiła zaszczytu, iż cały świat ucywilizowany
| |
| − | szczerze się nią począł interesować.
| |
| − | Dyskusye w sprawie warunków podniesienia piśmien-
| |
| − | nictwa polskiego i wzbogacenia jego języka, prowadzone
| |
| − | zaraz w pierwszych początkach bytowania Towarzystwa,
| |
| − | nie były dotychczas znanemi. Słabe jedynie jej odgłosy mie-
| |
| − | szczą się w przemówieniach prezesa Albertrandego na po-
| |
| − | siedzeniach publicznych, lecz nie dają one przybliżonego
| |
| − | nawet wyobrażenia o głębokości i trafności uwag czcigo-
| |
| − | dnego przedstawiciela inteligencyi swojskiej ówczesnej,
| |
| − | o świeżości jego poglądów w sprawie tak ważnej, nie po-
| |
| − | zbawionej bezpośredniego znaczenia i w czasach dzisiej-
| |
| − | szych, Przytoczyć je należy w tem miejscu in extenso, we-
| |
| − | dług notat w aktach Towarzystwa odnalezionych.
| |
| − | Wykazując konieczność usiłowań w celu rozszerzenia
| |
| − | terytoryalnego wpływu twórczości rodzimej i spopulary-
| |
| − | zowania dorobku umysłowego polskiego wśród ludów Eu-
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 193
| |
| − |
| |
| − | Akwarela nieznanego artysty dworu Landgrafa Hessen darmasztadzkiego
| |
| − | Ludwika X z r. 1800, (z kollekcyi MatBersohna).
| |
| − |
| |
| − | 13str 194
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY.
| |
| − |
| |
| − | ropy, w te słowa, przemówił Albertrandi do członków To-
| |
| − | warzystwa na jednej z sesyj prywatnych, odbytych na
| |
| − | schyłku roku 1802:
| |
| − |
| |
| − | »W pierwszych wiekach zwolna wzrastającej filozofii, ci, co
| |
| − | w wiadomościach do tego rzędu należących, nieco nad gminem pro-
| |
| − | stym unosili się; napuszeni wysokiem o swej umiejętności rozumie-
| |
| − | niem, szumny tytuł sophów, albo mędrców, sobie przywłaszczali.
| |
| − | Pierwszy Pythagoras, zmierzywszy okiem przestrzeń tak rozlepia
| |
| − | nauk, w skład prawdziwej mądrości wchodzących i bacząc, jak wiele,
| |
| − | nawet najwięcej umiejętności posiadającym, do przyznania sobie
| |
| − | chwały mądrych nie dostaje, przestał na skromnej nazwie filozofa,
| |
| − | to jest mądrości miłośnika. Ten wielkiego męża przykład mie-
| |
| − | liśmy na myśli, kiedyśmy tworząc to nasze. Towarzystwo, znane je
| |
| − | mieć chcieliśmy światu pod skroninem imieniem — przyjaciół
| |
| − | nauk. Ale, jak skromną jest ta nazwa w wyrażeniu, tak rozległa
| |
| − | jest w przedstawieniu, tak ważną i uciążliwa w powinności. Przyja-
| |
| − | cielami być przedsięwzięliśmy nauk, nie w tem rozumieniu, jak
| |
| − | wielu się przyjaciółmi, albo, iż słowa obcego użyję, amatorami rymo-
| |
| − | twórstwa, sztuki, malarstwa, lub muzyki, mianuje; choć nigdy, ani
| |
| − | wierszy nie składali, ani pędzla w ręce nie wzięli, ani dźwięku in-
| |
| − | strumentu, samego przez się, nie doświadczyli. Nasze przedsięwzięcie
| |
| − | jest: być przyjaciółmi nauk czynnymi, aby, za staraniem naszem,
| |
| − | dawne ich zabytki zachowane były i nowe.mi dostatkami zbogaconc,
| |
| − | aby wzrost, który w obcych krajach ustawicznie biorą, skutkiem był
| |
| − | nietylko cudzego przemysłu, ale i naszej gorliwości, aby i tu
| |
| − | zarodziły się szczęśliwie krzewiny, godne przesadzenia do naj-
| |
| − | bujniejszych niw zagranicznych.
| |
| − | »Zmierzając do tak chwalebnego kresu, liczne trudności drogę
| |
| − | zagradzają, które, nie inaczej, jak tylko usilną i niezwątloną pracą
| |
| − | mogą być uprzątnione. Trzeba najprzód zwyciężyć trudność, która
| |
| − | z samego języka pochodzi. Nie znali takowej zawady ani Grecy,
| |
| − | ani Rzymianie i, dla tego, po upadku nawet ich państwa, aby naro-
| |
| − | dowa ich chwała, jednako z władzą, potokiem zarwaną nie była,
| |
| − | przestać na pracach poprzedników swoich mogli, chociaż rozpościera-
| |
| − | jąca się coraz bardziej noc barbarzyństwa onychże samych ogarnęła«.
| |
| − | »Pozbawiony jest tego zaszczytu nasz język rodowity; a lubo
| |
| − | odwołując się do pierwiastkowego języka słowiańskiego, panowanie
| |
| − | onego, od Kamczatki, do morza Adryatyckiego rozciągamy, jednak
| |
| − | te, rozsypane miedzy dzikiemi narodami szczepu słowiańskiego osa-
| |
| − | dy, nie wicie do upowszechnienia języka słowiańskiego są pomocne,
| |
| − | zwłaszcza przy tak wielkiej dyalektów różnicy, przy tak uporczy-
| |
| − | wem do własnego kształtu mowy przywiązaniu, przy tak zwanych.
| |
| − |
| |
| − | str 195
| |
| − | MOWA X. ALBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | sporach o przewyższającej w różnych dyalektach gładkości mowy,
| |
| − | przy odmiennym zupełnie, albo po części w Illiryi, w Bulgaryi,
| |
| − | u Chrobatów, u Serbów, u Rosyan, u Czechów, u Polaków, składzie
| |
| − | samegoż abecadła, gdzie prostota, łatwość, wygoda, uprzedzonym
| |
| − | zdaniom, nawyknieniu, ślepemu starożytności poszanowaniu — ustą-
| |
| − | pić muszą. Przydać jeszcze do tego trzeba, że żaden ze słowiańskich
| |
| − | dyalektów, w układ wychowania, dziś w Europie kwitnącego za gra-
| |
| − | nicą narodu, takowych dyalektów używającego, nie wchodzi, kiedv,
| |
| − | od lat więcej stu, jakikolwiek polor mający Skandynawowie, Rosya-
| |
| − | nie, Brytańczykowie, Polacy i ościenne Niemcy, język francuski,
| |
| − | później trochę angielski, nieodbicie warunkom przystojności ćwiczeń
| |
| − | w pierwiastkach wieku poczytali, skąd poszło, że uczone nawet To-
| |
| − | warzystwa, nie. dla swego tylko kraju, ale dla ludzkiego rodzaju
| |
| − | pracując, zniewolone zostały, pisma swoje i mądre wynalazki ogła-
| |
| − | szać albo francuskim językiem, jak: akademia królewska w Berlinie
| |
| − | i w tych czasach petersburska, albo onym powszechnym językiem
| |
| − | łacińskim, jak niegdyś taż sama petersburska i lipska, która to osta-
| |
| − | tnia, rodowitego swego języka dopiero naonczas używać poczęła,
| |
| − | kiedy dzieła najwybitniejsze, w niemieckim języku wydane, kiedy
| |
| − | stan nauk na stopień wysokiej doskonałości wyniesiony, ciekawość
| |
| − | języka niemieckiego w obcych narodach wzbudziły.
| |
| − | »Nie zostaje nam tedy, dla uwiecznienia narodu naszego w pa-
| |
| − | mięci cudzoziemców (gdyż w naszej wiekować nigdy nie prze-
| |
| − | stanie), jak tylko — większą, niż w rzeczy samej ma, wzię-
| |
| − | tość językowi naszemu obmyśleć; a kiedy inne wsławienia
| |
| − | sie sposoby jemu są odjęte, albo przynajmniej uszczuplone, nie zo-
| |
| − | staje, mówię, jak tylko: liczne mi, pierwszorzędnemi, dzie-
| |
| − | łami i przyłożyć się do pomnożenia dostatku literatury,
| |
| − | abyśmy, tym sposobem, w narodach obcych chęć wzbudzili nabywa-
| |
| − | nia dostatecznej wiadomości naszego języka, a tem samem rozprze-
| |
| − | strzenili sławę nauki narodowej.
| |
| − | »Naśladownicze dzieła słabą są ponętą dla podejmowa-
| |
| − | nia tak wielkiej pracy, jaką jest nabycie języka, od innych, dziś uży-
| |
| − | wanych, tak bardzo się różniącego, a ledwieby jaki, słowiańskiego
| |
| − | rodu, literat odważył się tak wielkim nakładem tak małą pozyskać
| |
| − | korzyść.
| |
| − | »Rzekłem: oraz licznemi, bo jeśli z dzieł naszych, przez
| |
| − | trzy, lub cztery wieki, ledwie się kilka znalazło, co sobie honor prze-
| |
| − | łożenia ich na inny język zjednały; jedna lub druga księgi do wia-
| |
| − | domości obcych dochodząca, nie zdoła wysokiego u nich wzbudzić
| |
| − | zdania o naszej literaturze.
| |
| − | »Naszej więc pracy zamiarem być powinno: nadać językowi
| |
| − | naszemu ona sławę, one u obcych zalety, aby przez nas posu-
| |
| − |
| |
| − | 13*str 196
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY.
| |
| − |
| |
| − | nietym został aż do stopnia onego, na którym inne sła-
| |
| − | wniejsze europejskie języki już stanęły.
| |
| − | »Ale choćbyśmy nawet przestali na samem oświeceniu
| |
| − | współziomków naszych, nie uniknęlibyśmy trudności, słusznie
| |
| − | nas zatrważać mogącej, która się znajduje — w rozmnożeniu ksiąg pra-
| |
| − | wdziwie pożytecznych, nawet istotnie potrzebnych, jako źródła jedy-
| |
| − | nego wszelkiego wyboru, mocniej zalecających imię narodowe i wytrwa-
| |
| − | łość onemu zapewnić, w następnych pokoleniach mogących.
| |
| − | »Okazują wprawdzie z niejaką dumą przeciągłe rejestra pisarzy
| |
| − | rodaków naszych przez te kilka wieków, gdy obfitsze światło nauki
| |
| − | u nas zajaśniało, na publiczne światło wydanych, ale z tej liczby,
| |
| − | aż do zaczęcia wieku siedmnastego, wyłączyć trzeba więcej jak trzy
| |
| − | czwarte części pisarzy, których, na on czas panujące o religię spory
| |
| − | potrzebnemi czyniły: wyłączyć i tych trzeba, którzy z powołania,
| |
| − | z gorliwości, z obowiązku urzędu swego, te materye objaśnić przed-
| |
| − | sięwzięli, które ustawami Towarzystwa od zamiarów naszych są od-
| |
| − | dalone; wyłączyć i tych, których, z wzorami pilne porównanie, niedo-
| |
| − | kładność okazuje; którzy zatem, i z poprzednimi, za — nauczycieli tylko
| |
| − | języka i świadków używania onego w świecie powinni być poczytani.
| |
| − | Wyłączyć jeszcze, albo raczej wymazać, z rejestru tego trzeba niele-
| |
| − | dwie że wszystkich pisarzy XVII wieku, w którym smak prze-
| |
| − | wrotny najcelniejsze dowcipy zaraził; którą to w brakowaniu pisa-
| |
| − | rzów surowość do połowy prawie ubiegłego wieku rozciągnąć należy.
| |
| − | Od tego czasu szczęśliwsza zaiste i narodowemu honorowi co do nauk
| |
| − | pomyślniejsza zaczęła się epoka. Ale jeśli w świetnym szyku poczet
| |
| − | godnych sławy swojej pisarzów stawa, nie mogę za tym okazałym
| |
| − | glejtem nie widzieć chałastry (!) niezmiernej i motłochu nikczemnego
| |
| − | zmarzłych i mrożących rymotwórców, nudzących, lub gorszących,
| |
| − | romansowych bajknpisarzów, sprośnych dramatystów, podłych tlóma-
| |
| − | czów, jednych, co pomiotła obcych narodów za skarby udać chcieli,
| |
| − | drogich, co rozumną wymowę, zdania wspaniale, nauki najdokładniej-
| |
| − | sze, wyroki polityków i filozofów najpoważniejszych — w ferezye po-
| |
| − | dłości, nikczemności i nierozsądku oblekli. Cala więc księgarnia naro-
| |
| − | dowa, z polskich pisarzów złożona, do skromniejszej bardzo liczby
| |
| − | przywiedzioną zostanie...
| |
| − | Cóż dopiero, kiedy zechcemy wziąść na uwagę nowe w litera-
| |
| − | turze odkryte potrzeby, świeże wynalazki przekształcenia nauk, skłon-
| |
| − | ności wieku! Jak wiele miejsc w tejże księgarni próżnych upatrzymy,
| |
| − | jak obszerne dla nas otworzy się pole pisania, jak ogromny zwali
| |
| − | się na nas ciężar pracy!
| |
| − | »A że o skłonności wieku dopiero wspomniałem, nie mogę
| |
| − | milczeniem pokryć, iż się przyjaciele nauk tak gorliwymi o wzrost
| |
| − | ich pokazać powinni, iżby żadnej nie cierpieli zawady, ubliżającej
| |
| − |
| |
| − | str 197
| |
| − | MOWA KS. ALBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | ich najzupełniejszej dojrzałości. Taką zaś, a to bardzo ważną, prze-
| |
| − | szkodą, jest porywcza wziętość, którą zwyczajnie moda nazywają
| |
| − | i niebaczny zapęd umysłów do jednego nauk gatunku, któremu, albo
| |
| − | powodzenie osobliwe, albo przychylność osób, z wytworności gustu
| |
| − | zaletę mających, albo płochych dowcipów tajna zmowa, szacunek
| |
| − | nadała.
| |
| − | »W biegu życia mojego, takowej popędliwej wziętości, czyli
| |
| − | niesfornej mody, wiele przykładów widziałem. Kiedy Jezuici w zaciszu
| |
| − | domowem wady stylu poprawiać usiłowali, a Konarski publicznie je
| |
| − | hańbił i potępiał, wszyscy chcieli być krasomówcami. Kiedy zorze
| |
| − | zdrowszej filozofii przez chmury perypatetyzmu przebijały sic, a Wi-
| |
| − | śniewski w Warszawie, Żebrowski w Wilnie, poczynali niektóre oka-
| |
| − | zywać doświadczenia fizyczne — wszyscy garnęli się do filozofii.
| |
| − | Kiedy z Niemiec do Polski przeniesiony Wolfius zasłużonych pochwal
| |
| − | wieńcem ozdobiony pokąsał się —wszyscy rzucili się do matematyki.
| |
| − | Kiedy sława gwiazdowidzów londyńskich, paryskich i innych zagra-
| |
| − | nicznych, postępkami w tej nauce, wybornemi naszych rodaków pra-
| |
| − | cami stwierdzona, po Europie rozeszła się — wszystkie ku niebu
| |
| − | oczy obrócone zostały, a jeśli liczbą innym się nie zrównali, sprawił
| |
| − | to wstręt trudów do tej nauki przywiązanych, sprawił narzędzi po-
| |
| − | trzebnych niedostatek.
| |
| − | »Kiedy Krasickiego, Naruszewicza, Szymanowskiego, Trembec-
| |
| − | kiego, Kniaźnina i kilku innych na łonie nieśmiertelności złożone
| |
| − | wiersze zjednały sobie sprawiedliwego tych rzeczy szacunkarza po-
| |
| − | chwały i łaskawe względy — wysypała się na polskie niwy jak sza-
| |
| − | rańcza, zgraja rymotwórców, czyli rymopotwórców, których gło-
| |
| − | sek jednobrzmiących parzyste zaprzęgi wlokły zbiory niezmierne
| |
| − | bąblów, lazaret rozumu, czcze gładkości, czułości, sensu, wyrazy.
| |
| − | Słowem, przeżyłem błyszczące się na przemian i zwykle widziadła:
| |
| − | encyklopedystów dumę, ekonomistów rachuby, rolników i gospodarzy
| |
| − | wynalazki, polityków szperania, sapały dramatystów, gallomanów
| |
| − | zagorzałych wschodzące, przyćmione, i ledwie nic zgasłe, nauki i kun-
| |
| − | szty, zaprzątnienia, bawidła, gruntowną i porywcza plochość.
| |
| − | »Nie dlatego to mówię, iżby wziętości, albo modzie, która
| |
| − | skłonności ludzi jest dowodem, pozwolić czego nie należy. Ale powsze-
| |
| − | chnem, Towarzystwo, rządzącem się prawem, nie podlegającem usta-
| |
| − | wom przemijającej ludzkiej namiętności, — upatrować, utrzymać i wspie-
| |
| − | rać wszelką usilność powinno, co powszechna wyciąga potrzeba, co
| |
| − | do wydoskonalenia Towarzystwa ludzkiego najbardziej dopomaga,
| |
| − | co do uszczęśliwienia współziomków ojczyzny świata całego najbar-
| |
| − | dziej i niezawodnie służy.
| |
| − | »Osobom tak światłym próżna rzecz jest zalecać nauki. Lu-
| |
| − | dziom tem powietrzem oddychającym, daremną jest rzeczą przypo-str 198
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY.
| |
| − |
| |
| − | minać ojczyzny miłość, a zatem zachęcać ich do pracy, byłoby —
| |
| − | którykolwiek z wspomnionych przymiotów podawać w wątpliwość.
| |
| − | »Wszakże, gdyby nawet zdawało się niektórym, co rzeczą jest
| |
| − | niepodobna, w jednymże grobie zagrześć ojczyznę i swoje do niej
| |
| − | przywiązanie, dlatego, iż ją z liczby żyjących wyłączają, naśladował-
| |
| − | bym onych to starodawnych Egipcyan, w biesiadach swoich i schadz-
| |
| − | kach wyschła przodków zwłoki okazujących i chwalących ich dzieła,
| |
| − | wysokie zasługi, hojne dobrodziejstwa, przejętem wdzięcznością ser-
| |
| − | cem, z głębokiem uszanowaniem opowiadających; a dobytą z pod
| |
| − | zimnego głazu tę wspólną matkę stawiłbym przed ich obliczem, aby
| |
| − | przeniknieni widoku okropnością, wstydem zalani, nie już z ust
| |
| − | moich, ale od niej samej te pełne żalu narzekania, te najżywsze, ale
| |
| − | oraz najsprawiedliwsze, strofowania słyszeli:
| |
| − | »I dlatego ja was na łonie mojem wychowałam i dlategoż ja
| |
| − | was najokazalszej dobroczynności mojej dowodami obdarzyłam, naj-
| |
| − | wybitniejszej czci i bonom upominkami ozdobiłam, wasze imiona
| |
| − | w księdze wiekopomności niezgluzowanych charakterów zapisałam
| |
| − | dziedzicami zjednanej mi przez waszych przodków chwały mianowa-
| |
| − | łam, w szczere wasze oklaski, w nieszczęśliwe doli użalenie, innych
| |
| − | narodów zjednałam, abyście do okropności losów moich hańbę wiecznej
| |
| − | niepamięci przyłączyli, abyście mię na jeden stos z dzikiemi narodami
| |
| − | wrzuciwszy, święte popioły moje wiatrom w rozsypkę oddali? Syny
| |
| − | niewdzięczne, syny dalekie od wielkomyślnej chwały wielkich przod-
| |
| − | ków, zdrowie swoje i życie na szanc dla mnie niosących! Jeśli ten
| |
| − | pozostały środek wydobycia z tej okropnej, która mnie ogarnęła,
| |
| − | nocy, będzie mi odjęty; jeśli przez wsparcie nauk narodowych, przy-
| |
| − | łożenie usilnej do tego pracy, nie będzie mi już wolno wznieść się
| |
| − | jakożkolwiek w rzędzie żyjących — niewdzięczność wasza i nieużytość
| |
| − | nietylko wieczystej nie uniknie każni, ale nawet onej tak podłej nie
| |
| − | zakosztuje słodyczy, która na obmierzłej zasadzacie gnuśności.
| |
| − | »Ci, którzy do opatrzności rządu staranność o utrzymanie po-
| |
| − | loru w tych krainach przywiązują, zastąpią was, obmyślą, nauczy-
| |
| − | cielów naznacza wzory, przepiszą nauki, ale ci nauczyciele, te wzory,
| |
| − | te nauki narodowemi nie będą, a przeciwnym, niżeli lud niegdyś
| |
| − | Izraela, sposobem, w ziemi waszej, obcą wam pieśń nucić przykażą.
| |
| − | Chełpliwie nawet obijać się o uszy wasze będą głosy przychodniów,
| |
| − | niezasłużoną chwałę sobie przywłaszczających, iż was z dzikości,
| |
| − | z barbarzyństwa, grubej rzeczy najpotrzebniejszych niewiadomości,
| |
| − | wyprowadzili. A ja, wzgardzona, spotwarzona, shańbiona, co losu
| |
| − | tylko byłam nieszczęsną ofiarą, stanę się dotkliwszą tysiąc razy przy-
| |
| − | godą, celem szyderstwa
| |
| − |
| |
| − | Quid miseram laceras, jam parce sepultae
| |
| − |
| |
| − | str 199
| |
| − | TEMATY DO ROZPRAW.
| |
| − |
| |
| − | »Święta Ojczyzno! Zawsze przytomna myśli, zawsze żyjąca
| |
| − | w sercu!
| |
| − | »Jeżeli władza Ona, najwyższemi rzeczy pod słońcem kierująca,
| |
| − | chciała, abyśmy Cię przeżyli, nie, staniemy się pastwą nieodzownej
| |
| − | śmiertelności, dzielić się z tobą życiem naszem będziemy, albo raczej
| |
| − | u nas i przez nas — życie do ostatniej przeciągniesz potomności.
| |
| − | »Zaręczają to tobie przyjaciele nauk, którzy dotąd usilnością
| |
| − | pracy, to imię utrzymać starali się, zaręczają zacne osoby one, po-
| |
| − | wagą swoją, zamiary nasze wspierające, zaręcza Rząd, przyrzekający
| |
| − | wsparcie i obronę zamysłom naszym, zaręcza ten nowy, przybrany
| |
| − | do Zgromadzenia towarzysz, a zaręcza ochotą, stałością usilnej pracy,
| |
| − | łożonej na dźwignięcie, rozszerzenie, wydoskonalenie nauk, tych
| |
| − | zwłaszcza, które wiek twój w pierwszej czerstwości zdobiły, zaręcza
| |
| − | mówię, wiek wytrwałości, dla której, na Twojej mogile, czytać po-
| |
| − | tomności będzie:
| |
| − | Hic jacet Polonia — sed non omnis.
| |
| − |
| |
| − | Znajdujemy w aktach Towarzystwa luźne kartki,
| |
| − | z wyszczególnieniem tematów, jakimi się członkowie na
| |
| − | prywatnych posiedzeniach zajmowali. Prawdopodobnie, dy-
| |
| − | skusya nad niemi nie została utrwaloną w piśmiennych
| |
| − | opracowaniach.
| |
| − | To jednak, co znajdujemy na luźnych owych kart-
| |
| − | kach, daje przybliżoną miarę szerokości pomysłów ich
| |
| − | projektodawców i powagi zadania, przez grono uczone
| |
| − | podjętego. Nie będą one obojętnemi i dla wyjaśnienia ho-
| |
| − | ryzontu naukowego epoki, która nas tu zajmuje. Oto ich
| |
| − | wyliczenie:
| |
| − | I.
| |
| − |
| |
| − | Podzieliwszy czas upłyniony np. od śmierci Kazimierza W. do
| |
| − | pierwszych lat wieku XVII t. j. do śmierci sławnego Zamoyskiego
| |
| − | Jana, na epoki, albo rozdziałów kilka, podług tego, jak znaczna mię-
| |
| − | dzy niemi różność się okaże, w każdej epoce opisać: jakie w ówcze-
| |
| − | snych Polakach bvłv patryotyzmu dowody, na czem się gruntowały
| |
| − | i z jakiego źródła pochodziły; a jeśli w odmiennych czasach, odmienne
| |
| − | były, przełożyć, jaka tej odmiany była przyczyna i jakie skutk,:
| |
| − | mianowicie, znając wzgląd na wpływ onych do rządu i pomyślności
| |
| − | krajowe?str 200
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY.
| |
| − | II.
| |
| − | Przyjąwszy, zasady lub sprężystość rządów, jakie Montesquieu
| |
| − | w księdze swojej de l'Esprit des lois naznacza, pokazać, jak wiele
| |
| − | z nich każda wpływu miała do rządu krain polskich, oraz jakie
| |
| − | onych, albo w wszystkich razem, albo kilku, spojenie, w różnych
| |
| − | czasach, aż do końca panowania Jana 111, pokazało się?
| |
| − |
| |
| − | III.
| |
| − |
| |
| − | Dla rozległości kraju, przedtym Polskiego, wyznaczywszy pun-
| |
| − | któw pięć, np: Kaniów, Nitawę, Kraków, Gdańsk i środkujący mię-
| |
| − | dzy niemi punkt — Brześć litewski, pokazać ich Perieków, Anteków,
| |
| − | i Antipody, lub, supponując ziemie, gdzie tylko morze jest, porówna-
| |
| − | nie z wyznaczonych punktów w fizycznym składzie uczynić, oka-
| |
| − | zując, co mają podobnego, lub odmiennego, a w przypadku chybio-
| |
| − | nej, która dla samego położenia być powinna, równości, okazać
| |
| − | tego przyczynę, gruntując sic na pewnych powieściach najsławniej-
| |
| − | szych wędrowników.
| |
| − |
| |
| − | IV.
| |
| − |
| |
| − | Imiona męskie i białogłowskie, które w starożytnej his torvi
| |
| − | czytamy, skąd pochodziły? czyli miały początek z oboegu jeżyka,
| |
| − | czyli też przemian z zagranicznych były? jak Pełka z Fulcona, lub
| |
| − | przetłumaczone jak Dobrogost z Bonawentury, czyli nie były nie-
| |
| − | które z samego upodobania złożone, jak Goworek, Gniewomin, Zbig-
| |
| − | niew, Niemiera etc. albo z wymysłu utworzone?
| |
| − |
| |
| − | V.
| |
| − |
| |
| − | Dawni Polacy czy mieli prawdziwe przezwiska? skąd je brali?
| |
| − | czy były dziedzicznemi, kiedy się stały pospolitnemi. Iżali się od
| |
| − | Wandalów przyjęły, albo pozostały był zwyczaj przezwisk, rodzeń-
| |
| − | stwo znaczących, dotąd w Hiszpanii trwający? w przezwiskach np.
| |
| − | Vasquez, Cortez, Perez, Suarez, Gullierez i tym podobne. Czy zwy-
| |
| − | czaj w Litwie i na Kusi takowych przezwisk, przez Ruś od Greków
| |
| − | był przyjęty, czyli z inąd wprowadzony. Na ostatek, czyli nazw miej-
| |
| − | scowych dać można powszechną przyczynę? Jakie one czasem od
| |
| − | osób pochodząc, wzajemnie potem osobom przezwiska dawały?
| |
| − |
| |
| − | VI.
| |
| − |
| |
| − | Jak był stan edukacyi młodzi polskiej co do nauk, co do oby-
| |
| − | czajów, co do ćwiczenia rycerskiego, lub szlachcie, przyzwoitego,
| |
| − |
| |
| − | str 201
| |
| − | TEMATY do ROZPRAW.
| |
| − |
| |
| − | w różnych czasach, t. j. 1. przed założeniem Akademii krakowskiej.
| |
| − | 2. od założenia Akademii krakowskiej do wprowadzenia Jezuitów,
| |
| − | 3. od wprowadzenia Jezuitów aż do objęcia szkół przez Pijarów.
| |
| − | 4. od założenia szkół Pijarskich do czasu Konarskiego, około 1780.
| |
| − |
| |
| − | VII.
| |
| − |
| |
| − | Czy zdanie Buffona o stopniowem ostudzeniu kuli ziemskiej,
| |
| − | znajduje jakie wsparcie w stanie teraźniejszych krain, przedtem pol-
| |
| − | skich, porównanym ze stanem dawniejszym, jak z powieści, dziejo-
| |
| − | pisów, lub innych pisarzów, okazać się może? Czyż li raczej prze-
| |
| − | ciwne temu zdanie, nie znajduje dostatecznej z tychże źródeł obrony?
| |
| − |
| |
| − | VIII.
| |
| − |
| |
| − | Powietrze morowe, o którem z dziejów naszych czytamy,acz
| |
| − | się bardzo często niegdy szerzyło w krajach polskich, z niezmierną
| |
| − | klęską obywateli, czy zawsze przychodnia chorobą było? czy nie. by-
| |
| − | wało czasem choroba krajowo rodną? A jeśli tak, jakim przypisane
| |
| − | powinno być przyczynom, czy od żywiołów, czy od przypadków, czy
| |
| − | od sposobu życia obywateli pochodziło? Dlaczego w dopiero przepę-
| |
| − | dzonym wieku, rzadko t. j. raz tylko, w wielkiej po kraju rozległości
| |
| − | i długim czasu przeciągu panowało, dwa razy zaś, w szczupłych
| |
| − | granicach i krótkim czasie, tej klęski doznano?
| |
| − |
| |
| − | IX.
| |
| − |
| |
| − | Ponieważ doświadczenie pokazuje, iż niektóre rośliny, własne
| |
| − | krainom, albo daleko cieplejszym, od krain, Polskę przedtem składa-
| |
| − | jących, albo daleko zimniejszym, w tych stronach doskonale sie ukra-
| |
| − | jowały, z niemałym mieszkańcom pożytkiem — przełożyć, jakie są
| |
| − | zioła, warzywa, porosty, korzenie, drzewa i rozmaite gatunki ro-
| |
| − | śliny, bądź dawniej znanego, bądź później odkrytego, świata, któreby,
| |
| − | przechodząc z cieplejszego, lub zimniejszego kraju, tu sie ukrajować
| |
| − | dały, okazując oraz, na czem sie takowa nadzieja gruntuje i jakich
| |
| − | ostrożności użyć należy i jakich stąd pożytków spodziewać się trzeba?
| |
| − |
| |
| − | X.
| |
| − |
| |
| − | Imiona miesięcy w języku polskim, czy w Polszczę początek
| |
| − | wzięły, czyli z obcego jakiego kraju tu przeniesione zostały? Czy
| |
| − | w nadaniu tych nazwisk miano ten sam zamiar, który sobie założyli
| |
| − | wynalazcy nowego kalendarza francuskiego, a przed nimi jeszcze
| |
| − | Linnaeus in Amoenitates Academicis. Miesiące Marzec i Maj, czylistr 202
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY.
| |
| − |
| |
| − | te nazwy mają z łacińskiego i jakim sposobem weszły do kalenda-
| |
| − | rza Polskiego? czyli raczej nie zagubione przez nie zostały inne, wła-
| |
| − | Ściwe polskie, tych miesięcy imiona?
| |
| − |
| |
| − | XI.
| |
| − |
| |
| − | Jakie odmiany w Polsce sprawiło otworzenie drogi do Indyj
| |
| − | wschodnich i odkrycie Ameryki?
| |
| − |
| |
| − | str 203
| |
| − | ROZDZIAŁ XXI.
| |
| − |
| |
| − | Cesarz Alexander I w Wilnie i w Grodnie. Uroczystości. Wiersz Karpińskiego. Wizyta kró-
| |
| − | lewsko-pruskiej pary w Warszawie. Zmiana polityki. Horoskopy na przyszłość. Deputacya
| |
| − | Członków Towarzystwa do króla. Memoryał. List opiekuńczy króla pruskiego z Poznania.
| |
| − | Towarzystwo przyjaciół nauk zyskuje sankcyę urzędową. Czacki i Molski w Toruniu i Frauen-
| |
| − | burgu. Szczątki po Koperniku.
| |
| − |
| |
| − | Nie przewidywało Towarzystwo, że w kilka tygodni
| |
| − | po majowem posiedzeniu 1802 nastąpi w losach jego
| |
| − | zmiana znacząca, która mu pozwoli rozwój działalności
| |
| − | dalszej na trwalszych oprzeć podstawach. Jak przedtem,
| |
| − | tak i tym razem, na tyle korzystną zmianę wpłynęły ho-
| |
| − | roskopy pomyślne dla narodowości polskiej, w prowincyach
| |
| − | do Cesarstwa Rosyjskiego przyłączonych. Dnia 18 czerwca
| |
| − | 1802 r. wracając z Kłajpedy, gdzie miało miejsce spotka-
| |
| − | nie się z królewsko pruską parą, zawitał młody Cesarz
| |
| − | Alexander I do stolicy Litwy. Po raz pierwszy mieli spo-
| |
| − | sobność obywatele Litwini powitać na swej ziemi monar-
| |
| − | chę, którego rządy zapowiadały nietylko dla nich erę po-
| |
| − | myślnie jszą i zmiany ku lepszemu.
| |
| − | Entuzyazm ludności wyraził się całym szeregiem owa-
| |
| − | cyj nie narzuconych, do tego stopnia, że, jak to miejscowi
| |
| − | korespondenci donieśli do Warszawy,66) obywatele wileńscy,
| |
| − | spotkawszy monarchę o ćwierć mili od miasta, «wyprzęgli
| |
| − | konie i sami go ciągnęli aż do mieszkania».str 204
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY.
| |
| − |
| |
| − | Wilno przybrało się na festyn w świetną illumina-
| |
| − | cyę. Obywatele miejscowi złożyli tysiąc dukatów na bal,
| |
| − | który się odbył dnia 19 czerwca w ratuszu. Gospodarzami
| |
| − | byli: Brzostowski, starosta miński, Tyzenhaus, starosta po-
| |
| − | solski, Józef Mostowski i Pociej, oboźny litewski.
| |
| − | Dla miejscowej ludności przygotowano festyn oddzielny
| |
| − |
| |
| − | Wilno w początkach wieku bieżącego
| |
| − | z ryciny Andriollego (Ojca).
| |
| − |
| |
| − | na placach miejskich, gdzie go uraczono mięsiwem, trun-
| |
| − | kami i postawiono «maszt, dla włażenia nań po nagrodę*.
| |
| − | Po czterodniowym pobycie w Wilnie, wypełnionym
| |
| − | przyjęciami rozmaitych deputacyj, do których Alexan-
| |
| − | der I łaskawemi zwracał się słowami, nastąpił wyjazd
| |
| − | cesarski do Grodna. I tutaj miało miejsce przyjęcie ży-
| |
| − | czliwe dostojnego gościa przez młódź szlachecką, która go
| |
| − |
| |
| − | str 205
| |
| − | WIZYTA KRÓLEWSKA W WARSZAWIE.
| |
| − |
| |
| − | Król Fryderyk Wilhelm III
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | przed miastem konno powitała.
| |
| − | I tu ludność wyprzęgła konie
| |
| − | od powozu i pociągnęła go
| |
| − | sama do pałacu generał-gu-
| |
| − | bernatora. Nastąpiły odwie-
| |
| − | dżiny zakładów dobroczyn-
| |
| − | nych, oraz akademii, udzie
| |
| − | cesarz czas dłuższy rozma-
| |
| − | wiał z astronomem Poczobu-
| |
| − | tem.
| |
| − | Na upamiętnienie pobytu
| |
| − | Alexandra I w Grodnie wy-
| |
| − | posażono, sumptem obywatel-
| |
| − | skich składek, dwanaście pa-
| |
| − | nien, a poeta Franciszek Kar-
| |
| − | piński taki na cześć cesarza napisał wiersz:
| |
| − | «Kiedyś się do nas przybliżał Panie,
| |
| − | Radość przed Tobą pierwsza przybiegła,
| |
| − | Wstąpiła w każde Grodna mieszkanie
| |
| − | I mieszkających serca, zaległa.
| |
| − | Widzisz ją w twarzach, ale to mało,
| |
| − | Jakże jej wiele w duszy zostało!
| |
| − |
| |
| − | «Wiele tu twego razem przybyło:
| |
| − | Ludzkość, łagodność i to cnót grono,
| |
| − | Które Ci w drodze towarzyszyło,
| |
| − | I co nam witać jest dozwolono:
| |
| − | Ciebie i gości takowych z Nieba
| |
| − | Trudno to ludziom przyjąć, jak trzeba.
| |
| − |
| |
| − | Skoro nam litość Twa zaświeciła,
| |
| − | Ujęła serca obywateli;
| |
| − | Twego przykładu tak dzielna siła:
| |
| − | Że się majętny z ubogim dzieli.
| |
| − | Wiek opóźniony będzie Cię chwalił.
| |
| − | Któryś te święte czucia zapalił.
| |
| − |
| |
| − | Rzucajmy wszędzie kwiaty ścieżkami,
| |
| − | Któremi Ojciec Narodów idzie,
| |
| − | Te kwiaty zwiędną... bo są kwiatami,
| |
| − | Na wdzięczność naszą — los ten nie przyjdzie.str 206
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY.
| |
| − |
| |
| − | Monarcho! Samo Twoje wejrzenie
| |
| − | Zamienia W szczęście — osierocenie!
| |
| − |
| |
| − | Nie było to zatem dziełem przypadku, jeśli tegoż sa-
| |
| − | mego dnia, kiedy Alexandra I najpierwszy poeta polski
| |
| − | tak gorącym witał dytyrambem w Grodnie; na bruku
| |
| − | warszawskim — pojawiła się królewska para pruska: Fry-
| |
| − | deryk Wilhelm III i żona jego, piękna Luiza, w otoczeniu
| |
| − | braci i królewskich: Henryka i Wilhelma.
| |
| − | Ostatni pobyt owej pary W Warszawie odbył się we
| |
| − | trzy lata po ostatecznym rozbiorze Rzplitej, (w czerwcu
| |
| − | 1798 r.) lecz nosił na sobie cechę przeważnie urzędową
| |
| − | i wojskowa i zaznaczy! się szeregiem parad regimentów
| |
| − | Lattorffa, Ruitsa, Thilego i Plotza, oraz balem, wydanym
| |
| − | na cześć gości przez nr. Hoyma.
| |
| − | Tym razem wizyta miała pozór nierównie serdeczniej-
| |
| − | szy, gdyż, niezależnie od rewij wojskowych i odznaczeń
| |
| − | dowódzców regimentów, królestwo pruscy weszli w bliższe
| |
| − | zetkniecie z żywiołem miejscowym, uprzejmie i dłużej roz-
| |
| − | mawiali z biskupami Szembekiom i Rybińskim, a nawet
| |
| − | na balu, jaki gubernator V. Kohler wydał na cześć mo-
| |
| − | narszej pary, królowa Luiza, bez względu na stan powa-
| |
| − | żny, w jakim się podówczas znajdowała była, puściła się
| |
| − | w pierwszą parę poloneza z księciem Józefem Poniatow-
| |
| − | skim: zwiedziła pracownię Baecia rei lego, była w teatrze,
| |
| − | gdzie na cześć jej śpiewaczka opery włoskiej, panna De-
| |
| − | licati, wyśpiewała «hymn, stosowny do okoliczności». Na-
| |
| − | stępnie królewska para przyjęła zaproszenie do pałacu
| |
| − | pod Blachą, gdzie ks. Józef podejmował ją wspaniałym
| |
| − | balem 67).
| |
| − | Zamierzyło skorzystać z łaskawego usposobienia króla
| |
| − | pruskiego dla ludności polskiej Towarzystwo przyjaciół
| |
| − | nauk i wyjednać dla siebie «królewska protekcyę». W tym
| |
| − | celu, delegacya Towarzystwa, uprosiwszy swego prezesa,
| |
| − | ks. Albertrandego, doskonale językiem piśmiennym fran-
| |
| − | cuskim władającego, o zredagowanie stosownego memo-
| |
| − | ryału, posunęła się nawet niewłaściwie ai do pochlebstwa
| |
| − |
| |
| − | str 207
| |
| − | RESKRYPT KRÓLEWSKI.
| |
| − |
| |
| − | Królowa Ludwika Pruska.
| |
| − |
| |
| − | gdyż uznała za właściwe przypo-
| |
| − | mnieć Fryderykowi Wilhelmowi, iż
| |
| − | w żyłach jego płynie «krew Pia-
| |
| − | stów i Jagiellonów», i że z tego
| |
| − | względu powinien żywić sympatyę
| |
| − | dla języka i literatury polskiej68).
| |
| − | Oto osnowa owego, dotąd nie-
| |
| − | znanego, dokumentu:
| |
| − | «Sire! La société littéraire de Var-
| |
| − | sovie se présente aux pieds du throne de
| |
| − | Votre Majesté, avec cette assurance, que
| |
| − | lui inspire une fidélité inviolable pour
| |
| − | 8a Sacrée personne, un respect religieux
| |
| − | pour des loix et la conviction parfaite
| |
| − | d'un dévouement entier pour le maintien
| |
| − | de tontes les sciences et les connoissan-
| |
| − | ces utiles en generai et en particulier pour celle, qu'une longue
| |
| − | suite de générations lui a transmises, comme la plus riche portion
| |
| − | d'un précieux héritage.
| |
| − | «Si la conservation et la perfection d'une langue, qui est celle
| |
| − | de la plus grande parthie des sujets de Votre Majesté, si le désir de
| |
| − | la cultiver nous est cher, c'est que NOM sommes persuades, que le sang
| |
| − | des Piastes et de Jagiellona, qui coule dans les veines de Votre Majesté',
| |
| − | ne peut que l'intéresser en sa faveur.
| |
| − | «Peut il etre un titre plus juste de reclamer la protection de
| |
| − | Votre Majesté pour un établissement, qxie des princes adorés par
| |
| − | la postérité la plus reculée, ces augustes ancetres de Votre Majesté
| |
| − | auraient honoré de l'approbation la plus éclatante!
| |
| − | «L'objet meme de nos travaux nous rassure, en nous comblant
| |
| − | d'une nouvelle espérance. Ce n'est paś seulement notre langue, que
| |
| − | nous cherchons de mettre a l'abri des vicissitudes du sort, mais en-
| |
| − | core nous desirons avec la meme ardeur de concourir au maintien
| |
| − | des sciences, d'en étendre la sphere, d'en hâter les progrés, sous les
| |
| − | auspices d'un gouvernement aussi bienfaisant, que celui, sous lequel
| |
| − | nous avons le bonheur de vivre.
| |
| − | «Comme cette société touche presque a l'époque de son établis-
| |
| − | sement, elle ne saurait encore étaler de grandes choses de ses tra-
| |
| − | vaux; cependant elle ose présenter quelques foibles productions des
| |
| − | premiers instants de son existence. Si Votre Majesté daigne les hono-
| |
| − | rer de la bienveillance et de la haute protection, nous en tirerons
| |
| − | l'augure le plus propice pour l'avenir et ce sera un motif bien pres-
| |
| − | str 208
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY.
| |
| − |
| |
| − | sant pour les membres de cette association, de fournir la carriere,
| |
| − | dans laquelle ils se trouvent engagés, conformément an plan deja
| |
| − | arreté. Honorés de l'approbation de Votre Majesté, nous redoublerons
| |
| − | de zele, pour répondre a l'attente du gouvernement, dont l'appui
| |
| − | sera le plus but garant de notre utilité, comme Sa confiance sera
| |
| − | l'unique objet de notre ambition. C'est la grace que demandent, avec
| |
| − | le plus vif empressement, le plus profond respect et la plus parfaite
| |
| − | soumission,
| |
| − | «Sire, Les tres humbles et tres obissants serviteurs et tres
| |
| − | fideles sujets. Les membres de la Société littéraire de Varsovie et au
| |
| − | nom d'iceux — Jean Baptiste Albertrandy, Eveque de Zenop.
| |
| − | Président de la ditte Société.
| |
| − | Varsovie, Ce 25 Juin., 1802 69).
| |
| − |
| |
| − | Odpowiedź królewska na podanie powyższe nie zaraz
| |
| − | nastąpiła.
| |
| − | W dniu przedstawienia się deputacyi na Zamku, kró-
| |
| − | lewska para opuściła Warszawę i udała się do Niebo-
| |
| − | rowa, do XX. Radziwiłłów, na krótką gościnę, poczem ru-
| |
| − | szyła w dalszą drogę, przez Kalisz do Poznania, gdzie sta-
| |
| − | nęła 28 czerwca 1802, powitana przed swą rezydencyą
| |
| − | przez biskupów: Raczyńskiego, Miaskowskiego, Rydzyn*
| |
| − | skiego i Mathy.
| |
| − | Stamtąd to, za pośrednictwem ministra von Vossa,
| |
| − | otrzymało Towarzystwo reskrypt królewski, przychylający
| |
| − | się do prośby o protekcyę, następującej osnowy:
| |
| − | «Król Jegomość pruski bardzo mile przyjął dyssertacye i mowy,
| |
| − | które Towarzystwo przyjaciół nauk w Warszawie złożyło mu przez
| |
| − | swego prezesa Albertrandego, biskupa Zenopolitańskiego, pod datą
| |
| − | 25 przeszłego miesiąca. Daje więc poznać wspomnianemu Towarzy-
| |
| − | stwu swoje zupełne potwierdzenie, a bodąc przeświadczony, iź nie
| |
| − | ustanie w chęci zasługiwania się na jego protekcyą, z ukonten-
| |
| − | towaniem zapewnia je o niej, i prosi Boga, aby je miał w swojej
| |
| − | świętej i godnej opiece».
| |
| − | W Poznaniu, 1 lipca 1802 r. Fryderyk Wilhelm".
| |
| − |
| |
| − | Z odezwy, jaką Towarzystwo po otrzymaniu owego
| |
| − | reskryptu w pismach miejscowych do ogółu wystosowało 70),
| |
| − | okazuje się, że podczas posłuchania u króla wynurzyła
| |
| − | deputacya i życzenie, by pozwolonem było Czackiemu ko-
| |
| − |
| |
| − | str 209
| |
| − | LIST CZACKIEGO I MOLSKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | rzystać ze źródeł archiwalnych w Królewcu, a mianowicie
| |
| − | z archiwum sekretnego mistrzów krzyżackich, do zamie-
| |
| − | rzonych dziejów pierwotnych narodu polskiego. Wspo-
| |
| − | mniano również o naglącej potrzebie wyjednania zwrotu
| |
| − | części archiwum polskiego, w Szwecyi podówczas prze.
| |
| − | chowywanego. Wreszcie zwrócono uwagę króla na prace
| |
| − | komisyi edukacyjnej, które, przy zamierzonej reformie szkol-
| |
| − | nictwa, mogłyby być spożytkowanemi.
| |
| − | Jednocześnie zatem z reskryptem króla nadeszło po-
| |
| − | zwolenie dla Czackiego do udania się do Królewca z misyą
| |
| − | naukową i zapewnienie, że w drodze dyplomatycznej wy-
| |
| − | jednanem zostanie od Szwecyi pożądane archiwum polskie
| |
| − | i że ono będzie przesłane do Warszawy.
| |
| − | «Nie omieszkało też Zgromadzenie — czytamy w odezwie pu-
| |
| − | blicznej Towarzystwa do ziomków — mówić z otwartością o poży-
| |
| − | tkach, które plan komisyi edukacyjnej w Polsce dla kraju przynosił.
| |
| − | Czytając urzędownie czynione pochwały w reskryptach komuniko-
| |
| − | wanych umieszczone, czuje prawdziwe ukontentowanie, że ta sza-
| |
| − | nowna magistratura, mimo zmianę rządu, odbiera od najwyższej
| |
| − | Władzy sprawiedliwość, na jaką zasłużyła. Inne czynione przełożenia,
| |
| − | gdy przyjdą do skutku, przekonają się mocniej jeszcze Ziomkowie,
| |
| − | że Zgromadzenie, pod oświeconą opieką Rządu pracuje, aby środki
| |
| − | utrzymania języka i nauk uczynić powszechniejszemi».
| |
| − | Jak bardzo na sercu Towarzystwu leżała sprawa
| |
| − | opracowania najrychlejszego dziejów narodowych, dowo-
| |
| − | dem tego jest, że już w kilka tygodni po otrzymanem ze-
| |
| − | zwoleniu królewskiem Tadeusz Czacki i Marcin Molski
| |
| − | wybrali się w drogę do Królewca i ztamtąd, po zwie-
| |
| − | dzeniu pamiątek po Koperniku w Toruniu, Frauenburgu
| |
| − | i Alleinszteinie przesiali uczonemu autorowi dyssertacyi
| |
| − | o wielkim astronomie, Janowi Śniadeckiemu, list, opisujący
| |
| − | wrażenia, jakie na nich sprawił widok grobowca Koper-
| |
| − | nika i pośmiertnych po nim szczątków, które w ich obe-
| |
| − | cności, po zdjęciu zwierzchniej płyty, z grobowca dobyto.
| |
| − | «Znaleźliśmy — pisali wówczas — tylko nadgniłych kości ka-
| |
| − | wałki. Złożyła ich część u siebie kapituła, a pięć cząstek nam dając,
| |
| − | wvdala razem i uroczyste na nie, przez podpisy pierwszych prałatów
| |
| − |
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.
| |
| − |
| |
| − | 14str 210
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIERWSZY.
| |
| − |
| |
| − | świadectwa. My dwaj mamy dane te pamiątki. Posyłamy do świątyni
| |
| − | w Puławach jednę cząstkę, a dwie odwozimy Zgromadzeniu. Zape-
| |
| − | wne jednę z tych cząstek mieć będziesz zacny mężu. Mówiąc o czło-
| |
| − | wieku wszystkich wieków, o twórcy geniuszów, którzy idąc wska-
| |
| − | zaną od niego drogą, stali się jeszcze wielkimi, masz prawo mieć tę
| |
| − | pamiatkę, na którą z rozrzewniającem wspomnieniem Polak patrzyć
| |
| − | winien».
| |
| − |
| |
| − | str 211
| |
| − | ROZDZIAŁ XXII.
| |
| − |
| |
| − | Reskrypt królewski daje nowy Impuls pracom Towarzystwa. Zaprowadzenie dziennika posie-
| |
| − | dzeń. Nowo wybory członków. Minister Dzierżawin członkiem honorowym. Przemowa biskupa
| |
| − | Kossakowskiego. Rękopisy Krasickiego przesłano do kamery warszawskie) do użytku Towa-
| |
| − | rzystwa. Posłodzenie publiczne listopadowe 1802 r. Zapał obudzony przez rozprawę Śniade-
| |
| − | ckiego o Koperniku. List Czackigo. Rozprawa Szaniawskiego o systematach filozoficznych
| |
| − | Projekty książek elementarnych. Terminologia naukowa. Zapowiedz słownika języka polskiego
| |
| − | Lindego. Uwagi nad etymologią polską. Prace Członków.
| |
| − |
| |
| − | Reskrypt z dnia 1 lipca 1802 r. zapewniający Towa-
| |
| − | rzystwu protekcyę królewską - jakkolwiek czynił
| |
| − | byt prekaryjny uczonego grona trwalszym i zabezpieczo-
| |
| − | nym od możliwych sekatur władz miejscowych - nie sta-
| |
| − | nowił wszakże opoki, na której toż grono mogło budować
| |
| − | widoki szerszego swego rozwoju. Zobaczymy następnie,
| |
| − | iż w sprawie wystawienia oddzielnego dla Towarzystwa
| |
| − | gmachu brak dyplomu monarszego, nadającego
| |
| − | zazwyczaj pewne prawa i przywileje korporacyi uczonych,
| |
| − | stał się źródłem trudności, ze strony kamery miejscowej
| |
| − | czynionych zabiegom o nabycie odpowiedniego gruntu pod
| |
| − | gmach. Czuł dobrze przenikliwy mąż stanu Staszic chwiej-
| |
| − | ność owej królewskiej protokcyi, która, jako czysto osobista,
| |
| − | żadnych obowiązków względem Towarzystwa na ewentual-
| |
| − | nych następców przelaćby nie mogła i dlatego nie ustawał
| |
| − | w staraniach o pozyskanie upragnionego dyplomu. Zanimstr 212
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI.
| |
| − |
| |
| − | jednak coś w tym kierunku osiągnąć można było, Towa-
| |
| − | rzystwo, jak dotąd, tak i nadal, odbywało swe prywatne
| |
| − | posiedzenia w salonie Sołtyków i jedynie publiczne posie-
| |
| − | dzenia święciło uroczyście w gmachu Kollegium Pijar-
| |
| − | skiego.
| |
| − | Wprowadziło wszakże ważna do swoich czynności
| |
| − | innowacyę, a mianowicie, postanowiło prowadzić systema-
| |
| − | tyczny dziennik wszystkich posiedzeń prywatnych i powie-
| |
| − |
| |
| − | Adam Jerzy książę Czartoryski,
| |
| − | minister spraw zagranicznych Państwa Rosyjskiego w roku 1802.
| |
| − | (Z wizerunku dzieła N. K. Szildera, Alexander I. T. II. 42).
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | rzyło godność sekretarza członkowi swemu, Józefowi Kalas
| |
| − | Szaniawskiemu. Od tej właśnie chwili dziennik posiedzeń
| |
| − | rozpoczęty z dniem 4 listopada 1802 r. staje się bardzo
| |
| − | pożądanem i jedynem źródłem do zapoznania się z trybem
| |
| − | i przedmiotami zajęć uczonego grona, świadectwem, wysoce
| |
| − | charakterystycznem i doniosłem, gorliwości i rzutkości To-
| |
| − | warzystwa, które niezadługo już miało stać się kierownicza
| |
| − | w sferze umysłowości narodu instytucyą, ogniskiem, do
| |
| − |
| |
| − | str 213
| |
| − | DZIENNIK POSIEDZEŃ.
| |
| − |
| |
| − | Ks. Jozef Jakubowski.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | którego ze wszech stron dawnej
| |
| − | Rzpltej zbiegały się usiłowania,
| |
| − | mające na celu podniesienie po-
| |
| − | ziomu umysłowego narodu, pie-
| |
| − | lęgnowanie jego języka, litera-
| |
| − | tury, umiejętności ścisłych i wy
| |
| − | zwolonych.
| |
| − | Na posiedzeniu z listopada
| |
| − | 1808 r. zebrało się członków
| |
| − | trzynastu, którzy też, z małemi
| |
| − | wyjątkami, stale na wszystkich
| |
| − | uczestniczyli naradach. Byli
| |
| − | nimi: Prezes Albertrandi, Cza-
| |
| − | cki, Staszic, Prażmowski, Rep-
| |
| − | towski, Woronicz, Dmochowski,
| |
| − | Kamiński, Wyleżyński, Molski, Osiński, Gagatkiewicz, Sza-
| |
| − | niawski.
| |
| − | Lista owa wykazuje, że z wyjątkiem sześciu człon-
| |
| − | ków świeckich, większość należała do stanu duchownego.
| |
| − | Pierwszym przedmiotem obrad był wybór członków
| |
| − | nowych, z pomiędzy kandydatów W liczbie szesnastu przez
| |
| − | Czackiego i Staszica zaproponowanych. Nazwiska ich wy-
| |
| − | pisane na kartkach, przez Prezydującego z urny wyciągano
| |
| − | i odbywano co do każdego kreskowanie tajemne. Z tego
| |
| − | balotowania wyszli: Adam Jerzy ks. Czartoryski, ksiądz
| |
| − | Jakubowski, ksiądz Kopczyński, Kortiun, ks. biskup Kossa-
| |
| − | kowski, Krusiński, Niemcewicz, Jan Tarnowski, (we Francyi
| |
| − | podówczas przebywający), Potulicki, Ludwik Plater, Dr. Wa-
| |
| − | silewski. — Każdy z nich zaliczonym został do jednego z czte-
| |
| − | rech wydziałów, na jakie, według ustawy, dzieliło się Towa-
| |
| − | rzystwo. Prócz tego nastąpił wybór członków honoro-
| |
| − | wych, w osobach: sławnego poety rosyjskiego i ministra
| |
| − | sprawiedliwości Gabryela Dzierżą wina, autora Ody do
| |
| − | słońca, oraz sławnego czeskiego historyka i filologa
| |
| − | Józefa Dobrowsky'ego.
| |
| − | Na posiedzeniu prywatnem następnom z dnia 14 listo-
| |
| − | str 214
| |
| − | CZEŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI.
| |
| − |
| |
| − | Gabryel Dzierżawin,
| |
| − | poeta rosyjski, minister sprawie-
| |
| − | dliwości za Alexandra I., Czło-
| |
| − | nek honorowy Towarz. warszaw,
| |
| − | przyj. nauk.
| |
| − |
| |
| − | pada 1802 r. Prezydujący zwró-
| |
| − | cił się przedewszystkiem do nowo
| |
| − | wybranych członków z przemo-
| |
| − | wą, w której »dowiódłszy, że same
| |
| − | tylko postępy umysłowe uwie-
| |
| − | czniają najtrwalej sławę ludów,
| |
| − | wezwał ich do uczestnictwa w pra-
| |
| − | cach Towarzystwa, do których
| |
| − | obowiązuje każdego rodaka wier-
| |
| − | na dla zginionej Ojczyzny czu-
| |
| − | łość«.
| |
| − | Ksiądz biskup Kossakowski
| |
| − | odpowiadając w swojem i swoich
| |
| − | nowoobranych kolegów imieniu
| |
| − | »zaręczył za gorliwość swych
| |
| − | chęci, oraz nadmienił, że Szkoła
| |
| − | Główna litewska, pomnożona nie-
| |
| − | dawno dodatkiem nauk i sztuk
| |
| − | przyjemnych, nie przestaje rozszerzać światła, za pomocą
| |
| − | tych samych ksiąg elementarnych, które niegdyś od bywszej
| |
| − | komisyi edukacyjnej odebrała«.
| |
| − | Poczem ks. Albertrandi odczytał list ministra v. Voss
| |
| − | z dnia 30 października, zawiadamiający, że kamera war-
| |
| − | szawska ma przesiane sobie rękopisma zmarłego arcybi-
| |
| − | skupa Ignacego Krasickiego, z zaleceniem udzielenia ich
| |
| − | Towarzystwu, do czasowego użycia.
| |
| − | Czacki złożył przygotowaną przez siebie instrukcyę
| |
| − | dla członka Krusińskiego, wezwanego »do czynienia obser-
| |
| − | wacyj w okolicy Rawy, gdzie na górze ma się znajdować
| |
| − | okręg z kamieni wielkich, noszący piętno odległej staro-
| |
| − | żytności«, jakoteż do zbadania » skamieniałości, które w tejże
| |
| − | okolicy podobno znajdują się«.
| |
| − | Następnie zastanawiano się nad potrzebą poruczenia
| |
| − | członkowi Komarzewskiemu obowiązku napisania dzieła
| |
| − | elementarnego o mineralogii.
| |
| − | »Ta względem dzieła elementarnego okoliczność —
| |
| − |
| |
| − | str 215
| |
| − | POSIEDZENIE LISTOPADOWE 1802 R.
| |
| − |
| |
| − | Ludwik hr. Plater.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | nadmienia protokół — dała
| |
| − | Stanisławowi hr. Potockiemu
| |
| − | powód do żądania, aby Towa-
| |
| − | rzystwo wyznaczyło komisyę,
| |
| − | trudnić się mającą przyspo-
| |
| − | sabianiem materyałów do ozna-
| |
| − | czenia terminologii polskiej
| |
| − | w naukach i umieję-
| |
| − | tnościach«.
| |
| − | Rozprawę w tym przed-
| |
| − | miocie odłożono do następnego
| |
| − | posiedzenia prywatnego i za-
| |
| − | jęto się programem następnego
| |
| − | publicznego posiedzenia Towarzystwa, które się odbyć miało
| |
| − | dnia 16 listopada 1802, a na którem miała być odczytana
| |
| − | źródłowa rozprawa Jana Śniadeckiego "O Koperniku" jako
| |
| − | odpowiedź na konkursowy temat, ogłoszony przez Towa-
| |
| − | rzystwo, jak również rozprawa I. K. Szaniawskiego „O syste-
| |
| − | mach moralnych w starożytności".
| |
| − | Zagajając to pamiętne posiedzenie, prezes Albertrandi
| |
| − | z radością zaznaczył, iż Towarzystwo staje przed światłą
| |
| − | Publicznością z wielorakim zbiorem dziel, albo już doko-
| |
| − | nanych, lub też rozpoczętych i że sprawiedliwie może się
| |
| − | mianować »uczestnikiem chwały, na którą zacni dzieł onych
| |
| − | pisarze zasłużyli«. »Tak jako jeden Kopernik układ pra-
| |
| − | wdziwy nieba odrysował, tak Śniadecki jeden wynalazł
| |
| − | sposób wychwalenia godnie Kopernika«.
| |
| − | Zapowiedział nadto prezes urzeczywistnienie rychłe
| |
| − | projektu »obmyślenia ksiąg, któreby rozmaitych nauk nie-
| |
| − | tylko treść i zasady, ale też wykłady, objaśnienia dokła-
| |
| − | dne zawierając, mogły ksiąg pierwiastkowych zwięzłość
| |
| − | z skromną obfitością ksiąg, obszerniej też nauki wykłada-
| |
| − | jących, połączyć«.
| |
| − | Do rzędu takich należy — logika »umiejętność narodo-
| |
| − | wym językiem dotąd jeszcze bez obcego przewodnika nie
| |
| − | wyłożona«, którą podjął się opracować Szaniawski i której
| |
| − | str 216
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI.
| |
| − |
| |
| − | wstęp na obecnem posiedzeniu, jako obraz »znaczniejszych
| |
| − | stematów moralnych w starożytności«, odczyta.
| |
| − | Zapowiedział dalej prezes rozpoczęcie druku „Słownika
| |
| − | języka polskiego" przez kolegę Lindego, »dzieła ogromno-
| |
| − | ścią swoją — nie jednego pisarza, ale wielu współpraco-
| |
| − | wników, przez długi lat przeciąg, zwątlić siły mogące«.
| |
| − | »Zawarte w nim będą — objaśnił dalej — nietylko proste
| |
| − | znaczenia słów, jak dotąd czyniono, ale i ród tychże słów
| |
| − | i pokrewieństwo z inszemi słowiańskiemi i powinowactwo
| |
| − | z obcemi językami«. Jako wstęp do swej pracy nadesłał
| |
| − | Linde Towarzystwu: „ Uwagi nad etymologią, szczególnie polską,
| |
| − | uczynione".
| |
| − | Zapowiedział nadto prezes przekład Józefa hr. Osso-
| |
| − | lińskiego "listów Pliniusza młodszego", oraz badania tegoż
| |
| − | nad początkiem słowiańskich narodów, »ich
| |
| − | wędrówkach, przenosinach, osadach, poniewierkach i roz-
| |
| − | maitych w starożytności zdarzeniach, przez które, w sie-
| |
| − | dliskach, obyczajach, prawach i rządzie, rozmaitym odmia-
| |
| − | nom podległemi zostały«.
| |
| − | Wreszcie zawiadomił, że ofiarowano Towarzystwu
| |
| − | dzieło "O składzie ziemiopłodów" przez autora, który się
| |
| − | »zasłoną skromności okrył«, oraz przekład dzieła Cycerona
| |
| − | " de semectute", podjęty przez Jana hr. Tarnowskiego«.
| |
| − | Rozprawa Śniadeckiego O Koperniku, odczytana przez
| |
| − | Czackiego, obudziła w słuchaczach zapał nie do opisania.
| |
| − | Dowiódł w niej uczony, iż Kopernik nie był naśladowcą
| |
| − | Starożytnych filozofów, lecz istotnym swego systematu
| |
| − | twórcą, że najtrudniejsze trygonometryi kulistej zagadnie-
| |
| − | nia rozwiazał, że jego własne, a głębokie, poglądy nad po-
| |
| − | rządkiem i podziałem ciał niebieskich, nad silą ich biegu,
| |
| − | i nad ruchem osi ziemskiej, w kilka potem wieków obser-
| |
| − | wacyami i matematycznym rachunkiem stwierdzone, stały
| |
| − | się podwaliną najważniejszych odkryć astronomicznych.
| |
| − | Kończy Śniadecki swą wiekopomną rozprawę gorąco
| |
| − | odczutym zwrotem:
| |
| − | »Liczymy w dziejach polskich, te, lubo przemijające,
| |
| − |
| |
| − | str 217
| |
| − | ROZPRAWA ŚNIADECKIEGO O KOPERNIKU.
| |
| − |
| |
| − | jednak zawsze chlubne epoki rządu opatrznego. Kazimierz
| |
| − | Wielki i Zygmunt I. zawsze będą odbierać błogosławień-
| |
| − | stwa Polaków. Ostatni nawet zgon bytu politycznego Polski
| |
| − | nie przestanie być sławnym w dziejach narodów, pierw-
| |
| − | szym przykładem w ustawie i dziełach komisy! edukacyj-
| |
| − | nej. Jej usiłowaniem zaszczepione w Polakach szlachetne
| |
| − | do nauk i ich wzrostu przywiązanie, dało początek naszemu
| |
| − | Towarzystwu i tej gorliwości, z którą się stara czcić
| |
| − | i uwielbiać wynalazki i prace swych uczonych rodaków.
| |
| − | Ostały dla nas pożytki wielkich przykładów cnoty publi-
| |
| − | cznej i męztwa z dziejów domowych, ale owoce dowcipu
| |
| − | i rozumu, które się zrodziły na ziemi polskiej, zapalać nas
| |
| − | powinny do utrzymania tego dziedzictwa chwały narodo-
| |
| − | wej, przez nasze niewinne prace około wzrostu nauk i umie-
| |
| − | jętności. Skazani na pokute za błędy i przewinienia Ojców
| |
| − | naszych, szukajmy pociechy w spokojnem, ale najgodniej-
| |
| − | szem człowieka zatrudnieniu: to jest, w rozwadze prawdy
| |
| − | i natury, w przyjemnościach i rozkoszach dowcipu*.
| |
| − | Czacki w liście do Śniadeckiego opisuje zapal, jaki
| |
| − | obudziła rozprawa o Koperniku. »Kobiety i mężczyźni,
| |
| − | uczeni i uczyć się chcący, rzewną czcią dla Kopernika
| |
| − | i dla cielne są przejęci. Jednomyślnie mówią, że nic ró-
| |
| − | wnego w takiej materyi i z taką wymową nie napisano*.
| |
| − | W innem miejscu: »Abym Ci dal krótki obraz ukontento-
| |
| − | wania, które twe dzieło zrodziło, dość powiedzieć, że dziś
| |
| − | o godzinie 10 jest mi oddane, a do godziny 9 wieczór,
| |
| − | o której piszę, jedenaście razy jest przeczytane. Dumny
| |
| − | jestem z twojej przyjażni«.
| |
| − | Posiedzenie publiczne, na którem czytano tę rozprawę,
| |
| − | »było całe w uniesieniu, a ledwo połowa przytomnych
| |
| − | znajdować się na niem mogła, dla niezmiernego ścisku*.
| |
| − | Równe zajęcie obudziła rozprawa Szaniawskiego
| |
| − | o systematach moralnych w starożytności,
| |
| − | powtarzająca w końcowym wywodzie niezmienną, a tyle
| |
| − | potrzebną w ówczesnych okolicznościach zwrotkę, o konie-
| |
| − | czności krzepienia ducha narodu — nauką.str 218
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DRUGI.
| |
| − |
| |
| − | »Wypycha nas los ze sfery zatrudnień politycznych.
| |
| − | Naturalny popęd umysłów przenosi nas w nowy okręg
| |
| − | działań, otwiera się przed nami inny rodzaj chwały. Od
| |
| − | kierunku, jaki temu nadamy popędowi, zależeć będzie
| |
| − | jedynie, abyśmy korzystali ze zmiany. Niegdyś trwoga
| |
| − | wzajemna odgraniczała waleczne Sarmatowi Germa-
| |
| − | nóww narody; w naszej jest mocy dokazać, by sama tylko
| |
| − | różnica języków ostrzegała przechodnia, Że to są dwa
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | Józef Dobrowski
| |
| − | filolog czeski, Członek honorowy TOW. przyj. nauk.
| |
| − |
| |
| − | oddzielne ludy, ścisłem pobratymstwem pa-
| |
| − | nowania filozofii spojone«.
| |
| − | Nie zapominajmy, że zasadę taką głosił niedawny
| |
| − | legionista, członek komitetu emigracyjnego w Paryżu... by
| |
| − | ocenić doniosłość przestrogi, zwróconej do narodu, by
| |
| − | w nauce poważnej szukał osłody w dniach swej niedoli.
| |
| − | Rozprawa Szaniawskiego, wygłoszona jasnym i przy-
| |
| − | stępnym językiem, dalekim od napuszystości, ówczesnej
| |
| − | epoce właściwej, przedstawiła słuchaczom zarys filozofii
| |
| − | Greków, poczynając od Sokratesa, twórcy filozofii prakty-
| |
| − | cznej, Platona, Arystotelesa, Epikura, kończąc na szkole
| |
| − |
| |
| − | str 219
| |
| − | ROZPRAWA SZANIAWSKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | Stoików. Miało to być wstępem do zapowiedzianego dal-
| |
| − | szego ciągu rozprawy o systemacie Chrystianizmu
| |
| − | i stanowiło podkład do oparcia przyszłych badań na za-
| |
| − | sadach filozofii niemieckiej, której orędownicy — zdaniem
| |
| − | mówcy — »w zaciszu pokoju, z najszczerszą gorliwością,
| |
| − | jęli się rozwiązania najważniejszych dla rodu ludzkiego
| |
| − | zagadnień«.str 220
| |
| − | ROZDZIAŁ XXIII.
| |
| − |
| |
| − | Intelligenzblatt Jenajski o literaturze polskiej. Relacya o nim w Nowym pamiętniku.
| |
| − | Sympatyczne artykuły Pamiętnika o Cesarzu Alexandrze I. Ukaz o reformie szkolnictwa
| |
| − | w Imperyum Rossyjskiem i Jego echa w prasie polskiej. Dwaj stypendyści Cesarscy pozo-
| |
| − | stawieni wyborowi Czackiego, a przez niego przekazani Towarzystwu. Fundusze Towarzy-
| |
| − | stwa. Starania Staszica o pozyskanie dyplomu królewskiego. Wybór Niemcewicza na członka
| |
| − | i jego podziękowanie. Tytut »zacny kollego«! Projekta medalu konkursowego. Dmochowski-
| |
| − | Kopczynski. Matematyk Gorzkowski. Projekt życiorysu Haweliusza. Dyskusye na posiedze-
| |
| − | niach Towarzystwa Osiński. Elsner i jego dar. Potrzeba wyborów ściślejszych. Określenie
| |
| − | zasług literackich. Tematy konkursowe. Dzieje literatury polskiej. Dykcyonarz sławnych Po-
| |
| − | laków. Paszkwile cudzoziemców.
| |
| − |
| |
| − | Od Chwili, gdy rząd pruski — obojętna zresztą,
| |
| − | z jakich pobudek: szczerych, czy pozornych — przy-
| |
| − | jął pod swoją opiekę prywatne zgromadzenie uczonych
| |
| − | i literatów polskich, pozwoliwszy mu jawnie rozwijać dzia-
| |
| − | łalność w duchu swojsko-narodowym, i inteligencya nie-
| |
| − | miecka zaczęła baczniejszą zwracać uwagę na umysłwość,
| |
| − | niższego kulturalnie — w Jej przekonaniu — narodu.
| |
| − | Jedno z poważniejszych czasopism ówczesnych, Jenaj-
| |
| − | ska Intelligenzblatt der allemeinen Literaturzeitung, poświę-
| |
| − | ciło w drugiej polowie 1802 r. sympatyczny dla litera-
| |
| − | tury polskiej i jej ówczesnych przedstawicieli artykuł, po-
| |
| − | święcony również i życzliwej wzmiance o Towarzystwie
| |
| − | warszwskiem przyjaciół nauk.
| |
| − |
| |
| − | str 221
| |
| − | GAZETA JENAJSKA.
| |
| − |
| |
| − | Wspomniawszy o pisarzach polskich wszystkich trzech
| |
| − | dzielnic dawnej Rzplitej i podniósłszy z uznaniem zasługi
| |
| − | Czackiego, zaznacza gazeta Jenajska, że uczony ten, do
| |
| − | współki z Albertrandim, Sol tykiem, Potockim i Dmochow-
| |
| − | skim, utworzył »literackie zgromadzenie, celem utrzymania
| |
| − | starodawnych zabytków języka, dziejów i literatury pol-
| |
| − | skiej. Zgromadzenie to Rząd pod swoją przyjął opiekę,
| |
| − | nie pozwoliwszy mu jednak dotąd przybrać
| |
| − | powagi i kształtu akademii«.
| |
| − | Artykuł wspomniany, przetłómaczony wiernie na język
| |
| − | polski, przez autora podznaczonego inicyalaini A. K. P.
| |
| − | i opatrzony ciekawemi przypiskami, wydrukowanym zo-
| |
| − | stał w Tomie VII Nowego Pamiętnika Warszawskiego (str.
| |
| − | 207—222), przyczem tłómacz i sprawozdawca krytycznie
| |
| − | rozbierając wydzielone ówczesnym członkom Towarzystwa
| |
| − | pochwały, zaznaczył, »że gdyby przyszło w długiej litanii
| |
| − | w tejże pochwale umieszczonej roztrząsać tytuły uwielbio-
| |
| − | nych tam literatów, podobnoby wielu tego roztrząśnienia
| |
| − | wytrzymać nie mogło, zwłaszcza, że ci są najwięcej chwa-
| |
| − | leni, którzy nic jeszcze nie napisali, ale coś tam dopiero
| |
| − | kiedyś napisać mają«.
| |
| − | Jakkolwiekbądź, tego rodzaju wzmianki o ruchu umy-
| |
| − | słowym ówczesnej Polski nie były pozbawione symptoma-
| |
| − | tycznego znaczenia, dowodzą bowiem, że zaczęto baczniej
| |
| − | zwracać uwagę na tych, którym dotąd odmawiano nie
| |
| − | tylko prawa do udziału w ogólnej pracy kulturalnej i umy-
| |
| − | słowej Europy, lecz wogóle — do zabierania głosu w spra-
| |
| − | wach nauki i literatury.
| |
| − | Ze wszystkich czasopism ówczesnych jedynie Nowy
| |
| − | Pamiętnik, jako zostający pod redakcyą Dmochowskiego,
| |
| − | członka Towarzystwa, baczniejszą zwracał na rozwój
| |
| − | owego Towarzystwa uwagę i, z niego to, oprócz wzmia-
| |
| − | nek o interesowaniu sie ogółu publicznemi posiedzeniami
| |
| − | Towarzystwa, czerpiemy wiadomości znaczące o ogólnym
| |
| − | nastroju sympatyj ówczesnej Polski pruskiej do nowej
| |
| − | ery, zainaugurowanej wstąpieniem na tron Alexandra I.
| |
| − | rstr 222
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | i o usposobieniu wysoce życzliwem Polaków dla osoby
| |
| − | młodego monarchy.
| |
| − | Niepodobna odmówić takiej właśnie doniosłości arty-
| |
| − | kułowi, umieszczonemu w Nowym Pamiętniku, w początkach
| |
| − | roku 1803. W liście anonima do Redaktora Pa-
| |
| − | miętnika warszaw, o dobroci Alexandra I.
| |
| − | Imperatora czytamy:
| |
| − | »Nie znikome to kadzidło, które przed tronem palą
| |
| − | pochlebcy chciwi obłowu; nie poklask możnych, lub zaku-
| |
| − | pione przy dworze królów pióro przedajne, prześlą imię
| |
| − | monarchy du potomności; ale glos powszechny narodów,
| |
| − | głos ludu, który mu podlega, przechodzący na-
| |
| − | wet do ust niewinnych. Następująca powieść ściąga się
| |
| − | do tej prawdy. Karolina, siódmy rok kończąca, w którym
| |
| − | wiadomość z historyi, lub z pism publicznych, dać jeszcze
| |
| − | nie może wyobrażenia o panujących, z samego może po-
| |
| − | wtarzania między sobą rodziców, powzięła o Alexan-
| |
| − | drze, Monarsze rosyjskim, wyobrażenie, które odpowiada
| |
| − | sercu i przymiotom jego. Słysząc raz imię Alexandra
| |
| − | wielkiego wyrzeczone od matki: — »Czy ten to (rzecze)
| |
| − | jest Alexander, który jest dobrym królem?
| |
| − | Nie (odpowiada matka), czyniąc jej w krótkości różnicę:
| |
| − | skądże wiesz (rzecze dalej), że to jest dobry monar-
| |
| − | cha? Słyszałam (odpowie dziecię), że go chwalą ci
| |
| − | nawet, którym on nie rozkazuje. Ta odpowiedź
| |
| − | dziecinna dala pochop matce, iż z uczuciem, jakie spra-
| |
| − | wuje w sercu matki roztropna powieść dziecięcia, rzecze
| |
| − | do przytomnych: »Jakże prawdziwie godzien
| |
| − | imienia dobrego monarchy ten, którego do-
| |
| − | broć przeszła do ust dziecinnych!« Gdyby to
| |
| − | słyszał, iż w ustroniu niepodległem jego pa-
| |
| − | nowaniu, dziecię Polaka, mającego jeszcze
| |
| − | łzy w oczach z utraty swej ojczyzny, mia-
| |
| − | nuje Alexandra przymioty nazwiskiem
| |
| − | króla dobrego, milszaby mu podobno był a
| |
| − | ta dziecinna pochwała, niż wszelkie dowci-
| |
| − |
| |
| − | str 223
| |
| − | STYPENDYŚCI CESARSCY.
| |
| − |
| |
| − | pne pienia, albo podaczne dworzan jego
| |
| − | oklaski72).
| |
| − | Tego rodzaju pochwały, osobistym przymiotom Ale-
| |
| − | xandra I. publicznie, w Warszawie, pod cenzurą pruską
| |
| − | składane, nabierały tem większej wagi, w miarę, jak się
| |
| − | mnożyły objawy życzliwości monarchy rosyjskiego dla
| |
| − | oświaty prowincyj polskich, berłu jego podległych. Pamię-
| |
| − | tny Ukaz o reformie szkolnictwa, a przedewszystkiem
| |
| − | o powierzeniu kuratorstwa szkół na Litwie Adamowi Czar-
| |
| − | toryskiemu, ogłoszony w początkach roku 1803, spotęgo-
| |
| − | wał uczucie życzliwości Polaków dla tych zbawiennych
| |
| − | zarządzeń. W łonie Towarzystwa przyj, nauk — jak to
| |
| − | zobaczymy później — odbiło się owo uczucie szeregiem
| |
| − | faktów, wykazujących coraz trwalsze nawiązywanie się
| |
| − | nici wzajemnych sympatyj między osobą monarchy rosyj-
| |
| − | skiego, a przywodzcami ruchu umysłowego w Polsce pru-
| |
| − | skiej. Między innemi, zanotować należy fakt, iż gdy Cesarz
| |
| − | Alexander wyraził Czackiemu życzenie, wysiania wła-
| |
| − | snym kosztem dwóch zdolnych młodzieńców Polaków za
| |
| − | granicę, dla kształcenia się w zawodzie leśników; Czacki,
| |
| − | na posiedzeniu majowem 1803 r. przelał na Towarzystwo
| |
| − | przyj, nauk udzielone sobie w tej mierze upoważnienie,
| |
| − | a Towarzystwo, »z wdzięcznością przyjąwszy tę ofiarę«
| |
| − | porozumiało się z rektorem kolegium pijarskiego, co do
| |
| − | wyboru jednego z owych młodzieńców i zaleciło opiece
| |
| − | cesarskiej niejakiego Antoniego Młochowskiego 79).
| |
| − | Ostatniego miesiąca 1802 r. odbyły się jeszcze dwa
| |
| − | posiedzenia prywatne Towarzystwa.
| |
| − | Na posiedzeniu 1802 r. zastanawiano się nad potrzebą
| |
| − | zapewnienia Towarzystwu niezbędnych dla jego istnienia
| |
| − | funduszów. Składki członków nie wystarczały dla ich za-
| |
| − | spokojenia. Były one tak szczupłe, że sekretarzowi Sza-
| |
| − | niawskiemu wyznaczono zaledwie 12 dukatów miesięcznie
| |
| − | za czynności dosyć kłopotliwe. Ksiądz Reptowski, pełniący
| |
| − | urząd skarbnika, zrzekł się wszelkiego za tę czynnośćstr 224
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | wynagrodzenia. Poszedł za jego przykładem i Szaniawski,
| |
| − | lecz Towarzystwo rej ofiary nie przyjęło.
| |
| − | Staszic, człowiek przewidujący, nie zadowalnial się
| |
| − | zapewnieniem protekcyi królewskiej nad Towarzystwem,
| |
| − | lecz żądał wyraźniejszego dowodu uprawnienia bytu
| |
| − | Towarzystwa. Wniósł zatem projekt, starania się o pozy-
| |
| − | skanie "diploma" Jego królewskiej Mości, »któreby definitive
| |
| − | byt Towarzystwa zapewniło«. Wyznaczono tedy do przed-
| |
| − | sięwzięcia należytych w tej mierze kroków: Stanisława
| |
| − | Potockiego, Czackiego, Soltyka i Staszica« w nadziei, »że
| |
| − | zręczna ich gorliwość nie spuści z uwagi
| |
| − | głównych instytucyi zamiarów«. Poczem Sta-
| |
| − | nisław Potocki przedstawił projekt uzupełnienia ustaw To-
| |
| − | warzystwa, dodaniem do obowiązku uwieczniania zasług
| |
| − | literackich zmarłych członków Towarzystwa i »obo-
| |
| − | wiązku — przedstawiania ich cnót obywatelskich«. Mocyę
| |
| − | tą Towarzystwo jednomyślnie przyjęło i na oryginale
| |
| − | Ustawy Prezes Albertrandi własnoręcznie ów dodatek
| |
| − | uczynił, z Upoważnieniem »by każdy członek, w swoim
| |
| − | egzemplarzu, słowa te dołożył«.
| |
| − | Odczytano następnie list Dra Bergonzoniego, z oświa-
| |
| − | dczeniem gotowości przetłumaczenia rozprawy Śniadeckiego
| |
| − | »O Koperniku« na język wioski, jakoteż list Niemce-
| |
| − | wicza, który dziękując za powołanie go do grona człon-
| |
| − | ków, zapewnił »gorliwą chęć przykładania się do prac
| |
| − | Towarzystwa, ile możność pozwoli«.
| |
| − | Z wydrukowanej oddzielnie rozprawy o Koperniku,
| |
| − | postanowiono 30 egzemplarzy przesłać autorowi, 20 egz.
| |
| − | do Warmii i pięć do Torunia.
| |
| − | Następnie członek Drzewiecki przedstawił przekład
| |
| − | dzieła Buchana »Lekarz domowy« dokonany przez Kłos-
| |
| − | sowicza i zalecił przekład ów wydrukować kosztem To-
| |
| − | warzystwa »dla użytku powszechnego«.
| |
| − | Czacki przedstawił wypracowany przez gen. Wiel-
| |
| − | horskiego zbiór wyrazów technicznych »do sztuki wojen-
| |
| − | nej należących« i zalecił opinię o tej pracy kilku kole-
| |
| − |
| |
| − | str 225
| |
| − |
| |
| − | WARSZAWA PRUSKA.
| |
| − | Glorietta w ogrodzie Saskim (dziś wodotrysk).
| |
| − | Akwarella nieznanego artysty dworu Landgraffa Hessen- Darmasztadzkiego
| |
| − | Ludwika X z r. 1800 (z kollekcyi Mat. Bersohna).
| |
| − | str 226
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | gom, przyczem zaproponował, by odtąd, w listach do ko-
| |
| − | legów Towarzystwa, pomijać wszelkie tytuły i zwracać
| |
| − | się do nich jedynie ze słowami: »Zacny Kolego!« Na-
| |
| − | stępnie przedstawił słownik litewski Mielckego i grama-
| |
| − | tykę tegoż języka Osternagera, podnosząc ważność badań
| |
| − | w tym przedmiocie. Na jego wniosek uproszonym został
| |
| − | biskup wileński Kossakowski, by zainteresował owym przed-
| |
| − | miotem Szkołę główną wileńską. Wreszcie przedstawił ko-
| |
| − | nieczność opracowania nauki języka greckiego »w języku
| |
| − | narodowym« i powierzenia tego zadania Jmci panu »Grud-
| |
| − | kowi«, Rozprawy w tym przedmiocie zawieszono, »aż do
| |
| − | zebrania wszystkich gramatyk greckich, które w naszym
| |
| − | mamy języku«.
| |
| − | Dwa jeszcze przedmioty wypełniły posiedzenie 2.
| |
| − | grudnia 1802.
| |
| − | Prezes Albertrandi podał projekt napisów i ozdób na
| |
| − | medal, który przeznaczono dla autorów uwieńczyć się ma-
| |
| − | jących przez Towarzystwo pism konkursowych. Dla wy-
| |
| − | rażenia opinii w tym przedmiocie wyznaczono Ks. gen.
| |
| − | ziem pod. Adama Czartoryskiego, oraz Stanisława i Igna-
| |
| − | cego Potockich.
| |
| − | Wreszcie członek przybrany Drzewiecki zawiadomił
| |
| − | Towarzystwo, o założonych niedawno księgarniach i dru-
| |
| − | karniach »w Krasnorossyi«.
| |
| − | Na posiedzeniu następnem, z dnia 16 grudnia 1802,
| |
| − | po załatwieniu spraw bieżących, do których należało czy-
| |
| − | tanie listów członków: Drów Wasilewskiego i Twardochle-
| |
| − | bowicza, wymawiających się od poruczonych sobie obo-
| |
| − | wiązków, z powodu nawału innych zajęć »bądż stanowczo,
| |
| − | lub też pod warunkiem, że przedmiot zadany do opraco-
| |
| − | wania zmienionym zostanie na inny, odczytano list Dra
| |
| − | Dziarkowskiego, z powodu ogłoszonej przezeń rozprawy:
| |
| − | »o szczepieniu ospy krowiej«. Prezydujący oświad-
| |
| − | czył, że odpisze Dziarkowskiemu, »z wyrażeniem szacunku,
| |
| − | na jaki zasługują usiłowania, podjęte w czcigodnym z
| |
| − |
| |
| − | str 227
| |
| − | POPRAWA DAWNYCH TŁUMACZEŃ.
| |
| − |
| |
| − | miarze zapobieżenia jednej z najgroźniejszych dla ludzko-
| |
| − | ści klęsk«.
| |
| − | Ks. Dmochowski podał imieniem ks. Kopczyńskiego
| |
| − | opracowaną przez tegoż rozprawą pod tyt: .Pierw-
| |
| − | sze doświadczenie poprawy dawnych tłóma-
| |
| − | czów przez wydział języków rodu słowiań-
| |
| − | skiego, uczynione na tłómaczeniu historyi
| |
| − | Florusa, przez Talikowskiego«. Do przejrzenia
| |
| − | i zaopiniowania o tej pracy wyznaczeni zestali X. Woro-
| |
| − | nicz i Wyleżyński.
| |
| − | Następnie Stanisław Potocki odczytał dopełniony przez
| |
| − | siebie przekład sławnej mowy J. J. Rousseau, uwieńczonej
| |
| − | przez akademię Diżońską, stanowiącej odpowiedź na temat:
| |
| − | »czyli przywrócenie nauk i sztuk przyłóżyło
| |
| − | się do poprawy, lub zepsucia, obyczajów«.
| |
| − | »Słuchanem to było - zaznacza dziennik — z ukon-
| |
| − | tentowaniem, jako odpowiednie do ustawy, zalecającej po-
| |
| − | mnażać tłómaczenia wzorowych pisarzów. Tłómacz oświad-
| |
| − | czył, iż niektóre pisma Tacyta i Maohiavella wziął sobie
| |
| − | za przedmiot podobnych doświadczeń«.
| |
| − | Czacki złożył Towarzystwu mapę hydrograficzną Pol-
| |
| − | ski, »z znacznym czasu, zabiegów i kosztów nakładem
| |
| − | wykonaną«. Ofiarował ją swym kolegom, »aby zaś publi-
| |
| − | czność mogła korzystać z tej pracy, obiecuje zastąpić po-
| |
| − | czątkowy na sztych jej nakład. Przyrzeka dodać ku me-
| |
| − | moire raisonné, do objaśnienia tej pracy, którą uważać
| |
| − | należy jako pierwszy rzut do zupełnej wodnej karty kra-
| |
| − | jów polskich«. Towarzystwo zapisało »czułą ofiarującemu
| |
| − | wdzięczność za dar ów znakomity . Do wynurzenia opinii
| |
| − | o tej pracy wyznaczyło Kortuma i Jacka Krusińkiego.
| |
| − | Józef Szaniawski przedstawił przedstawił projekt do
| |
| − | »ustanowienia i udoskonalenia terminologii
| |
| − | polskiej w naukach i umiejętnościach«. Jako
| |
| − | rzeczoznawcy w tej materyi wyznaczeni: Prezydujący,
| |
| − | Dmochowski i Staszic.
| |
| − | Wreszcie członek Krusiński podał projekt do założę-
| |
| − |
| |
| − | 15*str 228
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | nia biblioteki Towarzystwa i na początek ofiarował dla
| |
| − | tej fundacyi 120 książek. — Projekt ów zalecono człon-
| |
| − | kom »do namysłu«.
| |
| − | Pobieżny przegląd zajęć Towarzystwa dokonanych
| |
| − | w ubiegłym 1802 roku — drugim, bytowania uczonego grona—
| |
| − | wykazuje, że zajęcia owe, początkowo dorywcze, bez okre-
| |
| − | ślonego planu podejmowane, zaczęły stopniowo systematy-
| |
| − | zować i nabierać cechy bardziej praktycznej, do potrzeb
| |
| − | najnaglejszych ludności stosowanej. Dowodem tego jest —
| |
| − | interesowanie sic Towarzystwa książkami lekarskiemi, po-
| |
| − | święconemi zadaniom higieny praktycznej. Kwestye oder-
| |
| − | wane i zabawki umysłowe odsuwało Towarzystwo na plan
| |
| − | drugi.
| |
| − | Kiedy z początkiem roku 1803 przyszła znowu na
| |
| − | stół kwestya kwadratury koła, która, zajmował się
| |
| − | matematyk Gorzkowski, Towarzystwo zaleciło sekretarzowi
| |
| − | odpisać autorowi »iż, idąc za przykładem innych aka-
| |
| − | demij, nie może przyjmować do roztrząsania pism, za-
| |
| − | przątających się zadaniem, które, w samych nawet wyra-
| |
| − | zach, zamyka już oczywistą niemożliwość rozwiązania
| |
| − | swego«.
| |
| − | Delegowani na poprzedniem posiedzeniu Krusiński i Kor-
| |
| − | tum, celom zaopiniowania o mapie hydrograficznej Cza-
| |
| − | ckiego, oświadczyli: iż uważają tę pracę za dzieło potrzebne
| |
| − | dla znajomości handlu wewnętrznego i ze-
| |
| − | wnętrznego Polski.
| |
| − | Posiedzenie 16 stycznia 1803 zagaił Prezydujący do-
| |
| − | niesieniem o stracie, jaką poniosło Towarzystwo i nauka,
| |
| − | przez zgon ks. Zaborowskiego.
| |
| − | W sprawie ustanowienia i udoskonalenia
| |
| − | terminologii naukowej przedstawił Albertrandi tru-
| |
| − | dności w wykonaniu projektu Szaniawskiego. Na wniosek
| |
| − | Staszica, aby uchwalono »zgromadzać ściągające się do umie-
| |
| − | jętnościówdzieła,tłómaczone na którykolwiek z dya-
| |
| − | lektów słowiańskiej mowy, lub oryginalne, w któ-
| |
| − | rym z tych dyalektów pisane, tudzież gramatyki,
| |
| − |
| |
| − | str 229
| |
| − | O ROZPRAWIE Ks. KOPCZYŃSKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | słowniki i dykcyonarze«. Członek Wyleżyński podjął się
| |
| − | napisać w tej kwestyi do Lindego, członek zaś Denisko, do
| |
| − | Czackiego, »celem zasiągnienia uwiadomień, do
| |
| − | przedsięwzięcia tego zbioru stosownych«.
| |
| − | Na posiedzeniu 3 lutego 1803 r. Prezydujący znowu
| |
| − | doniósł z żalem o zgonie Wolskiego, »męża znanego z ob-
| |
| − | szernej znajomości dziejów ostatniego panowania i drogie
| |
| − | do niego posiadającego materyały«.
| |
| − | Wyleżyński odczytał opinię o pracy Kopczyńskiego:
| |
| − | »pierwsze doświadczenie poprawy dawnych
| |
| − | tłómaczów etc.« Oddawszy należne pochwały wskaza-
| |
| − | nym poprawom, oraz »znanej w autorze znajomości oby-
| |
| − | dwóch języków, dokładności i dosadności wyrażeń«, nad-
| |
| − | mienił sprawozdawca, »że rodzaj pracy roztrząsanej nie
| |
| − | należy do wydziału języków rodu słowiańskiego, ale raczej
| |
| − | do wydziału wymowy wierszopistwa i sztuk przyjemnych«.
| |
| − | Rozebrał następnie kwestyę: czy wolno jest stare
| |
| − | pismo poprawiać?« i wynurzył opinię przeczącą.
| |
| − | »Jeden tylko — mówił — jest sposób poprawiania dawniej
| |
| − | wykonanych tlómaezeń, a to przez przydawanie objaśnia-
| |
| − | jących i popełnione zdrożenia prostujących przypisków«,
| |
| − | do których pewne podał prawidła. Oświadczy! się nadto
| |
| − | przeciw »wprowadzonyiu przez Ks. Kopczyńskiego orto-
| |
| − | graficznym i gramatykalnyiu wznowieniom«, wezwawszy
| |
| − | go, aby »zamiast mniej potrzebnych poprawek, sam raczej
| |
| − | całkowite pisarzów wzorowych dawał tłómaczenia, a tym
| |
| − | sposobem, nietylko do zbogacenia języka, ale i do chwały
| |
| − | Towarzystwa się przyłoży«. Zapowiedział wreszcie referent
| |
| − | że pracuje sam nad przekładem wszystkich komedyj Te-
| |
| − | reneyusza.
| |
| − | Prezydujący zakomunikował odpowiedź członka Kro-
| |
| − | pińskiego, iż ten wykonał polecone sobie obserwacye nad
| |
| − | skamieniałościami w okolicach Rawy.
| |
| − | Następnie mówił Albertrandi o potrzebie napisania
| |
| − | dzieła elementarnego z zakresu »niższej matematyki«, przy-
| |
| − | czem wezwał Feliksa Potockiego, aby z dobranymi innymistr 230
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | członkami, w tej umiejętności biegłymi, rozpatrzył dojrzale:
| |
| − | czyli egzystujące w języku polskim dzieła elementarne
| |
| − | matematyczne odpowiadają i wystarczają potrzebie naro-
| |
| − | dowej , rozszerzenia tak ważnej umiejętności?«. Doniósł
| |
| − | w końcu, że IMć Pan Czech pracuje w Krakowie nad
| |
| − | przekładem geometryi Euklidesa.
| |
| − | Maliszewski zdał sprawę z podanego przez matema-
| |
| − | tyka Gorzkówskiego algebraicznego twierdzenia i uznał to
| |
| − | twierdzenie »jako użyteczne i objaśniające formułę, którą
| |
| − | w geometryi elementarnej stosować można. Przyczem nad-
| |
| − | mienił, »że w dwóch księgach Euklidesa można wiele ta-
| |
| − | kich znaleźć wypadków, które, algebraicznie użyte, wiele
| |
| − | podobnych na geometryę elementarną rzuciłyby świateł«.
| |
| − | Na posiedzeniu 16 marca 1803 r. Towarzystwo uchwa-
| |
| − | liło napisać do Śniadeckiego list, z wezwaniem, »aby ten
| |
| − | CO tak wymownie, jaśnie i umiejętnie, pokazał uczonemu
| |
| − | światu wiekopomne względem astronomii zasłużonego ro-
| |
| − | daka naszego Kopernika, zechciał w chwilach wolnych
| |
| − | pracować nad pokazaniem: ile nauka wspomniana winna
| |
| − | jest drugiemu rodakowi, sławnemu Heweliuszowi z Gdańska«.
| |
| − | Zaleciło dalej Towarzystwo podziękować »J. W. Se-
| |
| − | streńcewiczowi de Bohusz«, metropolicie i Mohilowskiemu
| |
| − | arcybiskupowi, który przysłał Towarzystwu dzieło swe, po
| |
| − | francusku napisane: Histoire de la Tauride.
| |
| − | Dmochowski złożył sprawozdanie z tłómaczenia na
| |
| − | język polski dwóch pierwszych ksiąg Elegij Proper-
| |
| − | cyusza, dokonanego przez zmarłego kanonika warmiń-
| |
| − | skiego Kalnassi. Przyznał, że znajdują się w tym prze-
| |
| − | kładzie »miejsca bardzo szczęśliwie wydane, oraz, że tok
| |
| − | wiersza jest gładki i łatwy«, ale też wskazał, »że są miej-
| |
| − | sca ciemne i słabe, gdzie tłómacz niezupełnie objął myśl
| |
| − | poety, albo jej też wydać nie chciał«.
| |
| − | Ks. Woronicz oświadczył, że Nagurczewski »obcią-
| |
| − | żony wiekiem« nie może przyjąć w Towarzystwie miejsca
| |
| − | i z tego powodu Towarzystwo postanowiło, tak jego, jako
| |
| − |
| |
| − | str 231
| |
| − | LIST ŚNIADECKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | i JMć Pana Hubego, zamieścić na liście przybranych
| |
| − | członków.
| |
| − | Odczytano w końcu listy: z Torunia, z podziękowa-
| |
| − | niem za przysłaną rozprawę o Koperniku, z Petersburga
| |
| − | od księcia Adama Czartoryskiego z podziękowaniem za
| |
| − | wybór, jakoteż list Alexandra Potockiego z Petersburga,
| |
| − | z oświadczeniem, iż pracuje nad przekładem dzida Picteta,
| |
| − | Genewczyka: Traite des assolemens, ou l'art d' etablir les ro-
| |
| − | tations des recoltes".
| |
| − | Wreszcie Potulicki podał Towarzystwu plan dzieła
| |
| − | elementarnego o historyi naturalnej.
| |
| − | Na posiedzeniu 2 kwietnia 1803 r. Prezydujący od-
| |
| − | czytał list Jana Śniadeckiego, który ofiarował Towarzystwu
| |
| − | opracowane przez siebie dzieło: »Opisanie fizyko-ma-
| |
| − | tematyczne ziemi«. Przysyła na teraz rejestr mate-
| |
| − | ryj w tem dziele objętych, oraz figury do objaśnienia tekstu.
| |
| − | Rękopis dzieła samego wkrótce nadesłać przyrzekł, lecz
| |
| − | zażądał, by tymczasowo Towarzystwo przyjęło środki do
| |
| − | wysztychowania tablic. Oświadczył nadto, »że resztę prac
| |
| − | swoich umysłowych poświęcić chce na stopniowe tego
| |
| − | dzieła udoskonalenie, a to przez przydawanie objaśnień,
| |
| − | oraz przez rozszerzanie go wynalazkami, jakie w tej części
| |
| − | czynione być mogą«.
| |
| − | Towarzystwo uchwaliło podziękować autorowi za pracę
| |
| − | »której użyteczność i dokładność, zasłużona jego wziętość
| |
| − | podchlebnem uprzedza wyobrażeniem«.
| |
| − | Następnie zdał Staszic sprawę z przekładu komedyi
| |
| − | Terencyusza Andria. Oddawszy sprawiedliwość »użyte-
| |
| − | cznej pracy tłómacza, wytknął niektóre miejsca, wymaga-
| |
| − | jące poprawy«. Do zastanowienia się nad spolszczeniem pe-
| |
| − | wnych wyrazów przez Staszica wskazanych, wyznaczono
| |
| − | z wydziału nauk przyjemnych: Stan. Potockiego,
| |
| − | Niemcewicza i Staszica, z wydziału zaś języków
| |
| − | słowiańskich: Kopczyńskiego i Dmochowskiego.
| |
| − | Czacki przedstawił pozostałe w rękopisie fragmenty
| |
| − | pracy zmarłego Trotza, składające się z pewnej liczbystr 232
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | »spolszczonych wyrazów«. Wyznaczono do opinii oddzielne
| |
| − | „Comite", celem przesiania jego uwag Lindemu, i z prośbą,
| |
| − | aby dla łatwiejszego »ukończenia i udokładnienia swego
| |
| − | Słownika języka polskiego, do Warszawy przybyć
| |
| − | raczył«.
| |
| − | Następnie Osiński, W imieniu Elsnera »dyrektora or-
| |
| − | kiestry przy teatrze polskim« ofiarował Towarzystwu
| |
| − | egzemplarz »pierwszego oddziału sztychowanych muzyk
| |
| − | i śpiewów polskich«. Towarzystwo zaleciło swej »kassie«
| |
| − | by zaprenumerowała jeden egzemplarz tego wydawnictwa.
| |
| − | Postanowiono odbyć publiczne posiedzenie 5 maja 1803 r.
| |
| − | i uchwalono, rozprawy, jakie na tem posiedzeniu czytane
| |
| − | będą, poddać uprzedniemu ocenieniu oddzielnych „Comites".
| |
| − | W końcu zastanawiano się nad rozmaitemi zadaniami
| |
| − | konkursowemu, przyczem Prezes zawiadomił, że przyjęto
| |
| − | już wzór medalu, jaki Towarzystwo udzielać będzie na-
| |
| − | grodzonemu na konkursie.
| |
| − | Posiedzenie 16 kwietnia 1803 wypełniły w znacznej
| |
| − | części uwagi Staszica nad potrzebą stosowania ściślejszych
| |
| − | warunków do wyboru członków. Radził, by Towarzystwo
| |
| − | nie kwapiło się z wyborem osób nie odpowiadających wa-
| |
| − | runkowi zasług literackich. Wskazał potrzebę wy-
| |
| − | raźniejszego »na przyszłość oznaczenia, co się przez wyrazy
| |
| − | »zasługi literackie« rozumieć ma? By tym sposobem
| |
| − | wszelkie usunąć nieporozumienie, podał do rozwagi Towa-
| |
| − | rzystwa wniosek, by na wyborach obecnych, tylko trzy
| |
| − | miejsca obsadzić, a dwa uznać za wakujące.
| |
| − | Skutkiem ściślejszego wyboru, powołano na członków:
| |
| − | Andrzeja Horodyskiego, Czecha, profesora krakowskiego
| |
| − | i Jana Bystrzyckiego, pijara. Do członków przybra-
| |
| − | nych: Seweryna Potockiego, senatora rosyjskiego i kura-
| |
| − | tora akademii.
| |
| − | Ludwik Plater świeżo, z Petersburga przybyły, oświad-
| |
| − | czył imieniem ministra Dzierżawina, »iż tenże przyjmuje
| |
| − | ofiarowane sobie w Towarzystwie miejsce członka przy-
| |
| − |
| |
| − | str 233
| |
| − | TEMATY KONKURSOWE.
| |
| − |
| |
| − | branego«, skutkiem czego postanowiono wystosować imie-
| |
| − | niem Towarzystwa stosowną do nowego członka odezwę.
| |
| − | Następnie Staszic zdał sprawę z tematów do nagrody,
| |
| − | »projective« podanych. Weszedł w »umiejętny rozbiór
| |
| − | wszystkich, wskazał, które z nich, bądź dla mniej wyra-
| |
| − | źnej użyteczności, bądź dla innych względów, z zamia-
| |
| − | rami Towarzystwa wiążących się, albo usunąć, albo do
| |
| − | dalszego czasu odłożyć, a które przyjąć należy. Z po-
| |
| − | między tematów, przez Comite zaleconych, wybrano po
| |
| − | dłuższej dyskusyi dwa: »O polskim Czerwcu" i „o saletrze
| |
| − | ukraińskiej". Ogłosić postanowiono konkurs przez gazety
| |
| − | krajowe i zagraniczne, w trzech językach: polskim, fran-
| |
| − | cuskim i niemieckim. Uchwalono również ogłosić nagrodę,
| |
| − | w medalu wartości stu dukatów holenderskich, dla autora
| |
| − | najlepszej tragedyi wierszem, w języku polskim, »do któ-
| |
| − | rej materya z dziejów polskich czerpaną być ma*. Na-
| |
| − | grodę taką wyznaczył »bezimienny rodak, za której pewność
| |
| − | Ks. Sapieha i Wyleżyński dali zalecenie*.
| |
| − | Następnie Czacki odczytał projekt listu do Ossoliń-
| |
| − | skiego, z prośbą, o zasiągnięcie wiadomości »względem
| |
| − | Oktawiana Volcnera, budowniczego, rodem z Krakowa«
| |
| − | i do Platera, o informacyę co do bursztynu w jego dobrach.
| |
| − | Wreszcie Albertrandi odczytał odezwę Uniwersytetu
| |
| − | wileńskiego, z przyłączeniem »nowego Imperatorskiego urzą-
| |
| − | dzenia instrukcyi publicznej, w prowincyach rosyjskiemu
| |
| − | panowaniu podległych«.
| |
| − | Na posiedzeniu nadzwyczajnem, zwołanem na dzień
| |
| − | 26 kwietnia 1803 r. zastanawiano się nad wyrazami ręko-
| |
| − | pisu zmarłego Trotza. Ks. Kopczyński podzielił opinię Sta-
| |
| − | szica, co do wyrazów literackich, co zaś do technicznych
| |
| − | i metalurgicznych, Ks. Sapieha oświadczył, że ponieważ
| |
| − | wyrazy te wymagają sprawdzenia, dlatego oświadczył,
| |
| − | iż nie zadługo przedsięweźmie podróż górniczą po kraju,
| |
| − | a wtedy sprawę te bliżej zbada. Tymczasem odroczono
| |
| − | przesianie pracy Trotza Lindemu.
| |
| − | Czacki, imieniem »bezimiennego rodaka«, wniósł pro-str 234
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | jekt dołączenia do tematów konkursowych i zadania o mo-
| |
| − | rowem powietrzu«, zaręczywszy za sumę wyrówny-
| |
| − | wającą wartości medalu, i tę w papierach, lub w gotowiźnie
| |
| − | złożyć przyrzekł. Towarzystwo z wdzięcznością tę ofiarę
| |
| − | przyjęło.
| |
| − | Nadto Ks. Sapieha złożył sprawozdanie o rozprawie
| |
| − | Kortuma: »o kombinacyach światła« i wezwał go
| |
| − | do dalszych doświadczeń, »któreby wyraziściej jeszcze
| |
| − | ukazały pewność twierdzenia autora, iż światło jest rze-
| |
| − | czywiście istotą, po całym powietrzokręgu rozproszoną«.
| |
| − | Czacki ofiarował Towarzystwu kopię łacińskiego rę-
| |
| − | kopisu Marcina Galla, »pierwszego z pomiędzy najpierw-
| |
| − | szych dziejopisów polskich« i zalecił potrzebę wydruko-
| |
| − | wania tego dzieła w języku polskim i łacińskim« jako
| |
| − | »ważnego dla wyjaśnienia ojczystych dziejów i obchodzą-
| |
| − | cego ciekawość zagranicznych czytelników«. Do przekładu
| |
| − | rękopismu zalecił Kopczyńskiego, sam zaś, wspólnie z Al-
| |
| − | bertrandim, obiecał opracować uwagi objaśniające. Dzieło
| |
| − | to wydrukowanem zostanie kosztem Towarzystwa, bądź
| |
| − | w obu tekstach, lub też w jednym polskim.
| |
| − | Odczytano wreszcie list biskupa Kossakowskiego o po-
| |
| − | trzebie konkursu na dzieje literatury polskiej
| |
| − | i z doniesieniem, że Uniwersytet wileński pracuje nad wy-
| |
| − | jaśnieniem języka litewskiego.
| |
| − | Na ostatniej, przed publicznem posiedzeniem Towa-
| |
| − | rzystwa, sesyi prywatnej z dnia 2 maja 1803, oprócz kwe-
| |
| − | styj, dotyczących rozpraw, jakie na temże publicznem
| |
| − | czytanemi być miały, Julian Ursyn Niemcewicz zdał
| |
| − | sprawę z części rozprawy Stanisława Potockiego »0 sztuce
| |
| − | u dawnych«. »Pismo to — zdaniem referenta i jego
| |
| − | kolegów — w materyi dotąd ojczystem piórem nietkniętej,
| |
| − | znaleziono w wyszukiwaniu historycznem — pracowitem,
| |
| − | w sądzeniu trafnem, w stylu — płynnem i łatwem«.
| |
| − | Prezydujący złożył rozprawę Szaniawskiego o ułam-
| |
| − | kach dziesiętnych do oceny, nadto rękopis Ossoliń-
| |
| − | skiego »O przodkach najdawniejszych Słowian«
| |
| − |
| |
| − | str 235
| |
| − | ŻYCIORYSY SŁAWNYCH POLAKÓW.
| |
| − |
| |
| − | z zapowiedzią, że noty objaśniające później nadesłane zo-
| |
| − | staną, nadto przekład wioski Bergonzoniego, rozprawy
| |
| − | o Koperniku.
| |
| − | Feliks Potocki odczytał referat o dziełach elementar-
| |
| − | nych matematycznych i zastanowił się nad pytaniem: »czy
| |
| − | przestając na sposobie analitycznym, można się obejść bez
| |
| − | syntetycznego?
| |
| − | Z uwagi, że wydawcy dykcyonarza francuskiego
| |
| − |
| |
| − | Jan Amor hr. Tarnowski
| |
| − | (ze starego drzeworytu).
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | zwrócili się do Towarzystwa z prośbą o dostarczenie »ży-
| |
| − | ciorysów sławnych Polaków« poruczono Czackiemu obo-
| |
| − | wiązek przygotowania listy tychże zasłużonych rodaków.
| |
| − | W końcu posiedzenia owego Czacki zawiadomił, iż bę-
| |
| − | dąc upoważnionym przez rząd rosyjski do przedstawienia
| |
| − | dwóch młodzieńców Polaków, którzyby, dla kształcenia się
| |
| − | za granicą w leśnictwie i ekonomii wysłani byli kosztem
| |
| − | Imperatora — misyę tę, co do wyboru owego młodzieńca
| |
| − | przelewa na Towarzystwo, »co, z wdzięcznością« przyję-
| |
| − | tem zostało.str 236
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | Wreszcie Czacki zawiadomił imieniem kolegi Tar-
| |
| − | nowskiego, »iż tenże dostrzegł w tłómaczeniu francuskiem
| |
| − | geigrafii powszechnej Anglika Gutthrie wiele bardzo fał-
| |
| − | szywych, i czerniących nawet twierdzeń, w rzeczach na-
| |
| − | szego kraju tyczącego się«. Członek Maliszewskiego przyjął
| |
| − | na siebie obowiązek obmyślenia, za powrotem swoim do
| |
| − | Paryża, »środków przyzwoitych do sprostowania owych
| |
| − | błędów«
| |
| − |
| |
| − | str 237
| |
| − | ROZDZIAŁ XXIV.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenie publiczne majowe 1803 r. Zagajenie Albertrandego. Pochwała Zaborowskiego.
| |
| − | Krusiński o dostrzeżeniach meteorologicznych. Stan. Potocki o sztuce u dawnych. Woronicz
| |
| − | o pleśniach narodowych. Szaniawski o systemie chrystyanizmu. Tematy konkursowe. Czacki
| |
| − | w sprawie dyplomu królewskiego. Projekty rozpraw z nauk przyrodzonych i matematycznych.
| |
| − | Comités. Śniadecki w Warszawie. Jego protest przeciw wadliwościom przekładu rozprawy
| |
| − | o Koperniku Odezwa Uniwersytetu wileńskiego. Roczniki Towarzystwa. Wiadomości z Wied-
| |
| − | nia o pracach Ossolińskiego. Prace przygotowawcze do słownika Lindego. Rady w przedmio-
| |
| − | cie prenumeraty tego dzieła. Kandydaci na członków. Prawa członków przybranych. Chod-
| |
| − | kiewicz. Gliszczyński. Dzieduszycki. Projekt założenia Ateneum.
| |
| − |
| |
| − | Piąta sesya publiczna Towarzystwa, odbyta w dniu
| |
| − | 5 maja 1803 r. »liczniejszych jeszcze niż poprzedza-
| |
| − | jące — donosi Noivy Pamiętnik — ściągnęła słuchaczów.
| |
| − | Trwała przeszło pięć godzin. Prócz zagajenia prezydują-
| |
| − | cego, siedmiu członków Towarzystwa czytało w różnych
| |
| − | materyach dysertacye«73 A).
| |
| − | Skreśliwszy w zagajeniu zarys prac dotychczasowych,
| |
| − | zakończył Albertrandi mowę swoją następującym zwrotem
| |
| − | krasomówczym:
| |
| − | »Alexander Wielki, uznojony podjętą pracą w upor-
| |
| − | czywej przeciw Pyrrusowi, indyjskiemu królowi, bitwie, za-
| |
| − | wołał: O Ateńczykowie! Jak wiele prac podejmuję, abym
| |
| − | sobie wasze zjednał pochwały! My przeciwnie, szczerze
| |
| − | wyznajemy, żeśmy nie wiele dotąd dla Ciebie, Ojczyzno,
| |
| − | dla uwiecznienia twych zaszczytów, wykonali. Ale jeśli
| |
| − | str 238
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY.
| |
| − |
| |
| − | święte gorliwości zapały, jeśli wytrwałość pracy, jeśli
| |
| − | współobywatelów losem rozdzielonych, miłością spojonych,
| |
| − | zalecenia, nie mogą być skutku pozbawione; te szczupłe
| |
| − | prace nasze, ważniejszych daleko, i korzystniejszych w przy-
| |
| − | szłości, godłem są szezęśliwem. Światłej zaś publiczności
| |
| − | chcąc przychylny naszemu przedsięwzięciu i usilności wy-
| |
| − | jednać wyrok, z Kwintilianem wyznajemy: „Si necesse sit
| |
| − | in alterutram errare partem, omnia legentibus placere, quam
| |
| − | multa displicere malumus". (Jeśli w sądzeniu o naszych pra-
| |
| − | cach trudno uniknąć omyłki, wolimy, ażeby raczej wszystko
| |
| − | się podobało one rozważającym, niż, żeby wiele z tych
| |
| − | rzeczy z niechęcią odrzucili).
| |
| − | Wstąpiwszy na mównicę, Piotr Maliszewski, wygłosił
| |
| − | najprzód pochwalę Ignacego Zaborowskiego,
| |
| − | Pijara, zmarłego członka Towarzystwa, określi! stan nauk
| |
| − | matematycznych w Polsce i owoce prac, w tym kierunku
| |
| − | przez byłą komisyę edukacyjną zasiane, poczem złożył
| |
| − | hołd pamięci zmarłego, jako członka Zakonu, »z którego—
| |
| − | zdaniem mówcy — najwięcej użytecznych Rządowi kra-
| |
| − | jowemu wyszło dzieł, którego wszystkie duchowe węzły
| |
| − | bardziej jeszcze zdawały się przywiązywać do ojczyzny,
| |
| − | które nigdy się w interesa światowe nie mieszało, tylko
| |
| − | aby pokój ogłaszać, zalecać porządek i światło rozszerzać«.
| |
| − | Poczem Jacek Krusiński odczytał rozprawę o do-
| |
| − | strzeżeniach meteorologicznych, Karol Kor-
| |
| − | tum »o niektórych łączeniach się światła, zdol-
| |
| − | ności dostrzeganej w różnych ciałach, przy-
| |
| − | trzymania go przez niejaki czas na swojej
| |
| − | powierzchni« w której to rozprawie proroczo rozwi-
| |
| − | nął te zasady, które, w kilkadziesiąt lat później, posłużyły
| |
| − | za podstawę do wynalazku Daguerr'a.
| |
| − | Po nim Stanislaw Potocki skreślił obrazowym
| |
| − | stylem historyę sztuki udawnych, ks. Woronicz zaś
| |
| − | w natchnionej rozprawie o pieśniach narodowych,
| |
| − | wezwał żyjące pokolenie, do pielęgnowania i zbierania za-
| |
| − | bytków twórczości narodowej, tego skarbu, który »w ustach
| |
| − |
| |
| − | str 239
| |
| − | MOWA KS. WORONICZA.
| |
| − |
| |
| − | niewygubnych pokoleń nie boi się pożaru i oręża«. Było
| |
| − | to zapowiedzią utworzenia „Pieśnioksięgu narodowego", »aby
| |
| − | nietylko język, ale i sławę narodową niepożytem narzę-
| |
| − | dziem na rozwalinach świata wyżłobić«.
| |
| − | »Wy, młodzieńcy — zakończył Woronicz piękną swoją
| |
| − | rozprawę — kwitnące gałązki tych domów, które nas wspo-
| |
| − | minkiem swej sławy rozrzewniają; gdzież lepiej czasu,
| |
| − | talentów i nakładu Rodziców waszych użyjecie, jak w roz-
| |
| − | wadze i uczeniu się cnoty, ducha i obyczajów Ojców wa-
| |
| − | szych? Niestety! Jeszczeście w kolebkach płakali, kiedy
| |
| − | powszechna matka nasza, smutne w posagu sieroctwo wam
| |
| − | przekazywała. Gdzie się więc o niej dowiecie? Gdzie się
| |
| − | w jej twarzy rozmiłujecie? Oto, odczytujcie codzień naj-
| |
| − | pierwsze zagajenie związku naszego, w którem, szanowny
| |
| − | nasz prezes i kolega, uczenie i gruntownie dowiódł wam
| |
| − | dziejami świata całego, że odmiana rządu i składu
| |
| − | politycznego bynajmniej narodów nie uma-
| |
| − | rza. A nie chodząc daleko po dowód tej prawdy, rzućcie
| |
| − | okiem na ten starożytny naród Germanów, od którego nas
| |
| − | niegdy wzajemny szacunek Elbą odgraniczał, a którego
| |
| − | teraz przyrodkiem jesteśmy. Czemże on dotąd
| |
| − | jestestwo swoje utrzymuje, acz na tyle oddzielnych sta-
| |
| − | nów i rządów pod różnymi Panami rozdrobniony i podzie-
| |
| − | lony? Skądże przecież jest jednym narodem, znaczą-
| |
| − | cym i poważanym w Europie? Gzem rozplenia swą istność
| |
| − | i sławę? — Językiem i obyczajami dawnych
| |
| − | Germanów. A to oboje, czem ożywia i codziennie ukrze-
| |
| − | pia? Nauką, światłem, miłością rodu swojego,
| |
| − | wspólną braterską pomocą.
| |
| − | »Więc, kiedy pod opieką takiego Rządu wolno nam
| |
| − | jego własnemi prawidłami postępować i tchnie-
| |
| − | niem ojczystem oddychać, usiłujcie zacni mło-
| |
| − | dzieńcy i duchy Ojców waszych pocieszać i szlachetnej
| |
| − | opiece rządowej wywięzywać się, że cnotą, męztwem i ro-
| |
| − | zumem przodków waszych hartując się, na podporę i ozdobę
| |
| − | sprawiedliwego Rządu wzrastacie, nie zaś na cie-str 240
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY.
| |
| − |
| |
| − | Dr. Walenty Gagatkiewicz.
| |
| − |
| |
| − | mnych i ponurych nie-
| |
| − | wólników«.
| |
| − | Po rozprawie Szaniaw-
| |
| − | skiego o systemie chry-
| |
| − | styanizmu, usłyszało To-
| |
| − | warzystwo sympatyczny głos
| |
| − | Niemcewicza, który odczytał
| |
| − | dumę o kniaziu Michale
| |
| − | Glińskim, z zapałem przez
| |
| − | obecnych przyjętą.
| |
| − | Na posiedzeniu nad-
| |
| − | zwyczajnem prywatnem To-
| |
| − | warzystwa, które się w dni
| |
| − | pięć po publicznem odbyło,
| |
| − | Jacek Krusiński, imieniem
| |
| − | delegacyi, podał projekt o czynieniu obserwacyj me-
| |
| − | teorologicznych po całym kraju, do czego Cza-
| |
| − | cki przydał uwagi, projekt ów rozszerzające, a nadto uczy-
| |
| − | nił wniosek, poprawienia błędów, jakie się wkradły do cyfr
| |
| − | rozprawy X. Sapiehy o miarach i wagach.
| |
| − | Następnie prezydujący odczytał prospekt w języku
| |
| − | francuskim o tematach konkursowych, z wnioskiem ogło-
| |
| − | szenia go w dziennikach zagranicznych. Tematami były:
| |
| − | »O saletrze« o »polskim Czerwcu, jego historyi natural-
| |
| − | nej i różnicy od amerykańskiej kokcynelli i własnościach
| |
| − | leczniczych«, »O powietrzu morowem w Polsce«,
| |
| − | wreszcie temat tragedyi wierszem z dziejów polskich za-
| |
| − | czerpniętej. Wyznaczono termin ostateczny dla nadesłania
| |
| − | owych tematów na dzień 4 września 1804 r. i określono
| |
| − | bliżej warunki konkursu. Poczem Czacki podniósł ważną
| |
| − | sprawę dyplomu królewskiego dla Towarzystwa, wynu-
| |
| − | rzywszy nadzieje rychłego skutku obiecanego. Z powodu
| |
| − | wyjazdu Niemcewicza do Ameryki, Czacki imieniem tegoż
| |
| − | »oświadczył pożegnanie oraz gorliwą jego chęć posuwania
| |
| − | zamiarów naszych, ile razy w przedmiotach miejscowej
| |
| − | usługi wymagających, wezwanym do niej zostanie«. Po
| |
| − |
| |
| − | str 241
| |
| − | PROJEKT DZIEŁA POTULICKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | takowem oświadczeniu, nadmienił o zleceniach, jakieby dać
| |
| − | należało Niemcewiczowi, oraz Maliszewskiemu, odjeżdżają-
| |
| − | cemu do Paryża.
| |
| − | Ze spraw bieżących, Krusiński zdał sprawę o poda-
| |
| − | nym przez Potulickiego projekcie dzielą elementarnego
| |
| − | o historyi naturalnej, Feliks Potocki odczytał pierw-
| |
| − | szą część pracy: o dziełach matematycznych ele-
| |
| − | mentarnych, Tadeusz Czacki przedstawił referat ks. Kop-
| |
| − |
| |
| − | Dr. Michał Bergonzoni.
| |
| − |
| |
| − | czyńskiego o rozprawie Lindego o etymologii; zalecił
| |
| − | wreszcie przystąpienie do roboty tablic sztychowanych do
| |
| − | dzieła Śniadeckiego: opisanie fizyczno-matematy-
| |
| − | czne ziemi.
| |
| − | Z uwagi na zbliżające się ferye letnie uchwalono,
| |
| − | by pozostać mający w Warszawie członkowie składali tak
| |
| − | zwane (z francuska) Comite, z władzą stanowienia w spra-
| |
| − | wach Towarzystwa decyzyj, zwłoki nie cierpiących.
| |
| − | Na następnem posiedzeniu prywatnem nadzwyczajnem
| |
| − | z d. 12 lipca 1803 r. naradzano się nad środkami przyspie-
| |
| − |
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.
| |
| − | 16str 242
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY.
| |
| − |
| |
| − | Biskup Gaspar Cieciszewski.
| |
| − |
| |
| − | szenia druku dzieła Śniadeckiego
| |
| − | »honor rodakom przynoszącego«
| |
| − | i zapowiedziano bliski przyjazd
| |
| − | autora do Warszawy.
| |
| − | Śniadecki w rzeczy samej
| |
| − | bawił w Warszawie w począt-
| |
| − | kach września i pozostawił na
| |
| − | wyjezdnem list do Albertrandego,
| |
| − | odczytany na posiedzeniu nad-
| |
| − | zwyczajnem 14 września, w któ-
| |
| − | rym astronom wynurzył żal, »iż
| |
| − | przekład francuski jego rozpra-
| |
| − | wy o Koperniku, wykonany
| |
| − | przez Tęgoborskiego, jest niewier-
| |
| − | nym co do najistotniejszych pun-
| |
| − | któw, upstrzony szkodliwemi i wcale niewłaściwemi ozdo-
| |
| − | bami, prostotę myśli i rzeczy psującemi, a tem samem
| |
| − | pokrzywdzającemi autora w oczach zagranicznych astro-
| |
| − | nomów«. Nadsyłając jednocześnie rękopis przekładu po-
| |
| − | prawniejszego, prosił Śniadecki, »aby Towarzystwo ów
| |
| − | przekład jak najprędzej wydrukowało, zaradzając uprze-
| |
| − | dzeniom, które zagraniczni, z niedokładnego francuskiego
| |
| − | tłomaczenia pracy, powziąć mogliby o samem dziele. Ta-
| |
| − | kowe bowiem uprzedzenia byłyby ubliżającemu równie dla
| |
| − | autora, jak i dla Towarzystwa, które tej rozprawie uroczy-
| |
| − | stą dało aprobacyę«.
| |
| − | Towarzystwo na wniosek Dmochowskiego propozycyę
| |
| − | Śniadeckiego przyjęło.
| |
| − | Następnie prezydujący złożył Odezwę Uniwersytetu
| |
| − | wileńskiego, pod dniem 25 lipca 1803 r. do Towarzystwa
| |
| − | wystosowaną, przy której zakomunikowało kopię »nadanego
| |
| − | sobie od Imperatora Wszechrosyi dyplomu, niemniej ustawi;
| |
| − | powszechnej instrukcyi publicznej w Jego krajach zapro-
| |
| − | wadzonej, oraz wiadomość o nowych i wakujących kate-
| |
| − | drach profesorskich«.
| |
| − | — »Uniwersytet — nadmienił Albertrandi — wzywa
| |
| − |
| |
| − | str 243
| |
| − | NAWOŁYWANIA AlBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | nas do uczestnictwa przyjemnych uczuć, jakie w sercu
| |
| − | każdego przyjaciela ludzkości obudzać powinien widok
| |
| − | urządzeń, dążących ku wielkiemu zamiarowi—rozszerzenia
| |
| − | światła w tak rozleglej potężnego mocarstwa przestrzeni*.
| |
| − | Jednocześnie, spełniając życzenie Czackiego co do
| |
| − | wyboru kandydatów do wyjazdu za granicę kosztem Impe-
| |
| − | ratora, celem kształcenia się w leśnictwie i ekonomii, wy-
| |
| − | brało Towarzystwo na zalecenie XX. Pijarów młodzieńca
| |
| − | Antoniego Młochowskiego; wybór zaś drugiego przelał Cza-
| |
| − | cki na Jacka Krusińskiego.
| |
| − | Poczem prezydujący złożył przysłane z Paryża przez
| |
| − | gen. Komarzewskiego pismo o Grafometrze podzie-
| |
| − | mnym, w trzech językach: francuskim, niemieckim i an-
| |
| − | gielskim; doniósł nadto, że Śniadecki ofiarowane przez siebie
| |
| − | egzemplarze dzieła: teorya rachunku algebrai-
| |
| − | cznego przeznacza dla XX. Pijarów.
| |
| − | W końcu Staszic doniósł, że »okoliczności tyczące
| |
| − | się wyrabianego dla Towarzystwa diploma« będą przedsta-
| |
| − | wione na przyszłem zwyczajnem posiedzeniu.
| |
| − | Posiedzenie to odbyło się po feryach letnich, 16 pa-
| |
| − | ździernika 1803 r. Zagaił je Albertrandi mową, zachęcającą
| |
| − | kolegów »do dalszego ciągu prac, do jakich powolywa nas
| |
| − | i szlachetny cel stowarzyszenia naszego i święty obowiązek
| |
| − | zapobieżenia, by narodowa sława, uczonemi pracami przod-
| |
| − | ków nabyta, w jednymże wraz z politycznym bytem Oj-
| |
| − | czyzny nie zaległa grobie*. Przyczem wynurzył życzenie,
| |
| − | by to zagajenie udzielonem zostało »kolegom, wyłączającym
| |
| − | się przez ciągle niebywanie na posiedzeniach, od uczestni-
| |
| − | ctwa prac wspólnych«.
| |
| − | »Jeżeli kiedy słaby glos mój — mówił między innemi
| |
| − | prezes - i niezdolna wymowa, przezacnych kolegów do
| |
| − | podejmowania prac usilnych na zachowanie pamiątki imie-
| |
| − | nia polskiego, dźwignięcia narodowych nauk was zachę-
| |
| − | cała — tedy dziś widzę się do przedsięwzięcia tego samego
| |
| − | z podwójną usilnością przynaglonym.
| |
| − | »Zniknął zmiennych okoliczności koleją czas on świe-
| |
| − |
| |
| − | 16*str 244
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY.
| |
| − |
| |
| − | tny kiedy zgromadzeni tu, Z dalekich nawet prowincyj
| |
| − | towarzysze nasi, i radą swoją i pracami, na licznych po-
| |
| − | siedzeniach naszych, nas wspierali. Jednym, zaspokojone,
| |
| − | które ich tu trzymały, troskliwości, do siedlisk swoich drogę
| |
| − | otworzyły, drugich, pomyślniejsze szczęścia nadzieje, albo
| |
| − | też chwalebne nabycia nowych świateł żądze, w dalekie
| |
| − | od nas zapędziły krainy.
| |
| − | »Pozostała tu, co do liczby, czwarta niespełna część,
| |
| − | wchodzi do Towarzystwa, a szczuplejsza jeszcze, jeśli wy-
| |
| − | łączeni będą ci, których wiek, których zdrowie, których
| |
| − | nieuchronne zaprzątnienia, od naszych obrad i schadzek
| |
| − | odrywać zwykły.
| |
| − | »Na waszej tedy pilności, przezacni koledzy, na pra-
| |
| − | cowitości nieustannej, polega honor Towarzystwa w swojej
| |
| − | zupełności i tego Oddziału, który, z ustanowienia onego,
| |
| − | tu, w głównem siedlisku jego, ruchem tej machiny kiero-
| |
| − | wać powinien. Ubliżyłoby to honorowi Towarzystwa i Na-
| |
| − | rodu, którego cień przedstawia, gdyby, ściągnąwszy na się
| |
| − | wejrzenie całej uczonej publiczności, napełniwszy pogłoska
| |
| − | swej ustawy publiczne pisma, ogłosiwszy się przed rządem,
| |
| − | monarchami, przed Europą — powietrze, którem zrazu
| |
| − | tchnęło to Zgromadzenie — miało tchnienie mu na tern
| |
| − | miejscu ostatnie przyspieszyć, albo, przynajmniej trzech
| |
| − | lat niedorosłą młodość - w zgrzybiałą przemienić starość.
| |
| − | »Nie chciejmy więc, przezacni koledzy, być powodem
| |
| − | oszczerstwa imienia polskiego do utrzymywania, iż u nas—
| |
| − | wszelkie h zamysłów prędkim jest towarzy-
| |
| − | szem nudna tęsknota, że, podług onego żartu Hora-
| |
| − | cego, u nas amphora coepta est...
| |
| − | »Przeto, najusilniej upraszam Szanownych Kolegów,
| |
| − | aby przepisanych ustawą posiedzeń w czasie wyznaczonym
| |
| − | nie opuszczali i dwóch tych dni, albo raczej, kilku godzin
| |
| − | ofiarą, wywiązać się usiłowali tej Ojczyźnie, przez wydo-
| |
| − | skonalenie literatury narodowej i przyspieszenie wzrostu
| |
| − | ojczystych nauk!«
| |
| − | Na posiedzeniu zwyczajnem z listopada 1808 r. pod-
| |
| − |
| |
| − | str 245
| |
| − | FUNDUSZE NA SŁOWNIK LINDEGO.
| |
| − |
| |
| − | niesiono sprawę nieuczęszczających na posiedzenia Towa-
| |
| − | rzystwa kolegów. Tymi absenteistami byli: Grabowski,
| |
| − | Molski, Mostowski, Gagatkiewicz i Klokocki, Zapowiedziano
| |
| − | im następstwa ustawą przepisane, »a co do kolegów: Za-
| |
| − | charyaszewieza, Kuszla, Przybylskiego i Siarczyńskiego,
| |
| − | zgromadzenie, uważając częścią obojętny sposób, w jakim
| |
| − | oni przyjęli doniesienie o swym Wyborze i oddalenie ich
| |
| − | od miejsca posiedzeń Towarzystwa, postanowiło przenieść ich
| |
| − | z rzędu czynnych w poczet członków — przybranych«.
| |
| − |
| |
| − | Ks. Franciszek Siarczyński.
| |
| − |
| |
| − | Biskup Kossakowski, świeżo z Wiednia przybyły, do-
| |
| − | niósł o uczonych pracach Ossolińskiego, zajętego życiem
| |
| − | Zygmunta I. i notami rozprawy o Słowianach, złożył nadto
| |
| − | dar ofiarowany Towarzystwu przez hr. Szechenyi'ego, t. j.
| |
| − | katalog dzieł węgierskich, w trzech tomach, oraz ofiarę
| |
| − | Ossolińskiego, który wszelkie duplikaty dziel swego zbioru
| |
| − | przeznaczył dla biblioteki Towarzystwa. Doniósł wreszcie
| |
| − | o dalszych pracach przygotowawczych do wielkiego Sło-
| |
| − | wnika języka polskiego Lindego, którego wydanie »opóźnia
| |
| − | trud zebrania potrzebnych Funduszów«.
| |
| − | Zebrani rozdzielili między siebie »udzialy starań, do
| |
| − | załatwienia tej trudności« i zaakceptowali projekt Sołtyka,str 246
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY.
| |
| − |
| |
| − | który radził, »by autor dzieło tak ważne przypisać zechciał
| |
| − | Najjaśniejszemu Imperatorowi Wszechrosyi, którego wspa-
| |
| − | niała opieka dosięga wszelkich przedsięwzięć, stosownych
| |
| − | do wzrostu i udoskonalenia języków słowiańskich«.
| |
| − | Biskup Kossakowski podjął się napisać do autora z za-
| |
| − | chętą, by przyjął te radę.
| |
| − | Powzięty poprzednio zamiar odesłania królowi pru-
| |
| − | skiemu oprawionych Roczników Towarzystwa odłożonym
| |
| − |
| |
| − | Feliks hr. Łubieński.
| |
| − |
| |
| − | został do czasu późniejszego, »gdyż to może być zręczną
| |
| − | porą przypomnienia prośby, o łaskawe udzielenie dyplomu«.
| |
| − | Wreszcie wyznaczono członków do zdania sprawy
| |
| − | o pismach, jakie na przyszłem posiedzeniu publicznem
| |
| − | Towarzystwa, wyznaczonem na 5 grudnia 1803 r, czyta-
| |
| − | nemu będą.
| |
| − | Na posiedzeniu nadzwyczajnem z dnia 5 listopada
| |
| − | zajmowano się przedstawieniem kandydatów w liczbie 10
| |
| − | na członków czynnych i 7 przybranych. Ballotowanie od-
| |
| − | byto w dniu 16 listopada i wybrano jedynie członków
| |
| − | czterech czynnych: Feliksa Potockiego, Bartłomieja
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | str 247
| |
| − | PROJEKT USTANOWIENIA ATENEUM.
| |
| − |
| |
| − | Szuleckiego, Dra Bergonzoniego i Dziarkowskiego. Na przy-
| |
| − | branych zaś powołano: Cieciszewskiego biskupa łuckiego,
| |
| − | Jana Potockiego, Feliksa Łubieńskiego, Józefa Kossakow-
| |
| − | skiego, Antoniego Gliszczyńskiego, Narwoysza prof. mate-
| |
| − | matyki w akad. wileńskiej i Konstantego Tymienieckiego.
| |
| − | Uchwalono, że członkowie przybrani będą mieli
| |
| − | wszelkie prawa czynnych, w przekonaniu, »że każdy,
| |
| − | w uczuciach właściwych rodakowi, ojczystą sławę i rze-
| |
| − | telne dobro społeczne kochającemu, znajdzie naglące po-
| |
| − | wody dzielenia przyjętych obowiązków z tymi, z którymi
| |
| − | go wspólne równają prerogatywy«.
| |
| − | Na posiedzeniu zwyczajnem z dnia 2 grudnia biskup
| |
| − | wileński Kossakowski imieniem Czackiego zalecił jako kan-
| |
| − | dydata na członka przybranego Aleksandra hr. Chodkie-
| |
| − | wicza, zaś Antoni Gliszczyński — Dzieduszyckiego, pisarza
| |
| − | W. Ks. Lit., na członków zaś honorowych: EngestrOma,
| |
| − | ex-posla szwedzkiego i Castroma.
| |
| − | Członek Wiesiołowski zalecił rozwadze Towarzystwa
| |
| − | pracę Albertrandego: 0 starożytnych rzymskich zabytkach ze
| |
| − | zbioru Stanisława Augusta. »Pismo to — mówił — jest czę-
| |
| − | ścią nowego wcale i w języku naszym nieznanego jeszcze
| |
| − | dzieła; zamyka uwagi nowe i godne zastanowienia, odpo-
| |
| − | wiada w zupełności znanej autora biegłości w roztrząsaniu
| |
| − | trudności numizmatycznych i może sic przyczynie do roz-
| |
| − | krzewienia między rodakami ducha użytecznych w tej
| |
| − | materyi badań«.
| |
| − | Horodyski zdał sprawę o rzeczy Szaniawskiego, obej-
| |
| − | mującej zarys dziejów filozofii, od czasu upadku jej u Gre-
| |
| − | ków i Rzymian, aż do epoki odrodzenia nauk.
| |
| − | Ks. Kopczyński mówił o tłomaczeniu Dmochowskiego
| |
| − | listu Horacyusza do Florusa i »oddał winną spra-
| |
| − | wiedliwość tej pracy, »w której wszystko odpowiada sławie
| |
| − | tłómacza, nabytej już przez szczęśliwe tlómaczenia wzo-
| |
| − | rowych rymopisów«.
| |
| − | Prezydujący zdał sprawę o rozprawie biskupa Kossa-
| |
| − | kowskiego „O języku czeskim" i uznał tę pracę »jako wyko-str 248
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY CZWARTY.
| |
| − |
| |
| − | naną pod przewodem serca, głęboko przeniknionego inte-
| |
| − | resem sławy ojczystej, a tem samem zdolną przyjemne
| |
| − | na słuchaczach sprawić wrażenie«.
| |
| − | Gliszczyński wniósł projekt »rozszerzenia zamiarów
| |
| − | Towarzystwa, przez założenie Ateneum, lub Liceum
| |
| − | na wzór zagranicznych tego rodzaju instytucyj, niemniej
| |
| − | obmyślenia środków pomnożenia poprawnych edycyj pisa-
| |
| − | rzów wzorowych i obniżenia ich ceny«. W końcu przed-
| |
| − | stawił konieczność ustanowienia pewnych i trwałych do-
| |
| − | chodów Towarzystwa, przez subskrypcye dobrowolne.
| |
| − | Posiedzenie zakończyło się przypomnieniem przez pre-
| |
| − | zydującego sprawy wyrabianego dyplomu i potrzebą prze-
| |
| − | słania instrukcyi do Berlina Alexandrowi Potockiemu.
| |
| − | Poparł ów wniosek Staszic i nadmienił, że sprawa
| |
| − | ta wymaga baczniejszej rozwagi.
| |
| − |
| |
| − | str 249
| |
| − | ROZDZIAŁ XXV.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenie publiczne Grudniowe 1803 r. Ukończenie Słownika Lindego. Albertrandi o tej
| |
| − | pomnikowej pracy. Zapowiedź prac braci Śniadeckich. Kossakowski o literaturze czeskiej.
| |
| − | Sympatye słowiańskie. Sprawa dyplomu. Wiadomości z Berlina. Zawiązek Biblioteki. Dar
| |
| − | Alexandra ks. Sapiehy. Kłopoty ustalenia siedziby Towarzystwa.
| |
| − |
| |
| − | W dniu 5 grudnia 1803 r. odbyło się szóste z kolei
| |
| − | posiedzenie publiczne Towarzystwa. Zwracając się
| |
| − | do licznie zgromadzonego grona słuchaczy, złożonych, jak
| |
| − | to orzekł w zagajeniu swem X. Albertrandi, »ze szczątka
| |
| − | szanownego narodu, u którego, ojczystej chwały miłość
| |
| − | przytłumioną nie została; ze światłych ludzi, umiejących
| |
| − | poważać prace i usiłowania, do tak szlachetnego dążące
| |
| − | celu; z gorliwych obywatelów, zachęcających do podejmo-
| |
| − | wania pracy, której celem jest rozmnożenie światła; ze
| |
| − | współziomków, tchnących z nami jednem powietrzem, mó-
| |
| − | wiących jednym językiem, ożywionych jednąż chęcią«
| |
| − | z radością zapowiedział mówca ukończenie Słownika języka
| |
| − | polskiego Lindego, składającego się z ośmiu ogromnych to-
| |
| − | mów. »Dzieło to — mówił Albertrandi — język ojczysty,
| |
| − | od pierwszych, iż tak rzekę, atomów, z których się składa,
| |
| − | wyprowadzając, cały w powszechności ogarnia, od pałaców,
| |
| − | świątyń i gmachów, najpoważniejszych niegdyś prawodaw-
| |
| − | stwa i sadownictwa siedlisk, aż do rynku, roli i lepianek,str 250
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | gdzie w prostocie swojej język ten, niemniej, a częstokroć
| |
| − | bardziej, jest ojczystym. Autor, z kształtu i, że tak rzekę,
| |
| − | powierzchownej postawy tego języka, zapewnia pobratym-
| |
| − | stwo z innemi, od jednegoż szczepu słowiańskiego pocho-
| |
| − | dzącymi językami i cola go aż do równiny Sennar. Dzieło
| |
| − | więc takowe zabezpieczyć może na wieki egzysteneye ję-
| |
| − | zyka polskiego i dla tego, niewątpliwie, - zdaniem mówcy_
| |
| − | »publiczność, ujęta żądzą utrzymania całości i chwały tego
| |
| − | zabytku narodu« poprzeć usiłowań i pracy autora nie
| |
| − | omieszka.
| |
| − | Z kolei zapowiedział Prezes nowe wydanie Geo-
| |
| − | grafii matematyczno-fizycznej Jana Śniadec-
| |
| − | kiego, który jednocześnie pracuje nad ułożeniem zbioru
| |
| − | pieśni starodawnych ojczystych, oraz dwóch dziel Ina ta
| |
| − | jego, Jędrzeja: Teorya jestestw organicznych
| |
| − | i teorya zimna atmosferycznego, oraz wielu prac
| |
| − | pomniejszych innych autorów, bądź oryginalnych, bądź
| |
| − | tlómaczonych. Zakończył swą mowę Prezes zwrotem na
| |
| − | cześć wybierającego się podówczas do Ameryki Niemce-
| |
| − | wicza, który obiecał »kosztownemi rymotwórczego swego
| |
| − | pióra obesłać nas podarunkami, pióra onego, polnego wdzię-
| |
| − | ków, wspaniałości, mocy, powagi, żywości i dowcipu«.
| |
| − | Z kolei wstąpił na mównicę biskup Kossakowski
| |
| − | i odczytał piękną rozprawę o literaturze czeskiej
| |
| − | i związku języków słowiańskich. Miała ona, jak
| |
| − | na owe czasy, wysoce symptomatyczny charakter, jako
| |
| − | podnosząca, w wymownych i faktami popartych wyrazach,
| |
| − | nić solidarności, która winna łączyć naród polski, z in-
| |
| − | nemi narodami słowiańskimi, a przedewszystkiem - z na-
| |
| − | rodem czeskim, »który ma główną nauk, sztuk i umiejętno-
| |
| − | ści szkołę, gdzie trzy tysiące uczniów doskonali się w roz-
| |
| − | maitych umiejętnościach, gdzie księgarnie publiczne dla
| |
| − | licznego czytelnika codziennie są otwarte, naród, którego
| |
| − | wielu nauczycielów słynie dziś w stolicy państw a u-
| |
| − | stryackich, który ma dokładnie i rozsądnie napisami
| |
| − | kronikę, który umie cenić moc i piękność Iliady i w wła-
| |
| − |
| |
| − | str 251
| |
| − | O LITERATURZE CZESKIEJ.
| |
| − |
| |
| − | snym języku czyta Homera, którego rękodzieła w dosko-
| |
| − | nałości angielskim wyrównywają. Naród taki, który w dzie-
| |
| − | jach swoich od naszych przodków swój szczep i początek
| |
| − | wyprowadza z chlubą - głosił dalej z zapałem mówca —
| |
| − | którego większa część dziejów z naszeini jest wspólna, nad
| |
| − | którym przez czas niejaki panowali nasi ojcowie, któremu
| |
| − | największy dar niebios, zaprowadzenie do nas Chrześcijań-
| |
| − | stwa, a z niem pierwsze nauk światło winniśmy, naród,
| |
| − | którego pasterze w Polsce i Prusiech pierwsi wiarę chrze-
| |
| − | ścijańską opowiadali, od którego, przeniesione na nasz język,
| |
| − | pierwsze mamy śpiewy, majestat prawdziwego Boga wiel-
| |
| − | biące, którego mowa pobratymska ledwie w czem od na-
| |
| − | szej jest różna, naród ten, oświeceni mężowie, na szczegól-
| |
| − | niejszą uwagę waszą zasługuje!«
| |
| − | Misternem i politycznem było zakończenie mowy bi-
| |
| − | skupa Kossakowskiego. Zestawiając fakta odradzania się
| |
| − | nauk we wszystkich krajach słowiańskich, oddal hołd ce-
| |
| − | sarzowi Alexandrowi I, »Monarsze najpotężniejszych na
| |
| − | północy narodów słowiańskich, gruntującym powszechną
| |
| − | ich szczęśliwość na oświeceniu, na którego skinienie — da-
| |
| − | wne odradzają się, i większej nabywają świetności, nowe
| |
| − | powstają Akademie słowiańskie« a jednocześnie
| |
| − | napomkną! i 0 »Panująeym Słowianom nad Wisłą
| |
| − | i Odrą, który, Towarzystwo, pracujące około wydoskona-
| |
| − | lenia języka narodowego.... pod najwyższą swoją opiekę
| |
| − | przyjął łaskawie...«
| |
| − | Tego rodzaju stopniowanie w pochwałach nie musiało
| |
| − | być, obecnym na posiedzeniu delegatom rządowym pru-
| |
| − | skim, przyjemnem.
| |
| − | Wypełniły resztę posiedzenia publicznego rozprawy:
| |
| − | Kortuma o konduktorach, Szaniawskiego rzut oka
| |
| − | na dzieje filozofii, X. Poczobuta o dawności Zo-
| |
| − | dyaku w Egipcie i przekłady z Horacego, odczytane
| |
| − | przez F. Dmochowskiego.
| |
| − | Na następnem posiedzeniu nadzwyczajnem Towarzy-
| |
| − | stwa, odbytem dnia 11 grudnia 1803 r. głównie zajmowanostr 252
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY PIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | Ks. Marcin Odlanicki Poczobut.
| |
| − |
| |
| − | się sprawą oczekiwanego dy-
| |
| − | plomu królewskiego, podno-
| |
| − | szona nieustannie przez Sta-
| |
| − | szica. — Niepokoił obecnych
| |
| − | brak wiadomości stanowczych
| |
| − | z Berlina, gdzie Alexander Po-
| |
| − | tocki bawił, szturmując bez-
| |
| − | owocnie do ministrów pru-
| |
| − | kich.
| |
| − | Posiedzenie d. 16 grudnia
| |
| − | 1803 zaznaczyło się ważnym
| |
| − | Taktem ofiarowania na zawią-
| |
| − | zek przyszłej biblioteki Towa-
| |
| − | rzystwa pięknej kolckcyi rzad-
| |
| − | kich dzieł, w ilości czterech
| |
| − | tysięcy tomów. Ofiarodawcą był Alexander ks. Sapieha.
| |
| − | Dar uczynionym został pod warunkiem, że w razie roz-
| |
| − | wiązania Towarzystwa, książki zwrócone będą rodzinie
| |
| − | darującego.
| |
| − | Towarzystwo z wdzięcznością przyjęło »ów dowód
| |
| − | znakomitej dla interesu nauki szczodroty, której skutki
| |
| − | najodleglejszych sięgać będą pokoleń, a tern samem, dla
| |
| − | wspaniałomyślnego dawcy uwiecznią prawa wdzięczności
| |
| − | i rozrzewniającej pamiątki, w każdem dla sprawy ludzko-
| |
| − | ści oddychającem sercu«.
| |
| − | Wtedy dopiero po raz pierwszy odczutą została ko-
| |
| − | nieczność obmyślenia stałej dla Towarzystwa i jego przy-
| |
| − | szłych zbiorów siedziby, jak dotąd, czasowej. Lecz przed-
| |
| − | miot tak ważny, który dopiero później, dzięki ofiarności
| |
| − | Staszica, znalazł urzeczywistnienie, zmuszonem było To-
| |
| − | warzystwo odłożyć, do czasu pozyskania upragnionego kró-
| |
| − | lewskiego dyplomu. Nie tylko sprawa stałego locum dla
| |
| − | Towarzystwa, lecz i zabezpieczenie jego materyalnego bytu,
| |
| − | zaprzątały rozważne umysły członków; postanowiono za-
| |
| − | tem oczekiwać powrotu Sołtyka do Warszawy, by i tę
| |
| − | trudność, jak bądź, załatwić.
| |
| − |
| |
| − | str 253
| |
| − | PROJEKTA STAŁEJ SIEDZIBY.
| |
| − |
| |
| − | Członkowie: Potulicki i Gliszczyński podnieśli kwestyę
| |
| − | zwracania baczniejszej niż dotychczas uwagi na »prace
| |
| − | bezpośredniego pożytku dla społeczeństwa, przez które, To-
| |
| − | warzystwo mogłoby sobie zasłużyć na względy i poparcie
| |
| − | ze strony Rządu«. Do rzędu takich prac należałoby obmy-
| |
| − | ślenie środków usunięcia »najstraszniejszych dla gospodar-
| |
| − | stwa wiejskiego ciosów«, które, w postaci gąsiennic, ni-
| |
| − | szczą »najrozległejsze bory z nadspodziewaną szybkością*,
| |
| − | jakoteż szarańczy, » ściągającej na siebie baczność na-
| |
| − | turalistów«.
| |
| − | Zakończono rok 1803 przeglądem prac dotąd doko-
| |
| − | nanych, jak również poruszonych w ciągu tegoż roku, lecz
| |
| − | niezałatwionych, spraw literackich i naukowych.str 254
| |
| − | ROZDZIAŁ XXVI.
| |
| − |
| |
| − | List Aleksandra Potockiego. Dyplomatyczne wybiegi pruskie. Rozczarowanie. Konkurs Kossa-
| |
| − | kowskiego. Zapowiedź pieśnioksiągu Woronicza. Rękopis Wielhorskiego. List Jędrzeja Śnia-
| |
| − | deckiego o teoryi jestestw organicznych. Reforma ustawy Towarzystwa. Linde na posiedze-
| |
| − | niu lutowem 1804. Jego krytyka stylu ustaw. Projekta Potockiego. Organizacya wewnętrzna.
| |
| − | O płodozmianie. Projekta Lindego co do miejsca posiedzeń Towarzystwa. Biblioteka Zału-
| |
| − | skich. Pałac Saski.
| |
| − |
| |
| − | Początek roku 1804 przyniósł wreszcie jaką tuką w spra-
| |
| − | wie dyplomu królewskiego wiadomość. Nadszedł
| |
| − | z Berlina list od Potockiego, donoszący o odpowiedzi kon-
| |
| − | syliarza tajnego de Klevitza, udzielonej delegatowi w tej
| |
| − | sprawie. Minister zasłoniwszy się formułkami, nie uznał
| |
| − | Potockiego za dostatecznie wylegitymowanego do starań
| |
| − | i poradzi], po wyjednaniu od Towarzystwa pełnomocnictwa
| |
| − | wyraźnego, podać Najjaśniejszemu królowi notę.
| |
| − | Spostrzegło się Towarzystwo, że tego rodzaju wymi-
| |
| − | jająca odpowiedz jest tylko pozorem do odmowy i »wy-
| |
| − | miarkowało z niej, że względem treści żądań zaszło nie-
| |
| − | jakie nieporozumienie« skutkiem czego, postanowiło odpisać
| |
| − | Potockiemu, iż »nieupatruje pory do odstąpienia od pra-
| |
| − | wideł ostrożności, w instrukcyi mu udzielonej przed-
| |
| − | stawionych«. »Tymczasem, comite trudnić się będzie upa-
| |
| − | trywaniem środków, mogących pewniej zbliżyć skutek, tak
| |
| − | ważnej dla losu Towarzystwa negocyacyi«.
| |
| − |
| |
| − | str 255
| |
| − | POSIEDZENIE STYCZNIOWE 1804.
| |
| − |
| |
| − | Michał wyszkowski.
| |
| − |
| |
| − | Wdalszym przebiegu rozpraw,
| |
| − | odczytano list biskupa Kossakow-
| |
| − | skiego, który uznawszy, że ofia-
| |
| − | rowana przez siebie kwota stu
| |
| − | dukatów dla autora dziejów
| |
| − | literatury polskiej jest
| |
| − | niepotrzebną, bo dziełem tem »za-
| |
| − | trudnia się mąż, dla którego,
| |
| − | oprócz wdzięczności i sławy, nie
| |
| − | można o żadnej innej myśleć na-
| |
| − | grodzie; zażądał, by kwota ofia-
| |
| − | rowana obróconą była na składkę
| |
| − | na rozpoczęcie druku Słowni-
| |
| − | ka języka polskiego Lin-
| |
| − | dego.
| |
| − | Ostatnie posiedzenie styczniowe 1804 zaznaczyło się
| |
| − | oświadczeniem Ks. Woronicza, iż obmyślił plan utworze-
| |
| − | nia Pieśnioksięgu narodowego, którego część obie-
| |
| − | cał przedstawić na posiedzeniu kwietniowem.
| |
| − | Jednocześnie uchwalono, by posiedzenia zwyczajne
| |
| − | odbywać odtąd w porze popołudniowej, w godzinach od
| |
| − | 5 do 8.
| |
| − | Na posiedzeniu 3 lutego Feliks Potocki złożył rękopis
| |
| − | generała Wielhorskiego o fortylikacy i polowej, z za-
| |
| − | leceniem tej pracy, »jako obejmującej wiele wyrazów te-
| |
| − | chnicznych, do sztuki wojennej się odnoszących, a tem
| |
| − | samem mogących się przydać do wzbogacenia języka pol-
| |
| − | skiego«.
| |
| − | Zajmowano się w dalszym ciągu trudnościami, jakie
| |
| − | sprawa medalu konkursowego nastręcza, skutkiem braku
| |
| − | odpowiednich artystów i dlatego Stanisław Potocki radził
| |
| − | powierzyć tę robotę jakiemu sławnemu artyście wiedeń-
| |
| − | skiemu i zlecić wybór jego Lindemu.
| |
| − | Sprawę posiedzeń zwyczajnych Towarzystwa upo-
| |
| − | rządkowano w ten sposób, że odbywać się one miały na
| |
| − | str 256
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ. DWUDZIESTY SZÓSTY.
| |
| − |
| |
| − | przyszłość dwa razy na miesiąc po 1. i po 15 w dni nie-
| |
| − | dzielne, o porannych godzinach.
| |
| − | Odczytano następnie ciekawy list Jędrzeja Śniadec-
| |
| − | kiego z Wilna, który nie zgodzi! się na wydanie swej
| |
| − | Teoryi jestestw organicznych, pod opieką To-
| |
| − | warzystwa przyjaciół nauk »bo to dzieło, jako zamyka
| |
| − | jące nową wcale i autorowi właściwą teoryę lekarskie
| |
| − | nauki, mogłoby otworzyć pole do uporczywych i gwałto-
| |
| − |
| |
| − | Dr. Leopold Lafontaine
| |
| − | b. lekarz nadworny Stan. Anglista.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | wnych sporów, na które nieprzyzwoitą byłoby rzeczą na-
| |
| − | rażać Towarzystwo«.
| |
| − | Wreszcie Szulecki zdawszy sprawę z przekładu Bro-
| |
| − | niea, dziejów francuskich Pawła Emiliusza
| |
| − | Weroneńczyka, naganił wybór dzieła, »które, napi-
| |
| − | sane zbyt zawiłym stylem, nosi cechę jawnej diu Włochów
| |
| − | stronności i nie może się przydać do prawdziwego oświe-
| |
| − | cenia rodaków naszych«.
| |
| − | Sprawa ustalenia redakćyi Ustawy Towarzystwa
| |
| − | żywo w owym czasie zajmowała członków i w tym celu
| |
| − |
| |
| − | str 257
| |
| − | WARSZAWA PRUSKA
| |
| − | Krakowskie Przedmieście i kościół OO. Missyonarzy
| |
| − | Akwarella nieznanego artysty dworu Landgrafa Hessen Darmasztadzkiego
| |
| − | Ludwika X. z r. 1800 (z kollekcyi Mat. Bersohna).
| |
| − |
| |
| − | 17str 258
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SZÓSTY.
| |
| − |
| |
| − | wyznaczono oddzielne Comité do gorliwego zajęcia się prze-
| |
| − | jrzeniem wszystkich, przy zawiązaniu Towarzystwa przy-
| |
| − | jętych, zasad jego działalności. To też, gdy w lutym 1804 r.
| |
| − | Linde przybył do Warszawy, dla dopilnowania druku
| |
| − | swego Słownika i w jego obecności odbyło się posiedzenie
| |
| − | zwyczajne w d. 16 lutego; po rozdaniu członkom odezwy
| |
| − | z ogłoszeniem prenumeraty na to dzieło, przystąpił do
| |
| − | przedstawienia uwag nad reformą Ustaw Towarzystwa.
| |
| − | Rozpoczął od »nagany stylu « w jakim zredagowała dele-
| |
| − | gacya raport w tym przedmiocie i powstał przeciw »in-
| |
| − | nowacyom zagrażającym czystości języka i przeciw
| |
| − | obszerności raportu« radząc, by »w ustawach wykazane
| |
| − | były dwa jedyne środki osiągnięcia celu Towarzystwa, t. j.
| |
| − | praca i pieniądze«. Zapewnił »o chęciach Rządu,
| |
| − | przyjaznych utrzymaniu polskiego języka«, mówił o »po-
| |
| − | trzebie dawania pierwszeństwa pracom użytecznym,
| |
| − | przed pracami przyjemnemi«. Zalecił wreszcie wy-
| |
| − | bór generał majora Chlebowskiego i radcy kamery Fiszera
| |
| − | do grona członków Towarzystwa, jako ludzi życzliwych
| |
| − | pracom tegoż, wpływowych, i mogących wiele dobrego dla
| |
| − | rozwoju zgromadzenia uczynić.
| |
| − | Uwagi te przyjęto życzliwie, poczem Feliks Potocki
| |
| − | przedstawił projekt rozkładu prac Towarzystwa na klasy
| |
| − | i odczytaj rys przedwstępnych prac klasy I-ej, radząc,
| |
| − | »by skład tej klasy zatrudniał się przedwstępnym syste-
| |
| − | matem i na rozumie wspartym rozgałęziowaniem
| |
| − | umiejętności i nauk pod tę klasę podpadających, tudzież
| |
| − | wykładem dziejów każdej z nich, nareszcie opisem stanu,
| |
| − | w jakim się która u nas znajdują zapasów, jakie co do
| |
| − | niej posiadamy i niedostatków, którym zaradzić potrzeba«.
| |
| − | Do przygotowania takowych prac wezwał:
| |
| − | Co do umiejętności matematycznych i fizyko mate-
| |
| − | matycznych: Bystrzyckiego i Szuleckiego.
| |
| − | Co do chemii — Potulickiego.
| |
| − | Co do historyi naturalnej i mineralogii — Staszica
| |
| − | Co do botaniki i nauki lekarskiej — Dziarkowskiego.
| |
| − |
| |
| − | str 259
| |
| − | O PŁODOZMIANIE.
| |
| − |
| |
| − | Wniósł, aby Towarzystwo obmyśliło tymczasowie
| |
| − | »miejsce jakowe« na posiedzenia klasy pierwszej;
| |
| − | aby wyrobiło pozwolenie na pożyczanie książek z »biblio-
| |
| − | teki pokrólewskiej XX. Pijarów«, wreszcie, aby spisało ka-
| |
| − | talog tych książek.
| |
| − | Po nim, członek Horodyskipodał projekt przetłómacze-
| |
| − | nia na język polski Ustaw powszechnych cywil-
| |
| − | nych państw pruskich, w taki sposób, by klasa nauk
| |
| − | moralnych zajęła się obmyśleniem sposobu urzeczywi-
| |
| − | stnienia tego ważnego dla kraju zamiaru.
| |
| − | W końcu Albertrandi odczytał listy łacińskie, prze-
| |
| − | znaczone dla Józefa Voltiggi, z podziękowaniem za egzem-
| |
| − | plarz słownika języka illyryjskiego; dla hr.
| |
| − | Schechenyi, za katalog dzieł węgierskich i dla
| |
| − | uczonego Dobrowskiego, profesora w Pradze Czeskiej.
| |
| − | Wreszcie, z uwagi »nietylko na potrzebę nadania po-
| |
| − | siedzeniom postawy prawdziwie literackiej i ożywienia ich
| |
| − | przez światłe rozprawy, ale razem i na potrzebę rozsze-
| |
| − | rzania między rodakami historycznych wiadomości o po-
| |
| − | stępku nauk i umiejętności« odczytał prezes część swego
| |
| − | przekładu dzieła autora włoskiego Andresa »o począ-
| |
| − | tku, postępku i stanie niniejszej literatury«,
| |
| − | obiecując dalszy ciąg tej pracy na następnych posiedze-
| |
| − | niach, w nadziei, »że przykład ten, czytywania rozmaitych
| |
| − | wyjątków, naśladowany przez innych kolegów, zbliży bar-
| |
| − | dziej przyszłe posiedzenie do właściwego zamiaru — wza-
| |
| − | jemnego światła zamiany«.
| |
| − | Na posiedzeniu następnem z d. 18 marca 1804 usły-
| |
| − | szeli członkowie dalszy ciąg pracy Andresa, poczem Potu-
| |
| − | licki zdał sprawę z dzieła Dra Schlegela, wraz z przedmową
| |
| − | do przekładu dzieła »o płodozmianach, czyli nauce
| |
| − | ustanowienia porządku ziemiopłodów«.
| |
| − | Wreszcie Albertrandi zapowiedział dłuższą nieobe-
| |
| − | cność w kraju dotychczasowego sekretarza Towarzystwa
| |
| − | J. K. Szaniawskiego i potrzebę wyboru innego w jego
| |
| − | miejsce.
| |
| − |
| |
| − | 17*
| |
| − | str 260
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SZÓSTY.
| |
| − | Na posiedzeniu 8 kwietniu 1804 przyjęto jednomyśl-
| |
| − | nie na członków: Antoniego Gliszczyńskiego i Radce ka-
| |
| − | mery Fischera, na godność sekretarza Towarzystwa powo-
| |
| − | łano Ludwika Osińskiego — z płacą dziesięciu dukatów
| |
| − | miesięcznie.
| |
| − | Z uwagi na spodziewany przyjazd króla pruskiego
| |
| − | do Warszawy, uchwalono wręczyć mu Ustawy Towa-
| |
| − | rzystwa.
| |
| − |
| |
| − | Jerzy Christian Arnold
| |
| − | b. lekarz Stan. Augusta.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenie 15 kwietnia 1804 zaznaczyło się protestem
| |
| − | Staszica przeciw nielegalnym wyborom dopełnionym na
| |
| − | sesyi upłynionej.
| |
| − | — »Nie chce przez to — mówił surowy przestrzegacz
| |
| − | legalności — uwłaczać zasługom obranych członków, ale
| |
| − | ostrzegam, jakie z takiego zaniedbania raz przyjętych
| |
| − | ustaw wyniknąć mogą skutki«.
| |
| − | W zastosowaniu się do tej przestrogi Prezes Alber-
| |
| − | trandi przyrzekł odtąd pilnować baczniej formalności wy-
| |
| − |
| |
| − | str 261
| |
| − | BIBLIOTEKA ZAŁUSKICH.
| |
| − |
| |
| − | boru i uprosił sekretarza o zdanie sprawy co do propono-
| |
| − | wanych nowych kandydatów: Chlebowskiego, Lafontaina
| |
| − | Arnolda, Wyszkowskiego i Znoska«.
| |
| − | Linde zakomunikował zebranym ważną wiadomość:
| |
| − | »że miejsce na posiedzenia prywatne Towarzystwa i na
| |
| − | jego bibliotekę może być obrane albo w Bibliotece da-
| |
| − | wnej Załuskich, lub w Saskim pałac u. Czeka
| |
| − | tylko na odpowiedź Rządu«.
| |
| − | Towarzystwo »mile przyjęło ten nowy dowód gorli-
| |
| − | wości kolegi Lindego o wspólne dobro« i uprosiło Stani-
| |
| − | sława Potockiego i Gutakowskiego, aby jak najdogodniejsze
| |
| − | obrali siedlisko.
| |
| − | Na posiedzeniu zwyczajnem z 20 kwietnia, prezydo-
| |
| − | wal Staszic w zastępstwie Albertrandego i pod jego kie-
| |
| − | runkiem odbyto kreskowanie na członków przybranych,
| |
| − | których zamianowano, w osobach: Lafontaina, Arnolda,
| |
| − | Jana Znoska profesora uniwersytetu wileńskiego i Michała
| |
| − | Wyszkowskiego.
| |
| − | Z uwagi na spodziewany przyjazd króla pruskiego
| |
| − | do Warszawy, postanowiono odbyć publiczne nadzwyczajne
| |
| − | posiedzenie, na którem, po zagajeniu Prezydującego, mieli
| |
| − | czytać rozprawy: Linde w języku niemieckim, Stanisław
| |
| − | Potocki zaś — w języku francuskim.
| |
| − | Poczem zajmowano się projektem urządzenia wy-
| |
| − | działów Towarzystwa.str 262
| |
| − | ROZDZIAŁ XXVII.
| |
| − |
| |
| − | Prasa warszawska w roku 1804, wobec przewrotu dziejowego we Francyi. Cesarstwo Na-
| |
| − | poleońskie. Indyferentyzm Towarzystwa. Wiadomości z Krzemieńca. Rozprawa o bursztynie.
| |
| − | Staszic o rozprawie Potockiego o rolnictwie. Artysta berliński Loos. Utwory Bykowskiego.
| |
| − | Zastrzeżenie Staszica. L nde otrzymuje zapomogę na Słownik od Alexandra I. List króla
| |
| − | pruskiego do Lindego. Wiersz Felińskiego na czesc Czackiego. Posiedzenie Majowe 1804 r.
| |
| − | Prace nad reformą ustawy. List Wincentego hr. Krasińskiego. Jego projekt Dykcyonarza
| |
| − | historycznego. Oszczerstwa pisarzy francuskich o Polsce. List hr. Bathyanlego o historyi
| |
| − | Warszawy. Generał Chlebowski w sprawie dyplomu. Nowe wybory członków w r. 1804.
| |
| − |
| |
| − | W trakcie tego, gdy w spokojnej stolicy Prus południo-
| |
| − | wych uczeni polscy zajmowali się kwestyami ode-
| |
| − | rwanemu, a społeczeństwo miejscowe, pod łaskawym na po-
| |
| − | zór, a groźnym w swoich celach, rządem pruskim, oswajało
| |
| − | się zwolna z nowym rzeczy porządkiem; podczas gdy prasa
| |
| − | warszawska, reprezentowana przez najstarszy organ, Ga-
| |
| − | zetę warszawską, podawała szczupłe wiadomości z gazet za-
| |
| − | granicznych, o wypadkach przygotowujących się we Fran-
| |
| − | cyi, które niezadługo odbić sie miały na losach Polski
| |
| − | i wprowadzić je na nowe zupełnie tory; podczas gdy w ar-
| |
| − | tykułach oryginalnych znajdowano wyłącznie wiadomości
| |
| − | o sztukach przedstawianych w teatrze, o balach na cele
| |
| − | dobroczynne, o łaskawości króla pruskiego, który — jak to
| |
| − | pisał podówczas Antoni Trębicki w Nrze 42 Gazety war-
| |
| − | szawskiej — »pragnie naśladować Fryderyka W. dziada
| |
| − |
| |
| − | str 263
| |
| − | ROZPRAWA O BURSZTYNIE.
| |
| − |
| |
| − | swego i używa dochodów publicznych na obronę, wspar-
| |
| − | cie, zagospodarowanie i ozdobę państw swoich«, jak rów-
| |
| − | nież o odwadze prof. Bourqueta, który gondolą balonu
| |
| − | »puszczał się nieszkodliwie w obłoki...« We Francyi ogło-
| |
| − | szonem zostało cesarstwo, Napoleon z dożywotniego kon-
| |
| − | sula został cesarzem dziedzicznym i gotował wojska swoje
| |
| − | do pochodu przeciw Austryi i Rosyi, do pochodu, który
| |
| − | miał się zakończyć Austerlitzkim pogromem.
| |
| − | Wierne swemu programowi, Towarzystwo przyjaciół
| |
| − | nauk, wiadomości wszelkie polityczne zostawiało na ubo-
| |
| − | czu, nic zajmowało się zupełnie wypadkami europejskimi
| |
| − | i w dalszym ciągu uprawiało w ciszy i skupieniu zajęcia
| |
| − | naukowe.
| |
| − | Dziennik jego posiedzeń majowych 1804 r., — z epoki
| |
| − | tej właśnie, która, brzemienna dziejowemi wypadkami, zmie-
| |
| − | nić miała niezadługo postać- świata, wciągnąć w orbitę wo-
| |
| − | jenną wszystkie europejskie państwa i wtrącić, oporne
| |
| − | dotąd koalicyjnym intrygom przeciw Francyi, państwo
| |
| − | pruskie, w wir wojenny, doprowadzić je wreszcie do osta-
| |
| − | tecznego upadku i rozprzężenia i sprowadzić na bruk war-
| |
| − | szawski zastępy wojsk rosyjskich, dążące na pomoc Au-
| |
| − | stryi — dziennik ów, nie zawiera w sobie ani jednej no-
| |
| − | tatki, stojącej w związku z owemi dziejowemi katakli-
| |
| − | zmami...
| |
| − | Na posiedzeniu zwyczajnem 6 maja 1804 r. zastępca
| |
| − | prezesa, Staszic, przedstawił członkom nadesłane przez
| |
| − | Czackiego » urządzenie gimnazyum wołyńskie-
| |
| − | go«, którego obecni z wielkiem wysłuchali zajęciem.
| |
| − | Posiedzenie 19 maja 1804 r. rozpoczęło się od zdania
| |
| − | sprawy Bystrzyckiego o rozprawie Potulickiego »obur-
| |
| − | sztynie, jego osobliwszych własnościach, spo-
| |
| − | sobie dobywania z ziemi i rozkładzie jego
| |
| − | chemicznym«. Zażądał referent od autora uzupełnienia
| |
| − | tej pracy, wykazaniem: »jaka jest własność soli lotnej,
| |
| − | oleju, tudzież cieczy kwaskowej, dobywającej się z bur-str 264
| |
| − | CZEŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SIÓDMY.
| |
| − |
| |
| − | sztynu? Czy nie jest w miejscowościach, gdzie bursztyn
| |
| − | się znajduje, woda słona, lub kamienie słone? Czy są jakie
| |
| − | znaki, z których można sądzić o znajdowaniu się w ja-
| |
| − | kiem miejscu bursztynu? Czyli bursztyn zawsze jest po-
| |
| − | wleczony ziemia, lub inną istotą szczególną? Czyli kopalny
| |
| − | bursztyn niczem się nie różni od zbieranego nad brzegiem
| |
| − | morza? Czyli kolor jego żółty nie odmienia się w biały,
| |
| − | przez działanie promieni światła?«
| |
| − |
| |
| − | Alexander hr. Potocki.
| |
| − |
| |
| − | Staszic przedstawił sprawozdanie z rozprawy Ale-
| |
| − | xandra Potockiego o rolnictwie. Rozebrawszy treść
| |
| − | dyssertacyi, oddal sprawiedliwość »pracy, biegłości i wy-
| |
| − | mowie autora, z jakiemi przedstawił wzrost rolnictwa, od
| |
| − | pierwszych jego początków, zbijając zarzuty cudzoziem-
| |
| − | ców, o mniemanem niewolnictwie włościan polskich«. Przed-
| |
| − | stawił następnie »trzy gatunki ludzi, w kraju naszym tru-
| |
| − | dniących się rolnictwem: włościan, dzierżawców i właści-
| |
| − | cieli, kładąc za przyczynę niepostępowania rolnictwa u wło-
| |
| − | ścian, ich nieoświecenie, u dzierżawców — zwyczaj trzech-
| |
| − | letni ich kontraktów, czas zbyt krótki do robienia nakła-
| |
| − |
| |
| − | str 265
| |
| − | ARTYSTA BERLIŃSKI LOOS.
| |
| − |
| |
| − | dów, z których korzyści daleko później się zwracają«. Wy-
| |
| − | nurzył »uwielbienie ustaw, tyczących się szkoły rolniczej,
| |
| − | przepisanej w Uniwersytecie wileńskim i zachęcił naostatku
| |
| − | młodzież, do zatrudniania się tak ważnym przedmiotem«.
| |
| − | W końcu zaopiniował referent, iż dzieło to, tak ze
| |
| − | wszech miar ważne, zasługuje na publiczne odczytanie.
| |
| − | Poczem Fr. Dmochowski zdał sprawę z pisma bisk.
| |
| − | Kossakowskiego, na cześć zmarłego X. Pilchowskiego, nadto
| |
| − | z pochwały Sołtyka, napisanej na cześć zmarłego X. Her-
| |
| − | mana Osińskiego, wreszcie z wiersza Ludwika Osińskiego
| |
| − | o dobroczynności.
| |
| − | Linde przedstawił odpowiedź artysty berlińskiego,
| |
| − | P. Loos, w której tenże przysłał wzór medalu i jego cenę,
| |
| − | przyczem ostrzegł, »że gdyby Towarzystwo chciało wziąć
| |
| − | stempel do siebie, mógłby być zepsuty, przez niedoskona-
| |
| − | łość wybijającego«. Model z małą zmianą przyjęto.
| |
| − | Wreszcie Prezes przedstawił list p. Bykowskiego, po-
| |
| − | rucznika wojsk rosyjskich, z nadesłaną tragedyą tegoż:
| |
| − | Belizaryusz i dwiema komedyami wierszem. Postano-
| |
| − | wiono podziękować autorowi, lecz powtórzyć to, co już raz
| |
| − | do niego pisano: »że Towarzystwo, dla słusznych przyczyn,
| |
| − | wymawia się od rozstrząsania dziel tego rodzaju«. Zako-
| |
| − | munikowano również list p. Żychlińskiego, członka Towa-
| |
| − | rzystwa ekonomicznego w Międzychodzie, dystrykcie Mię-
| |
| − | dzyrzeckim, w którym tenże żądał, »aby oba Towarzystwa
| |
| − | mogły sobie wzajemnie udzielać pism, tyczących się rol-
| |
| − | nictwa«.
| |
| − | Na to odezwał się Staszic: »Zamiary tego Towarzy-
| |
| − | stwa są chwalebne, ale gdy tylko w jednej ekonomii do
| |
| − | naszego celu zmierza, więc wydział nie widzi, aby te dwa
| |
| − | Towarzystwa mogły mieć inszy między sobą związek, jak
| |
| − | tylko — wzajemne udzielanie sobie pism, tyczących jedynie
| |
| − | rolnictwa«.
| |
| − | Już w owej epoce promienie działalności młodego To-
| |
| − | warzystwa zaczęły przenikać do odleglejszych krain i na
| |
| − | dawać pracom jego członków znamię trwalsze.
| |
| − | str 266
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SIÓDMY.
| |
| − |
| |
| − | Pomnikowe dzieło, przygotowane do druku przez Lin-
| |
| − | dego, znalazło uznanie nie tylko w społeczeństwie, lecz
| |
| − | w sferach najwyższych.
| |
| − | W zastosowaniu się do rady kolegów, przesiał Linde
| |
| − | prospekt swego dzida cesarzowi Alexandrowi I i otrzymał
| |
| − | od tego monarchy 500 dukatów na jego druk.
| |
| − | Wobec tego nie mógł i Fryderyk Wilhelm pominąć
| |
| − | sposobności do okazania swoich względów autorowi.
| |
| − | W dniu 13 maja 1804 r. przesłał król Lindenau list
| |
| − | następującej osnowy:
| |
| − | »Wielce uczony, kochany i wierny! Przedsięwzięcie
| |
| − | wydania od was Słownika polskiego, podług planu pod d.
| |
| − | 30 z. m. mnie przełożonego, uważam za zaszczyt tak pe-
| |
| − | łen zasługi, że z swojej strony chętnie przyłożyć się chce
| |
| − | do jego wsparcia. Zatem, jeszcze pod dzisiejszą datą zleci-
| |
| − | łem ministrom stanu v. Voss, wielkiemu kanclerzowi de
| |
| − | Goldbeck, baronowi de Schroetter i de Massów, aby kra-
| |
| − | jowe kolegia Prus wschodnich, zachodnich, południowych
| |
| − | i nowo wschodnich wyższe szkoły, które dzieła tego z po-
| |
| − | żytkiem używać mogą, tudzież tajny najwyższy Trybunał,
| |
| − | na to dzieło prenumerowały. Z czego pomiarkować może-
| |
| − | cie, jak pochwalam w tej pracy uczoną pilność waszą.
| |
| − | Wasz łaskawy Król. Fryderyk Wilhelm. Z Potsdamu 16
| |
| − | maja 1804«.
| |
| − | Zwracały się serca współziomków wobec takich do-
| |
| − | wodów uznania dla członków uczonego grona i do tych,
| |
| − | którzy pierwsi starań do utrwalenia bytu Towarzystwa
| |
| − | przyłożyli i promienie jego działalności do najdalszych
| |
| − | krańców dawnej Rzplitej rozszerzali.
| |
| − | Alojzy Feliński wyśpiewał na cześć Czackiego wspa-
| |
| − | niały dytyramb, w którym, mówiąc o zasługach tego męża,
| |
| − | między innemi pisał:
| |
| − |
| |
| − | »Żal po stracie ojczyzny pragnąc w nas ukoić,
| |
| − | Tyś chciał miłością światła dawnych ziomków spoić.
| |
| − | I oddając hold cnocie, zasłudze, naukom,
| |
| − | Sławę i język ojców późnym przesłać wnukom.
| |
| − |
| |
| − | str 267
| |
| − | ROCZNIKI TOWARZYSTWA.
| |
| − |
| |
| − | Wydarłszy cieniom nocy pism krajowych szczątki,
| |
| − | Tyś drogie dziejów Polski zachował pamiątki,
| |
| − | Sam zyskałeś z uczonych prac szacunek trwały
| |
| − | I szlachetnieś do cudzej przyłożył sie chwały.
| |
| − | Znanych ze światła ziomków tyś zebrał w Warszawie
| |
| − | I mających żyć sobie — powróciłeś sławie.
| |
| − | Tyś ich wyszukał, zagrzał, ośmielił, skojarzył,
| |
| − | W możnycheś wmówił hojność, potrzebnych obdarzył.
| |
| − | Tobie winno uczonych grono towarzyszy
| |
| − | Że czyta Śniadeckiego, Potockiego słyszy.
| |
| − | Rodactwa i przyjaźni związani łańcuchem,
| |
| − | Wszyscy cel macie jeden, - jednym tchniecie duchem«.
| |
| − |
| |
| − | Wspominając o tych dowodach uznania dla prac To-
| |
| − | warzystwa Prezes Albertrandi, na posiedzeniu publicznem
| |
| − | z dnia 24 maja 1804 r., n XX. Pijarów odbytem, zapowie-
| |
| − | dział szereg dzieł, przygotowanych przez członków; wspom-
| |
| − | niał o Słowniku Lindego, o Teoryi jestestw or-
| |
| − | ganicznych Jędrzeja Śniadeckiego i o błogich owocach
| |
| − | dotychczasowej działalności uczonego grona.
| |
| − | Pamięci X. Pijara Osińskiego i Prof. Pilchowskiego
| |
| − | poświęcone były mowy Sołtyka i biskupa Kossakowskiego.
| |
| − | Poezem odczytano rozprawy o rolnictwie Alex. Potoc-
| |
| − | kiego i Prawidła etymologii Lindego; posiedzenie
| |
| − | zakończyła poezya — wiersz o Dobroczyności, Osiń-
| |
| − | skiego.
| |
| − | Na posiedzeniu zwyczajnemi d. 30 maja 1804 r. zło-
| |
| − | żono przygotowany przez Comité projekt reform ustawy;
| |
| − | naradzano się nad treścią przyszłych tomów Rocznika
| |
| − | Towarzystwa, zalecono członkom: Potockiemu, Sołty-
| |
| − | kowi i Kortumowi staranie, o urządzenie kasy Towarzy-
| |
| − | stwa, Lindemu zaś i Staszicowi, obowiązek wyboru sie-
| |
| − | dziby dla posiedzeń zgromadzenia. Uchwalono nadto, że
| |
| − | »Prezydujący mocen będzie dawać świadectwa członkom,
| |
| − | wyjeżdżającym w celu odprawiania podróży literackich*
| |
| − | i że w czasie przerwy letniej, członkowie: Albertrandi,
| |
| − | Prażmowski, Staszic, Linde, Dmochowski i Osiński, skła-
| |
| − | dać będą komitet do spraw Towarzystwa. (Po raz pier-str 268
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SIÓDMY
| |
| − |
| |
| − | wszy zmienionym tu został, niewątpliwie z porady Lindego,
| |
| − | francuski termin comité, na bardziej umiejscowiony — »ko-
| |
| − | mitet«, który też odtąd w sprawozdaniach Towarzystwa
| |
| − | występuje stale).
| |
| − | Na następnych posiedzeniach czerwcowych zajmo-
| |
| − | wano się przeważnie sprawą reformy ustaw, terminów
| |
| − | posiedzeń i organizacyą wydziałów. Ustawę zobowiązał
| |
| − | się Linde przełożyć na język niemiecki i zaproponował
| |
| − |
| |
| − | Wincenty hr. Krasiński.
| |
| − |
| |
| − | ułożenie listu do króla pruskiego, przy załączeniu opra-
| |
| − | wnych tomów Roczników, wręczyć się mających monarsze
| |
| − | za bytnością tegoż w Warszawie.
| |
| − | Na posiedzeniu 19 lipca 1804 r. odczytano list Win-
| |
| − | centego hr. Krasińskiego, wystosowany do Towarzystwa
| |
| − | z Wrocławia, pod datą 19 czerwca, w którym tenże de-
| |
| − | klarował sic złożyć sto dukatów, na medal dla autora naj-
| |
| − | lepszego »dykcyonarza historyczno-geograficznego wszyst-
| |
| − | kich miast i wsiów polskich, z opisem dawnych założycieli,
| |
| − | późniejszych właścicieli, oraz z wyszczególnieniem miejsc
| |
| − |
| |
| − | str 269
| |
| − | OSZCZERSTWA PISARZÓW FRANCUSKICH.
| |
| − |
| |
| − | sławnych znakomitemi zdarzeniami w dziejach ojczystych«.
| |
| − | Towarzystwo postanowiło wynurzyć ofiarodawcy podzię-
| |
| − | kowanie, oraz »wystawić, iż rzecz tak obszerna, mogłaby
| |
| − | raczej powierzoną zostać kilku, wspólnie pracującym oso-
| |
| − | bom, niż być podaną do ubiegania się o nadgrodę«.
| |
| − | Po dwumiesięcznej przerwie, w d. 25 września 1804
| |
| − | r. odbyło się poferyjne posiedzenie, na którem sekretarz
| |
| − | zawiadomił, iż dotąd nadesłano tylko jedne rozprawę kon-
| |
| − | kursową o morowem powietrzu, skutkiem czego, nie
| |
| − | mogąc przystąpić do jej osądzenia, postanowiono pozosta-
| |
| − | wić ją zapieczętowaną »do roku« i ponowić ogłoszenie
| |
| − | o konkursie.
| |
| − | Odczytano następnie list niejakiego p. Józefa Węgier-
| |
| − | skiego z Warszawy, donoszący Towarzystwu, iż pewien
| |
| − | Francuz, pragnąc odpowiedzieć na potwarcze pisma o Pol-
| |
| − | sce, panów Mehee i Villars, żąda, aby mu nadesłano ob-
| |
| − | jaśnienie na następujące pytania:
| |
| − | »Jakie było rolnictwo w Polsce w XV i XVII wieku?
| |
| − | Jaki był handel w tym czasie, z jakich krajów i miast
| |
| − | i jaka produkcya? Jakich produktów wtenczas było naj-
| |
| − | więcej w Polsce? Jacy autorowie pisali o ekonomii i któ-
| |
| − | rzy w nich celowali? Jaka mogła być cena zboża?«
| |
| − | Żądał korespondent, by Towarzystwo odpowiedzi owTe
| |
| − | opracowało, na co prof. Szulecki oświadczył, iż dzieło Czac-
| |
| − | kiego (»O litewskich i polskich prawach«) mogłoby dostar-
| |
| − | czyć należytego do odpowiedzi materyału.
| |
| − | Następnie odczytano list grafa Bathyaniego z Budy,
| |
| − | pisany 1 maja do Towarzystwa, żądający od tegoż obja-
| |
| − | śnień w przedmiocie » założenia i wzrostu War-
| |
| − | szawy, znaczniejszych zdarzeń, znakomi-
| |
| − | tych budowli, gmachów publicznych, ręko-
| |
| − | dzieł i handlu«.
| |
| − | Wreszcie odczytano list Lacha Szyrmy, w którym
| |
| − | tenże ofiarował Towarzystwu rękopis swego przekładu
| |
| − | książki: »Erast, przyjaciel młodości«.
| |
| − | Na posiedzeniu d. 7 października 1804 jenerał Chle-str270
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SIÓDMY.
| |
| − | Karol Diehl
| |
| − | superintendent zboru ewang. reformow.
| |
| − |
| |
| − | bowski, podjął się starań o
| |
| − | jednanie od króla dyplomu
| |
| − | dla Towarzystwa i w tym
| |
| − | celu deklarował imieniem
| |
| − | tegoż napisać list do króla,
| |
| − | do ministra Vossa, do Kle-
| |
| − | vitza i Beyma. Ofiarował
| |
| − | się także dołożyć i starań
| |
| − | »względem miejsca na bi-
| |
| − | bliotekę Towarzystwa« i
| |
| − | prosił o egzemplarz ustaw,
| |
| − | celem przedstawienia go
| |
| − | Kohlerowi, gubernatorowi
| |
| − | Warszawy.
| |
| − | Odczytano następnie list
| |
| − | hr. Ossolińskiego z Wiednia,
| |
| − | donoszący o ukończeniu roz-
| |
| − | prawy o Słowiaianach, lecz nadmieniający jednocześnie,
| |
| − | »że prześle ją na ręce Prezydującego nie wprzód, aż
| |
| − | otrzyma w Rządzie cenzurę, której trudność
| |
| − | może być przyczyną znacznego opóźnienia«.
| |
| − | Na posiedzeniu 21 października 1804 r. wyznaczono
| |
| − | członków do zdania sprawy o pismach, przeznaczonych
| |
| − | na posiedzenie publiczne, poczem jen. Chlebowski przed-
| |
| − | stawił kopie Listów, napisanych imieniem Towarzystwa
| |
| − | w sprawie dyplomu, za co mu szczerze podziękowano.
| |
| − | Na wniosek Lindego uchwalono egzemplarze Ro-
| |
| − | cznika przesłać redaktorom gazety literackiej w Get-
| |
| − | tyndze, Halli i Jenie, poczem prezydujący ostrzegł człon-
| |
| − | ków niebywających aa posiedzeniach, o następstwach ich
| |
| − | absenteizmu, szczególniej zaś zalecił Osińskiemu, by oso-
| |
| − | biście w tej mierze rozmówił się z opornym Molskim...
| |
| − | Na kandydatów honorowych przedstawiono: Te-
| |
| − | teckiego, Bathyaniego, Scheheny'ego.
| |
| − | Na czynnych, z pomiędzy przybranych: jen. Chle- ,
| |
| − | bowskiego, Lafontaina i Arnolda. Na przybranych:
| |
| − |
| |
| − | str 271
| |
| − | HISTORYA POLSKA ALBERTRANDEGO.
| |
| − |
| |
| − | Wawrzyniec Engestrom
| |
| − | b. poseł szwedzki,
| |
| − | Członek Tow. przyjaciół nauk.
| |
| − |
| |
| − | Diehla, Filipeckiego, X. Bohu-
| |
| − | sza, PotkańskiegO, hr. Krasiń-
| |
| − | skiego, Kuszla, Łęskiego, Sie-
| |
| − | rakowskiego, jen. Adama Rze-
| |
| − | wuskiego i Al. Chodkiewicza.
| |
| − | Wszyscy oni przeszli na
| |
| − | posiedzeniu w y bo ro w e m
| |
| − | w d. 4 listopada 1804 r.
| |
| − | W dniu 11 listopada na po-
| |
| − | siedzeniu zwyczajnem złożył
| |
| − | sekretarz list prof. Czecha
| |
| − | z Krakowa, donoszący, »że
| |
| − | papiery na ręce jego powie-
| |
| − | rzone od koll. Józefa Kossa-
| |
| − | kowskiego, dla obawy ścisłej
| |
| − | rewizyi na komorze cesarskiej,
| |
| − | przymuszony został na przewozie zatopić«.
| |
| − | Jakiego to rodzaju »powierzone« a kompromitujące
| |
| − | papiery były? nie wiadomo. Prawdopodobnie była to roz-
| |
| − | prawa o literaturze czeskiej, w tak gorący, jak wiemy,
| |
| − | sposób, podnosząca zasadę solidarności słowiańskiej i po-
| |
| − | mijająca milczeniem zasługi rządu ówczesnego austriac-
| |
| − | kiego, około krzewienia oświaty narodowej.
| |
| − | Fr. Dmochowski zdał sprawę z dzieła Albertrandego,
| |
| − | przeznaczonego na odczytanie podczas posiedzenia publi-
| |
| − | cznego, a obejmującego: Historyę Polski, objaśnioną
| |
| − | medalami z czasów Zygmunta Starego, Zygmunta
| |
| − | Augusta, Stefana Batorego i Henryka Walezego.
| |
| − | »W sposobie wykonania dzieła — opiniował referent —
| |
| − | chwalić należy sprawiedliwie głęboką naukę, wyborną kry-
| |
| − | tykę, styl poważny — wszystko, przymioty, które uwielbia
| |
| − | Towarzystwo w swoim naczelniku, a zdanie jego potwier-
| |
| − | dza publiczność«.
| |
| − | Sekretarz Osiński złożył raport o rozprawie jenerała
| |
| − | Chlebowskiego: »o dobroczynnym wpływie nauk
| |
| − | na sztukę wojskową«.str 272
| |
| − | CZĘŚĆ III. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY SIÓDMY.
| |
| − |
| |
| − | »Autor — sądził Osiński — daje w swej pracy wy-
| |
| − | sokie wyobrażenie o wojownikach; okazuje, że nie dosyć
| |
| − | jest na mocy ciała zręczności i nieustraszonej odwagi,
| |
| − | ale potrzeba nadto głębokiego wielu umiejętności poznania
| |
| − | i serca cnotliwego; tamte, aby czynnościami jego kiero-
| |
| − | wały, to, aby mu nadawało krew zimną wśród niebezpie-
| |
| − | czeństw i obojętność na śmierć. Postać, pod którą wysta-
| |
| − | wia tegoczesne wojny, dowodzi, ile wszystkich
| |
| − | stanów obywateli wr spoiny interes w i ą L e do
| |
| − | pomyślności wojska...«
| |
| − | X. Woronicz zdał sprawę z rozprawy Kopczyńskiego:
| |
| − | o duchu języka polskiego.
| |
| − | »Uwagi te — mówił kapłan - poeta — przedstawiają
| |
| − | owoc wieloletnich prac autora i godne są być obecnemi
| |
| − | zawsze przed oczyma tych wszystkich, którzy jakiegokol-
| |
| − | wiek języka gramatyki pisać będą. Ponieważ wstęp ten
| |
| − | jest tylko przygotowaniem do dzieła, przez tyle wieków
| |
| − | w narodzie naszym czekanego, t. j. do gramatyki praw-
| |
| − | dziwej i dokładnej języka naszego, wnoszę przeto, by zgro-
| |
| − | madzenie na ten ważny przedmiot nieobojętną uwagę zwró-
| |
| − | ciło i aby z grona swrego kilka osób, inną pracą nie zaję-
| |
| − | tych, do przygotowania pierwszego rysu tego dzieła we-
| |
| − | zwało i do wspólnej pracy z X. Kopczyńskim, dawnym
| |
| − | autorem tego przedsięwzięcia, zobowiązało«.
| |
| − | Wreszcie Dmochowski zalecił do publicznego odczy-
| |
| − | nia przekład kłótni Ajaxa z Ulisesem, z przemian
| |
| − | Owidyusza, przez Osińskiego dokonany.
| |
| − | Według powyższego programu odbyło się posiedzenie
| |
| − | publiczne w dniu 16 listopada 1804 r.
| |
| − |
| |
| − | str 273
| |
| − |
| |
| − | CZĘŚĆ CZWARTAstr 275
| |
| − | ROZDZIAŁ XXVIII.
| |
| − |
| |
| − | List króla pruskiego do Albertrandego. Uprawnienie bytu Towarzystwa. Generał Chlebowski
| |
| − | Patenta dla członków. Działy Towarzystwa: matematyczny, filozoficzny i literacki. Absentei-
| |
| − | ści. Rygory przeciw nim. Prof. Kaulfuss o duchu jeżyka polskiego. Ponowny wybór Alber-
| |
| − | trandego. List Al. Chodkiewicza. Prenumerata pism. Stan funduszów Towarzystwa. Temat
| |
| − | konkursowy anonyma o reformie Lutra. Zapowiedz przyjazdu Czackiego do Warszawy.
| |
| − | Przygotowania do wyborów. Opinie o nowych kandydatach. Przyjazd Czackiego do Warszawy.
| |
| − | Jego nowe prace. Wybory. Dykcyonarz historyczny projektu hr. Krasińskiego.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenie zwyczajne z dnia 2 grudnia 1804 r. za-
| |
| − | kończyło się doniosłym w następstwa dla bytu
| |
| − | Towarzystwa taktem. Nadszedł wreszcie od dawna już
| |
| − | oczekiwany, z takim trudem wyjednywany, list króla Fry-
| |
| − | deryka Wilhelma III do Prezesa Albertandego, w .sprawie
| |
| − | urzędowej sankcyi bytu Towarzystwa. Wprawdzie nie za-
| |
| − | dowolnił mi, i zadowolnić nie mógł, aspiracyi uczonego
| |
| − | grona, pragnącego usłyszeć nie zręczne, a omijające zasa-
| |
| − | dniczy cel jego starań, frazesy; w każdym jednak razie,
| |
| − | był to pierwszy poważniejszy krok naprzód uczyniony,
| |
| − | gdyż, oprócz zapewnionej już poprzednio opieki królew-
| |
| − | sko-pruskiej nad pracami Towarzystwa, stanowił widomy
| |
| − | siad, wobec władz miejscowych, że Towarzystwo, przyjaciół
| |
| − | nauk stanowi uprawnioną, choć nie dyplomowaną
| |
| − | przez Rząd, instytucyę, i że ona, jako taka, swobodniej na
| |
| − | przyszłość będzie się mogła rozwijać.
| |
| − |
| |
| − | 18*str 276
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY ÓSMY.
| |
| − |
| |
| − | Dokument ów, w języku polskim, niezdarnie,
| |
| − | jak wszystkie z owej epoki pochodzące pisma urzędowe,
| |
| − | zredagowany, brzmiał jak następuje:
| |
| − | »Wielebny, uprzejmie miły, wierny! Wyczytawszy
| |
| − | z prawdziwem ukontentowaniem z listu Waszego z dnia
| |
| − | 22 przeszłego miesiąca, jak czynnie założone w Warsza-
| |
| − | wie, pod przewodem Waszym, Towarzystwo przyja-
| |
| − | ciół nauk stara się przykładać do przyzwoitego onych
| |
| − | poloru, nie mogę nie oświadczyć Wam i Instytutowi sa-
| |
| − | memu, względem tych chwalebnych usiłowań, zupełnego
| |
| − | upodobania mego. Takowe powszechne użytki Towarzystwa,
| |
| − | które, środki trwałości swojej — w sobie samem za-
| |
| − | wiera, nie zdają mi się jednak potrzebować
| |
| − | żądanego osobnego patentu, tern bardziej, iż
| |
| − | przeciwko przyjętym przezeń ustawom n i c doz w a ż e-
| |
| − | 11 i a nie znajduję. Jestem Waszym łaskawym królem«.
| |
| − | „W Potsdamie, 5 listopada 1804. Fryderyk Wilhelm".
| |
| − | Wysłuchało z uszanowaniem grono członków osnowy
| |
| − | pomienionej odezwy i postanowiło uprosić Generała Chle-
| |
| − | bowskiego, którego wpływom i staraniom ów względnie
| |
| − | pomyślny zawdzięczało rezultat, aby przyniósł na nastę-
| |
| − | pne posiedzenie projekt odpowiedzi dziękczynnej dla króla,
| |
| − | w języku niemieckim skreślony, wraz z projektami listu
| |
| − | do Departamentu, za którego pośrednictwem list miał być
| |
| − | królowi przesłany. Jednocześnie postanowiono kopię listu
| |
| − | królewskiego przesłać Gubernatorowi warszawskiemu, v.
| |
| − | Kohlerowi i Prezesowi kamery warszawskiej, z Ustawami
| |
| − | Towarzystwa.
| |
| − | Uchwalono nadto, iżby Ustawy te wydrukować w ję-
| |
| − | zykach: polskim i niemieckim, z przydaniem listy imien-
| |
| − | nej członków, w porządku alfabetycznym.
| |
| − | Wreszcie postanowiono ułożyć patenta dla członków,
| |
| − | wydrukowane w języku polskim i łacińskim, z podpisem
| |
| − | prezydującego i sekretarza, oraz pieczęcią Towarzystwa,
| |
| − | zrobioną na wzór medalu, z napisem: »Towarzystwo
| |
| − | przyjaciół nauk«.
| |
| − |
| |
| − | str 277
| |
| − | UKONSTYTUOWANIE SIĘ DZIAŁÓW.
| |
| − |
| |
| − | Od chwili otrzymania listu królewskiego, Towarzystwo
| |
| − | uczuło potrzebę zdwojenia energii swoich prac i rozdziału
| |
| − | ich między sekcye.
| |
| − | Zaprojektowano na posiedzeniu z 16 grudnia 1804
| |
| − | zorganizowanie owych działów na trzy odrębne grupy:
| |
| − | nuuk matematycznych, filozoficznych i lite-
| |
| − | rackich. Każdy dział, pod przewodnictwem swego pre-
| |
| − | zydującego, miał się odtąd zbierać peryodycznie na sesyach
| |
| − | prywatnych i rezultaty swoich prac przedstawiać na se-
| |
| − | syach centralnych.
| |
| − | Dział matematyczny miał się zbierać w mieszkaniu
| |
| − | gen. Chlebowskiego, filozoficzny u Bergonzoniego, a lite-
| |
| − | racki u Albertrandego.
| |
| − | Po takiem ukonstytuowaniu się działów, Aleksander
| |
| − | Potocki wniósł, by wykreślić z listy członków honorowych
| |
| − | te osoby, które żadnej na nominacyę swoją nie dały odpo-
| |
| − | wiedzi. Do nich należeli: minister Dzierżawili i historyk
| |
| − | Karanizin. Sekretarz Osiński oświadczył, że pisał już w tym
| |
| − | przedmiocie do Czackiego, i że, w razie nieotrzymania od-
| |
| − | powiedzi zadawalniającej, nastąpi opuszczenie nazwisk
| |
| − | owych honorowych członków, w wykazie do druku zapro-
| |
| − | jektowanym.
| |
| − | Z innych przedmiotów na tej sesyi poruszonych wy-
| |
| − | mienić należy list Dra Kaulfussa, nauczyciela gimnazyum
| |
| − | poznańskiego, w którym tenże oświadczył, iż pragnąc spro-
| |
| − | stować opaczne zdania cudzoziemców o języku i literaturze
| |
| − | polskiej, napisał książkę w języku niemieckim, o d u c h u
| |
| − | języka polskiego, i że to dzieło ofiaruje Towa-
| |
| − | rzystwu.
| |
| − | Z początkiem roku 1805 upłynęła czteroletnia ka-
| |
| − | dencya urzędowania Prezesa Albertrandego. Na sesyi z d.
| |
| − | 20 stycznia, odczytał on wyczerpujące sprawozdanie z prze-
| |
| − | biegu dotychczasowych działań Towarzystwa, poczynając
| |
| − | od 16 listopada 1800 roku i w końcu prosił: o przystąpie-
| |
| − | nie do kreskowania na urząd Prezydującego na następne
| |
| − | czterolecie.str 278
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY ÓSMY.
| |
| − |
| |
| − | Zgromadzeni członkowie wynurzywszy podziękowanie
| |
| − | Prezesowi za jego trudy, przystąpili do przedstawienia
| |
| − | kandydatów do godności prezydującego, w osobach: Stani-
| |
| − | sława Potockiego, biskupa Albertrandego i .Stanisława Sta-
| |
| − | szica. Członkowie: Kopczyński, Soltyk i Stan. Potocki wy-
| |
| − | mów iii się od »kandydacyi« i, po dopełnionem kreskowaniu,
| |
| − | znaczna większością biskup Albertrandy ponownie w tej
| |
| − | godności utrzymanym został.
| |
| − | Przystąpiono następnie do porządku dziennego i od-
| |
| − | czytano list Aleksandra hr. Chodkiewicza z podziękowa-
| |
| − | niem za wybór do grona członków i z zapowiedzią nade-
| |
| − | słania rozprawy o Ciepłomierzu powietrznym
| |
| − | i przekładu dzieła Barruela: Physique réduite en tableaux
| |
| − | raisonnes; nadto list Dra med. Ryszkowskiego z Krakowa,
| |
| − | z załączeniem Kalendarza astronomiczno-astro-
| |
| − | logicznego na rok 1805, z tablicami obserwacyj mete-
| |
| − | reologicznych, według stopni termometru, barometru i ane-
| |
| − | nometru i biegu ośmiu planet na tenże rok.
| |
| − | Członkowie działu matematycznego złożyli oświadcze-
| |
| − | nie, iż z powodu małej liczby członków, pragną połączyć
| |
| − | się z działem filozoficznym, «tembardziej, że przed-
| |
| − | mioty prac jego mogą być pogodzone z pracami tego
| |
| − | ostatniego działu«.
| |
| − | Wniosek ów przyjęto, z zastrzeżeniem, że, o ile liczba
| |
| − | członków działu matematycznego z czasem się powiększy,
| |
| − | bodzie można powrócić do pierwotnego rozdziału.
| |
| − | Na posiedzeniu zwyczajnem z d. 3 lutego 1805 r.
| |
| − | Sekretarz zdał sprawę z posiedzenia prywatnego połączo-
| |
| − | nych działów 1 i 2, oraz z prac działu 3. Ten ostatni
| |
| − | wynurzył życzenie posiadania pism peryodycznych. Nie-
| |
| − | które z nich ofiarowali członkowie. Dmochowski przedstawił
| |
| − | potrzebę zaprenumerowania: Décade philosophique i Biblio-
| |
| − | theque britannique, Sołtyk zaś: Les archives littéraires i Les
| |
| − | annales des arts et de métiers. Prócz tego zaproponowano
| |
| − | prenumeratę: Sławenki, Allgemeine Jennaische Literatur-Zei-
| |
| − | tung, Nouvel esprit des journaux.
| |
| − |
| |
| − | str 279
| |
| − | STAN FUNDUSZÓW TOWARZYSTWA.
| |
| − |
| |
| − | Dział filozoficzny zastrzegł również dla siebie pisma
| |
| − | potrzebne, które wyszczególnić miał następnie. Pisma miały
| |
| − | być komunikowane sobie wzajemnie po ich przeczytaniu,
| |
| − | z warunkiem, że jeśli coś godnego uwagi w nich się znaj-
| |
| − | dzie, to o tern sprawozdawca składać będzie raport na
| |
| − | posiedzeniu centralnem.
| |
| − | Delegowani do sprawozdania ze stanu funduszów To-
| |
| − | warzystwa: St. Potocki, Sołtyk i Dmochowski przedstawili:
| |
| − | że pozostałość z roku 1803 czyniła 2453 złotych pols. 24
| |
| − | gr. Przybyło do końca roku 1803 — 2459 zł. Razem było
| |
| − | funduszu 4912 złp. 24 gr. Wydatki w r. 1803 uczyniły
| |
| − | 2661 zł. 4 gr.
| |
| − | Zostało na rok 1804 ..... złp. 2251 gr. 20
| |
| − | Przychód w roku 1804 . . . _»_5578 »
| |
| − | Razem było . . zip. 7829 gr. 16
| |
| − | Wydano w roku 1804 . . . . » 4743 » —
| |
| − | Pozostało na rok 1805 .... złp. 3086 gr. 16
| |
| − |
| |
| − | Odczytano wreszcie projekt nadzoru nad dochodami
| |
| − | i wydatkami, z nadmienieniem, iż większe wydatki czy-
| |
| − | nione będą z upoważnienia Towarzystwa, pomniejsze —
| |
| − | z asygnacyj Prezydującego.
| |
| − | Na posiedzeniu zwyczajnem z d. 3 marca 1805 r.
| |
| − | doniósł Prezes, iż pewna osoba »tająca swe imię» ofiaro-
| |
| − | wała dukatów 60 na medal za napisanie najlepszej roz-
| |
| − | prawy na temat: »Jaki wpływ miała reformacya Lutra
| |
| − | do stanu politycznego w Polszczę i postępku oświecenia
| |
| − | narodowego?« Do ułożenia programu owego konkursu
| |
| − | wyznaczeni: Prażmowski i Szuleeki.
| |
| − | Gutakowski złożył pismo jeometry Nowickiego z pro-
| |
| − | spektem dzieła: Jeometrya praktyczna uwie-
| |
| − | czniona. Łęski zdał sprawę z pisma Potulickiego »O uży-
| |
| − | tkach z machiny taranu hydraulicznego«
| |
| − | W końcu uchwalono »by imiona członków Towa-
| |
| − | rzystwa drukowane były bez przydawania dawnych ty-
| |
| − | tułów...«str 280
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY ÓSMY.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenie 28 kwietnia 1804 rozpoczęło się od za-
| |
| − | powiedzi rychłego przyjazdu do Warszawy Czackiego.
| |
| − | Zgromadzenie wiadomość tę z wielkiem przyjęło ukonten-
| |
| − | towaniem »iż kolega Czacki podać ma pod zdanie jego pisma
| |
| − | swoje, opracowane w rozmaitych przedmiotach, aby między
| |
| − | niemi uczyniono wybór, dla czytania na posiedzeniu pu-
| |
| − | blicznem«.
| |
| − | Wincenty Krasiński w zabranym glosie wyraził »czułe
| |
| − | podziękowanie Towarzystwu za swój wybór na członka«.
| |
| − | Mowę jego polecono złożyć w sekretaryacie.
| |
| − | Z przedmiotów literackich i naukowych poruszono
| |
| − | sprawę przekładu Danta: Boskiej komedyi przez
| |
| − | Wigurę. Albertrandi oświadczył wnioskodawcy Wiesiołow-
| |
| − | skiemu »iż mówił z tłómaczem w tej mierze i przekonał
| |
| − | się, że praca jego nie dosyć ma w sobie pożytku, aby
| |
| − | wzbogacić mogła literaturę polską, na czem też tlómacz
| |
| − | poprzestał«.
| |
| − | Krusiński zdał sprawę z pracy Kortuma «o kamie-
| |
| − | niach z powietrzokręgu spadających« i obja-
| |
| − | śnił, że rozbiór chemiczny kamieni, przed kilkunastoma
| |
| − | laty spadłych z wysokości na Ukrainie, był autorowi przed-
| |
| − | miotem do napisania tej rozprawy«.
| |
| − | Przystąpiono z kolei do wyrażenia opinii o nowych
| |
| − | kandydatach na członków Towarzystwa, na jednem z po-
| |
| − | przednich posiedzeń zaprojektowanych.
| |
| − | Prezydujący, w swojem i kolegów imieniu, przemówił za
| |
| − | Lafontainem, Łęskim i Arnoldem »których zasługi w świe-
| |
| − | cie uczonym znajome są całemu Towarzystwie i wniósł
| |
| − | o przeniesienie ich z klasy przybranych do czynnych.
| |
| − | Bergonzoni podał do takiegoż awansu Wincentego lir.
| |
| − | Krasińskiego »lecz ten sam zażądał, by wnioskodawca
| |
| − | cofnął na teraz swoje wniesienie*.
| |
| − | Wiesiołowski przytoczył zasługi Szeflera »jako bie-
| |
| − | głego naturalisty i posiadacza zbioru pism o ziemiopłodach
| |
| − | polskich i stosownego do tego gabinetu«. Wniósł o powo-
| |
| − | łanie go jako członka przybranego.
| |
| − |
| |
| − | str 281
| |
| − | WYBORY NOWYCH CZŁONKÓW.
| |
| − |
| |
| − | Kopczyński przemówił za Ks. Dąbrowskim, nauczy-
| |
| − | cielem u XX. Pijarów, »który tłomaczył na polskie pisma
| |
| − | członków towarzystwa», oraz Kwiatkowskiego Kajetana
| |
| − | »gorliwego literatury polskiej miłośnika, posiadającego bi-
| |
| − | bliotekę i dającego przystęp do niej członkom«.
| |
| − | Prezydujący podał na członka przybranego Zbierz-
| |
| − | chowskiego »jako biegłego prawnika, który mógłby się
| |
| − |
| |
| − | Antoni Magier.
| |
| − | metereolog.
| |
| − |
| |
| − | wiele przyłożyć do przy wiedzenia do skutku trudnej pracy
| |
| − | przełożenia praw cywilnych pruskich na język polski«.
| |
| − | Krasiński i Bergonzoni podali na członka przybra-
| |
| − | nego Antoniego Magiera, »czyniącego w Warszawie od lat
| |
| − | wielu dostrzeżenia metereologiczne i posiadającego gabinet
| |
| − | stosowny do tego przedmiotu i bawiącego się fizyczną me-
| |
| − | chaniką«.
| |
| − | Szaniawski i Dmochowski podali na członka przy-
| |
| − | branego Lipińskiego, »tlomacza wielu pism lekkich i ma-
| |
| − | jącego zamiar przetłómaczyć Eklogi Wirgiliusza«.str 282
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY ÓSMY.
| |
| − |
| |
| − | Osiński podał na takiegoż członka Cypryana Godeb-
| |
| − | skiego, »autora pisma Zabawy przyjemne i poży-
| |
| − | teczne, które w ciągu swoich podróży ułożył i które
| |
| − | z czasem wydać postanowił«.
| |
| − | Szaniawski polecił na członka przybranego Józefa
| |
| − | Wybickiego, »znanego w dziejach literatury przez wiele
| |
| − | pism w rodzaju dramatycznym, tudzież przez świeżo wy-
| |
| − | dane dzieło »Moje godziny szczęśliwe«; na członka
| |
| − | zaś czynnego, lub przybranego, Kosseckiego, »pracują-
| |
| − | cego pod okiem Towarzystwa, tłómacza dzieła: Histo-
| |
| − | ry a wylądowań przedsięwziętych do Anglii,
| |
| − | Szkocyii Irlandyi«.
| |
| − | Poczem BergOnzoni zdał sprawę z czynności działu
| |
| − | filozoficznego, w skład którego wchodzili, oprócz niego:
| |
| − | General Chlebowski, Lafontaine, Łęski, Arnold, Wiesiołow-
| |
| − | ski. Bystrzycki, Krusiński, Kinzol i Szulecki
| |
| − | Wreszcie zebrani przyjęli projekt napisania do kolegi
| |
| − | Scheidta »w materyi botaniki i mineralogii, aby w podró-
| |
| − | żach swych, kosztem rządu rosyjskiego, do gubernij: Wo-
| |
| − | łyńskiej, Podolskiej i Kijowskiej przedsiębranych, udzielał
| |
| − | Towarzystwu dostrzeżeń i uwag względem litologii
| |
| − | tego kraju«.
| |
| − | Na następnem posiedzeniu z d. 5 maja 1805 zebrani
| |
| − | z radością powitali przybyłego do Warszawy Czackiego.
| |
| − | Przywiózł on całą tekę swoich, niedawno wykończonych,
| |
| − | rozpraw: »O Żydach, Ormianach, Dyzunitach,
| |
| − | Tatarach, Cyganach, O eksceptach mazowie-
| |
| − | ckich i zostawił Towarzystwu wybór jednej z nich, do
| |
| − | odczytania na posiedzeniu publicznem. Zebrani zalecili
| |
| − | w tym celu rozprawę o Tatarach.
| |
| − | Na uczynione zapytanie co do członków honorowych:
| |
| − | Dzierżawina i Karamzina, którzy na wybór swój nie dali
| |
| − | odpowiedzi, stanął Czacki w obronie Dzierżawina, oświad-
| |
| − | czywszy, iż zasłużony ów poeta i mąż stanu »w najgrze-
| |
| − | czniejszych wyrazach przyjął swój wybór, że zatem za
| |
| − | członka Towarzystwa naszego uważać go należy«. Co do
| |
| − |
| |
| − | str 283
| |
| − | DYKCYONARZ W. HR. KRASIŃSKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | Karamzina, ten nic nie odpisał, przeto mianowanie go na
| |
| − | członka winno być przemilczane«.
| |
| − | Nastąpiło sekretne kreskowanie co do kandydatów
| |
| − | nowych, skutkiem czego, powołano do grona członków ho-
| |
| − | norowych: Emanuela Julia i Karola Fryderyka von Bayer.
| |
| − | Na czynnych: Lafontaina i Łęskiego, profesóla Liceum;
| |
| − | na przybranych: Kaulfusa, Scheflera, Kosseckiego i Wybi-
| |
| − | ckiego.
| |
| − | W roztrząśnieniu projektu Krasińskiego co do dy-
| |
| − | kcyonarza geograficzno - historycznego, wy-
| |
| − | znaczono deputacye do udzielenia opinii w tej sprawie
| |
| − | i naradzano się, czyby nie podać porozumieniu się z auto-
| |
| − | rem — wiadomości do gazet o tem wydawnictwie. Przyjęto
| |
| − | również poprawkę Czackiego, który się sprzeciwił pun-
| |
| − | ktowi »tyczącemu się zmian posessorów w dobrach ziem-
| |
| − | skich«.
| |
| − | Wreszcie uchwalono przesłać dotychczasowe Ro-
| |
| − | czniki: królowi pruskiemu, ks. Augustowi Ferdynandowi
| |
| − | i ministrowi de Voss oraz trzy egzemplarze — gimnazyum
| |
| − | wołyńskiemu.str 284
| |
| − | ROZDZIAŁ XXIX.
| |
| − |
| |
| − | Ofiarność ks. Staszica. Domy na Kanoniach. Kapituła warszawska. Trudności prawne zastrze-
| |
| − | żenia Landrechtu pruskiego. Kamera pruska. Odezwa Albertrandego do hr. v. Vossa. Odpo-
| |
| − | wiedź Kamery. Memoryał kapituły warszawskiej podany królowi. Rozpoczęcie odbudowy ruin
| |
| − | na Kanonii dla gmachu Towarzystwa przyjaciół nauk.
| |
| − |
| |
| − | Nastąpiła dłuższa przerwa u pracach Towarzystwa.
| |
| − | Nie przeszła ona wszakże bez śladu, gdyż upamię-
| |
| − | tniła się doniosłym faktem ofiarności Stanisława .Staszica,
| |
| − | który, jak dotąd widzieliśmy, surowy i nieubłagany prze-
| |
| − | strzegacz prawności w działaniach wewnętrznego zarządu
| |
| − | sprawami uczonego grona, nie ustawał w zabiegach około
| |
| − | zapewnienia Towarzystwu stałej siedziby. Jak dotąd, posie-
| |
| − | dzenia jego miały charakter tymczasowy i zależny od
| |
| − | dobrej woli XX. Pijarów, którzy jodynie na sesye publiczne
| |
| − | użyczali Towarzystwu swej sali bibliotecznej, w gmachu
| |
| − | przy ulicy Miodowej. Posiedzenia tak zwanych działów
| |
| − | odbywały się w mieszkaniach prywatnych: u Soltyka,
| |
| − | Stan. Potockiego, Bergonzoniego, gen. Chlebowskiego. Tak
| |
| − | zwane centralne, korzystały z gościnności księdza biskupa
| |
| − | Albertrandego. W miarę jak Towarzystwo zyskiwało pozór
| |
| − | grona, przez rząd pruski uprawnionego, a zwłaszcza po
| |
| − | ostatnim reskrypcie królewskim, koniecznem było zape-
| |
| − | wnienie sobie, i wobec społeczeństwa, jakiejś widoczniejszej
| |
| − |
| |
| − | str 285
| |
| − | NA KANONIACH.
| |
| − |
| |
| − | odrębności, jakiegoś gmachu stałego, któryby przybrał na-
| |
| − | zwę gmachu Towarzystwa przyjaciół nauk,
| |
| − | i jego posiadaczom nadał charakter jednostki prawnej.
| |
| − | W tym celu zwrócił Staszic uwagę aa cichy zaką-
| |
| − | tek, znany pod nazwą »na Kanoniach«, mieszczący się
| |
| − | na tyłach kościoła farnego, swojem oddaleniem od wrzawy
| |
| − | miejskiej i urokiem domów starych, ważkich, przypomina-
| |
| − |
| |
| − | Na Kanoniach
| |
| − | (z ryciny Alex. Gierymskiego).
| |
| − |
| |
| − | jących żywo odlegle czasy, na siedlisko uczonego grona
| |
| − | nadzwyczaj się nadający.
| |
| − | Nie dalej jak w początkach roku 1801, trzy domy
| |
| − | na Kanoniach, własność kapituły warszawskiej stanowiące,
| |
| − | stały się pastwą płomieni.
| |
| − | Na odbudowę owych ruin kapituła funduszów nie
| |
| − | posiadała, chętnie przeto przyjęła propozycyę Staszica, by
| |
| − | na wystawienie gmachu dla Towarzystwa przyjaciół nauk
| |
| − | ową kupę gruzów mu sprzedać, jeśli nie na własność zu-
| |
| − | pełną, to przynajmniej w charakterze wieczystego emfi-str 286
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DZIEWIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | teuty gruntu, pod budowę przeznaczonego. Nastręczały się
| |
| − | wszakże w tej mierze wątpliwości prawne, czyli władze
| |
| − | rządowe zgodzą się na tego rodzaju alienacyę? Według
| |
| − | paragrafów 219 i 220 Oddziału IV, Części II, Tytułu XI
| |
| − | Ogólnego prawa dla państw pruskich, w kraju
| |
| − | podówczas obowiązującego, nieruchomości i prawa, wła-
| |
| − | snością Kościoła będące, nie mogły być zbywanemi, bez
| |
| − | wyraźnego zezwolenia rządu. Dla domów i posiadłości
| |
| − | ziemskich dostatecznem było zezwolenie departamentu du-
| |
| − | chownego, co zaś się tyczy gruntów pojedynczych, wystar-
| |
| − | czało zezwolenie bezpośrednich zwierzchników duchownych.
| |
| − | Na tej zasadzie, ks. Staszic wniósł podanie do miej-
| |
| − | scowej kapituły, o odstąpienie mu spalonych nieruchomości
| |
| − | nr 85,86 i 87. Kapituła, nie chcąc się narazić na odpowie-
| |
| − | dzialność, odesłała Staszica do Kamery pruskiej i wtedy
| |
| − | dopiero okazało się, o ile, pomimo pozornych dowodów
| |
| − | życzliwości dla Towarzystwa, członkowie kamery nie ży-
| |
| − | czyli sobie jego rozkwitu, jako widomego przedstawiciela
| |
| − | kierunku, wprost przeciwnego ogólnej polityce państwowej
| |
| − | ówczesnej, do zgermanizowania społeczeństwa miejscowego.
| |
| − | Zaczęło się od szykan, początkowo niewyraźnych, od
| |
| − | zarzutów, że mimo wszelkich dekłaraeyj królewskich, To-
| |
| − | warzystwo nie jest jednostka uprawnioną, a kapituła nie ma
| |
| − | prawa rozporządzać majątkiem, nie będącym jej własno-
| |
| − | ścią dziedziczną, zdolną do przechodzenia na następców.
| |
| − | Staszic, choć nie prawnik zawodowy, lepiej pojmował za-
| |
| − | kres kompetencyi kapituły, aniżeli kamera pruska i dlatego
| |
| − | nie mogąc przeprzeć jej uporu, zwrócił się w połowie roku
| |
| − | 1804 do ministra v. Vossa, z przedstawieniem, które biskup
| |
| − | Albertrandi, jako prezes Towarzystwa, w języku francu-
| |
| − | skim ułożył i podpisał.
| |
| − | Oto w przekładzie osnowa owego, dla historyi insty-
| |
| − | tucyi doniosłego, podania: 74)
| |
| − | Gdy Wasza Ekscelencya raczyła zapewnić Towa-
| |
| − | rzystwo nasze, o swej nad niem opiece, a nawet zezwolić
| |
| − | mu, na zaszczycenie się jej nazwiskiem, obudziło to w niem
| |
| − |
| |
| − | str 287
| |
| − | MEMORYAŁ TOWARZYSTWA.
| |
| − |
| |
| − | żywe zaufanie i ośmieliło do zwracania się do Waszej
| |
| − | Ekscelencyi we wszystkich sprawach, wymagających Jej
| |
| − | poparcia, światła, a w kłopotliwych okolicznościach, nawet
| |
| − | Jej pomocy. Przenikniony tą prawdą, ośmielam się przed-
| |
| − | stawić W. Eksc. trudności, powodujące nasze Towarzystwo
| |
| − | do korzystania z łaskawie nam przyrzeczonej protekcyi.
| |
| − | »Oczywistem jest, że stowarzyszenie literackie nie
| |
| − | może się obejść bez siedziby stałej dla swoich zebrań i dla
| |
| − | umieszczenia w niej swoich zbiorów, które dla jego zajęć
| |
| − |
| |
| − | Gmach Towarzystwa.
| |
| − |
| |
| − | są potrzebnemi. Mieszkania oddawane w najem i zależne
| |
| − | od kaprysu właścicieli, nie nadają się do takiego celu. To
| |
| − | mając na względzie, jeden z członków naszego Towarzy-
| |
| − | stwa, mąż środków majątkowych dostatnich, zwrócił uwagę
| |
| − | na trzy kamienice kapitulne, sąsiadujące z Zamkiem kró-
| |
| − | lewskim, które, zniszczone pożarciu od lat kilku, przedsta-
| |
| − | wiają kupę gruzów, nie mogących być odbudowanemi
| |
| − | przez kapitułę, z powodu braku funduszów.
| |
| − | »Postanowiwszy odbudować owe domy własnym sum-str 288
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DZIEWIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | ptem, na rzecz Towarzystwa, któremu z nich chce uczynić
| |
| − | darowiznę, zawiązał z kapituła rokowania, w przedmiocie
| |
| − | ustąpienia mu owych posiadłości, pod tytułem emfiteuzy
| |
| − | wieczystej, na warunkach czynszowej corocznej opłaty.
| |
| − | Kapituła przedstawiła Kamerze królewskiej owe punktacye
| |
| − | do zatwierdzenia, z uwagi, że, jak kapitule przedstawiono,
| |
| − | rzecz ta żadnych trudności nie nastręczy, a nawet zezwo-
| |
| − | liła tymczasowemu nabywcy na skorzystanie z dogodnej
| |
| − | pory roku i na przystąpienie do budowy, zanim nie nadej-
| |
| − | dzie odpowiedź od kamery. Robota już dość jest zaawan-
| |
| − | sowana i pochłonęła znaczne fundusze, w nadziei, że z nad-
| |
| − | chodzącym sierpniem będzie już gotową. .Mamy dostateczne
| |
| − | pobudki do podejrzeń, iż kamera królewska wstrzymuje
| |
| − | się z udzieleniem pozwolenia, z pobudek, które, koniec
| |
| − | końcem, doprowadzą do odmowy stanowczej.
| |
| − | »Dano między innemi do zrozumienia, że nabywca
| |
| − | być może nie podoła kosztom budowy, lecz kapituła oświad-
| |
| − | czyła wyraźnie, że hr. Stanisław Potocki i Małachowski
| |
| − | poręczają za majątkową jego odpowiedzialność, co zresztą
| |
| − | jest widocznem z dotychczasowych jego nakładów.
| |
| − | »Inna trudność, zarzucana przez kamerę, polega jakoby
| |
| − | na tem, że gmach odbudowany, mający należeć do towa-
| |
| − | rzystwa literackiego, stałby się, wbrew intencyom rządu,
| |
| − | bezdziedzicznym (mainmorte), lecz ponieważ rząd pozosta-
| |
| − | wia dotąd kapitule własność jej domów, zdaje się, że zarzut
| |
| − | taki jest bezzasadnym, gdyż grunt pozostanie i nadal wła-
| |
| − | snością kapituły, a superficies nie podpada pod kategoryę
| |
| − | mainmort. Możność alienacyi nie mogłaby mu być odjętą
| |
| − | na wypadek, gdyby zwiększenie się zbiorów Towarzystwa
| |
| − | wymagało z czasem sprzedaży gmachu, w celu nabycia
| |
| − | innego, obszerniejszego. Jedna jeszcze okoliczność wstrzy-
| |
| − | muje decyzyę kamery, a mianowicie, że z jej rozporządze-
| |
| − | nia, ruiny owe wystawione zostały na licytacyę i nabywcą
| |
| − | ich stał się niejaki Diex; z uwagi wszakże na brak kon-
| |
| − | kurentów, cena podana przez Diexa była tak małą, że
| |
| − | kapituła, korzystając z prawnego przepisu, zażądała od
| |
| − |
| |
| − | str 289
| |
| − | Kościół w Puławach w początkach wieku bieżącego.
| |
| − | Aquaforta K. A. Richtera ( ze zbioru Włodzimierza ks. Czetwertyńskiego)
| |
| − |
| |
| − | 19str 290
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DZIEWIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | kamery unieważniania przetargu. To zostało osiągniętem,
| |
| − | gdyż kamera przekonała się, iż Diex, odsiadujący obecnie
| |
| − | na ratuszu areszt za długi, nie byłby w stanie, nawet tej
| |
| − | małej ceny, jaką podał, zapłacić«.
| |
| − | Wstręty czynione przez kamerę, tak przekonywują-
| |
| − | cemi argumentami zwalczane, zredukowały się ostatecznie
| |
| − | do zarzutu, iż nabycie ruin ma nastąpić na rzecz Towa-
| |
| − | rzystwa, a nie pod jego osobistem imieniem. Towarzystwo,
| |
| − | według pojęć kamery, nie przedstawiało prawnej jednostki,
| |
| − | do której możnaby, w razie niezapłacenia szacunku, zwró-
| |
| − | cić się z pretensyą. Wobec takich nowych trudności kapituła
| |
| − | ponownie oświadczyła kamerze, że nowonabywcą będzie
| |
| − | osobiście Staszic, wobec czego otrzymała odezwę zawiłą,
| |
| − | w ówczesnym stylu urzędowym zredagowaną, następującej,
| |
| − | według minuty jej przekładu, osnowy:
| |
| − | »Lubośmy z waszego przełożenia pod d. 23 stycznia
| |
| − | r. b. wyrozumieli, iż to ksiądz jest Stanisław Staszic, który
| |
| − | nabycie przedsięwziął placu trzech spalonych kuryj pod
| |
| − | liczbą 85, 86 i 87 dla tutejszego uczonego Towarzystwa
| |
| − | przyjaciół nauk, ofiarując za nie 800 talarów i roczny
| |
| − | kanon tal. 10, mające być wypłacone tutejszej katedralnej
| |
| − | kapitule, któreby place czynszowem dziedzicznem prawem
| |
| − | objęło, jednak z wielu miar nad tein się zastanowiliśmy
| |
| − | i z potwierdzeniem naszem wstrzymaliśmy. Pozwoliwszy
| |
| − | nawet na to, że w tę umowę wchodzący, i towarzystwo,
| |
| − | mają i sposobność i chęć, kosztowną one budowę do skutku
| |
| − | przyprowadzić, względem czego jednak żadne dotąd zabez-
| |
| − | pieczenie nie jest pokazane, a tern bardziej wątpliwości
| |
| − | podpada, że Staszic nie chce nawet zaraz w gotowiźnie
| |
| − | wypłacić umówioną za to kupno sumę, nie może też wspo-
| |
| − | ninione towarzystwo domy one nabyć, gdyż nie składa
| |
| − | Zgromadzenia od Stanu (Staat!) uznanego, przeto
| |
| − | nie jest upoważnione do zawarcia cywilnej umowy. Ale
| |
| − | jeśli Staszic zechce własnem swojem imieniem tę zawrzeć
| |
| − | umowę, nie odmówimy mu potwierdzenia na-
| |
| − |
| |
| − | str 291
| |
| − | MEMORYAŁ KAPITUŁY.
| |
| − |
| |
| − | szego, pod warunkiem, aby v. Staszic nieodwłocznie 800
| |
| − | talarów wypłacił i budowę w przeciągu lat dwóch przy-
| |
| − | zwoicie i należycie wykonał, pod karą w przypadku nie-
| |
| − | wykonania tego, iż one 800 talarów na pożytek kapituły
| |
| − | przepadną, a v. Staszic od wszelkiego prawa swego od-
| |
| − | padnie«15).
| |
| − | Wobec tak postawionej kwestyi, trudności z łatwością
| |
| − | mogły być usunięte.
| |
| − | Odwołanie się do ministra Vossa i przedstawienie
| |
| − | uczynione przez tegoż królowi, w duchu przychylnym dla
| |
| − | tej sprawy, doprowadziło do pożądanego skutku, gdyż znaj-
| |
| − | dujemy minutę przekładu polskiego podania samej kapituły
| |
| − | do króla, z objaśnieniem, iż nowonabywcą stanie się sam
| |
| − | Staszic, bez wpływu Towarzystwa, ;t nawet bez wzmianki
| |
| − | o tem, iż dla owego Towarzystwa posiadłości kapituł}
| |
| − | nabywa.
| |
| − | »Najjaśniejszy królu! — pisała kapituła. — Wszelka
| |
| − | trudność względem przedaży zgorzałych kapitulnych kuryj
| |
| − | znika. Ks. Staszic nabywa je swojem imieniem, płaci nie-
| |
| − | odwłocznie umówioną sumę, która, na prośbę naszą, u niego,
| |
| − | jako na pewnej lokacyi, pozostała; budowę nietylko przed-
| |
| − | sięwziął, ale z takim pośpiechem prowadzi, iż przy końcu
| |
| − | tego lata będzie gotową. Przeto najpokorniej Waszą król.
| |
| − | Mość prosimy, abyś się raczył do tej, ze strony naszej na
| |
| − | rzecz J. ks. Staszica przedaży, na swoje własne imię, bez
| |
| − | wdawania Towarzystwa przyjaciół nauk, kapitule naszej
| |
| − | obcego, przychylić. Do tegoż J. ks. Staszica będzie, oddziel-
| |
| − | nie od nas, należało: otrzymać od W. K. M. pozwolenie
| |
| − | obrócenia podług własnych zamysłów tej kosztownej i z po-
| |
| − | śpiechem wzrost biorącej budowy. Tem większą mamy
| |
| − | nadzieję pozyskania tej łaski, iż prawa Waszej Król. Mości
| |
| − | zdają sic w tym przypadku mniej określona nadawać
| |
| − | wolność, jak w samej rzeczy nadaje ją prawo, w § 220
| |
| − | Cz. II. Tyt. XI. Sek. IV«.
| |
| − | Tym sposobem, pierwszy poważniejszy krok, do tak
| |
| − | od dawna upragnionego celu wiodący, zrobionym został
| |
| − |
| |
| − | 19*str 292
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ DWUDZIESTY DZIEWIĄTY.
| |
| − |
| |
| − | i w roku 1804 rozpoczęła się na Kanonii budowa własnych
| |
| − | gmachów Towarzystwa, jego sal posiedzeń publicznych
| |
| − | i prywatnych, jego zbiorów bibliotecznych i archiwów,
| |
| − | jako zawiązek późniejszego wspaniałego gmachu, wznie-
| |
| − | sionego w innem już miejscu i w bardziej pomyślnych,
| |
| − | nad dotychczasowe, warunkach.
| |
| − |
| |
| − | str 293
| |
| − | ROZDZIAŁ XXX.
| |
| − |
| |
| − | Przedświt ledszych czasów. Alexander I w Puławach. Echa z Ameryki. Nadzieje powitania
| |
| − | Cesarza w Warszawie. Książę Józef. Horyzont zaciemnia się. Alians Rosyi z Prusami. Spo-
| |
| − | tkanie Poczdamskie. Przemarsz wojsk rosyjskich przez Warszawę. Wezwanie delegatów To-
| |
| − | warzystwa do Krzemieńca na otwarcie gimnazyum. Rywalizacya pruska. Przybyole Klevitza
| |
| − | i Vossa do Warszawy. Liceum warszawskie Festyny Śmierć Prezesa Kamery v. Meyera
| |
| − | Kwestya pochwał członków honorowych Vogel i Elsner Ofiarność Winc. hr. Krasińskiego.
| |
| − | Relacye z Krzemienieckich uroczystości. Listy królewskie. Nowi kandydaci. List rektora
| |
| − | Stroynowskiego z Wilna.
| |
| − |
| |
| − | W przerwie,która nastąpiła w zajęciach Towarzystwa,
| |
| − | między majem a październikiem 1805 roku, zaszedł
| |
| − | wypadek niespodziewany.
| |
| − | Na ziemi polskiej, w dzielnicy do Austryi przyłączo-
| |
| − | nej, w Puławach, nocą, z dnia 29 na 30 września, zjawił
| |
| − | się w charakterze przyjaciela ministra spraw zagrani-
| |
| − | cznych Imperyum Rosyjskiego, księcia Adama Czartory-
| |
| − | skiego, członka Towarzystwa warszawskiego przyjaciół
| |
| − | nauk, Cesarz Alexander, by tu, w gronie zaufanych, spę-
| |
| − | dzić dni kilkanaście i przekonać nietylko rodzinę Czarto-
| |
| − | ryskich, lecz i całe społeczeństwo miejscowe, o serdecznych
| |
| − | uczuciach życzliwości dla Polaków i Polski.
| |
| − | Fakt tyle nieoczekiwany zmienił odrazu usposobienie
| |
| − | społeczeństwa, jak dotąd neutralnie w obec rządu pru-str 294
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY.
| |
| − |
| |
| − | skiego się zachowującego i ożywił je nadziejami, niezawo-
| |
| − | dnego tym razem, zwrotu szczęśliwego w losach narodu.
| |
| − | W Warszawie zaczęto czynić przygotowania do uro-
| |
| − | czystego przyjęcia Cesarza Alexandra. Książę Józef, jak
| |
| − | dotąd niechętny Rosyi, polecił przystroić Willanów na
| |
| − | przyjęcie wysokiego gościa. Miasto wrzało gorączkową
| |
| − | niecierpliwością ujrzenia monarchy rosyjskiego i »ca2a
| |
| − | Polska na dane hasło gotową była powstać przeciw Pru-
| |
| − | som i pomnożyć szeregi armii Cesarza Alexandra«.
| |
| − | »Wielbić trzeba zrządzenie Opatrzności — pisał Niem-
| |
| − | cewicz z Ameryki, na wiadomość o wizycie w Puławach —
| |
| − | że wnuk tej, która Puławy z ziemią zrównać, a Polsce
| |
| − | cios śmiertelny zadać postanowiła, przybywa teraz w dom
| |
| − | W. Ks. Mości, ten przybytek cnót i pamiątek narodowych,
| |
| − | jako gość, przyjaciel, wybawca..«
| |
| − | Prędko wszakże nastąpiło rozczarowanie. Polityka
| |
| − | rosyjska zdołała nakłonić Prusy do koalicyi przeciw Na-
| |
| − | poleonowi i Cesarz Alexander, zamiast z armią swoją wy-
| |
| − | stąpić przeciw Fryderykowi Wilhelmowi, pospieszył z Puław,
| |
| − | przez Nieborów i Poznań do Poczdamu, gdzie wznowił
| |
| − | stosunek życzliwy z królem i nakłonił go do wspólnego
| |
| − | przeciw Francyi działania. Nie przyszło wszakże ono na
| |
| − | razie do skutku, gdyż Prusy, pod wpływem życzliwie dla
| |
| − | Napoleona usposobionego ministra Hangwitza, cofnęły sic
| |
| − | od akcyi i dopiero później do niej przystąpiły. W każdym
| |
| − | jednak razie, zwrot w sympatyacb cesarza Alexandra
| |
| − | w stronę Prus i oziębienie uczuć dla ministra - Polaka,
| |
| − | wpłynęły na zreflektowanie się nietylko jego, lecz i całego
| |
| − | społeczeństwa polskiego. Niebawem ujrzało ono przecią-
| |
| − | gające przez Warszawę niezliczone pułki rosyjskie, nie
| |
| − | w zamiarach Prusom nieprzyjaznych, lecz w chara-
| |
| − | kterze wojsk przyjacielskich, którym, dla skrócenia drogi
| |
| − | do Austryi, przemarszu przez Prusy Południowe i jej sto-
| |
| − | licę dozwolono.
| |
| − | Pochowano z żalem do pochwy ostrzone już do po-
| |
| − |
| |
| − | str 295
| |
| − | LICEUM WARSZAWSKIE.
| |
| − |
| |
| − | Ks. Kajetan Kamieński,
| |
| − | pedagog i filolog.
| |
| − |
| |
| − | wstania przeciw Prusakom
| |
| − | pałasze i zaniechano na
| |
| − | teraz akcyi powstańczej.
| |
| − | Towarzystwo przyjaciół
| |
| − | nauk z rozpoczęciem sesyi
| |
| − | jesiennych przystąpiło do
| |
| − | swoich zajęć w dniu 20
| |
| − | września 1806 odczytaniem
| |
| − | listu Czackiego, zawiada-
| |
| − | miającego, iż w dniu 1 pa-
| |
| − | ździernika 1806 r. odbędzie
| |
| − | się uroczyste otwarcie gi-
| |
| − | mnazyum Krzemieckiego
| |
| − | i dlatego pożądanem by-
| |
| − | łoby wydelegowanie dwóch
| |
| − | członków Towarzystwa, »ktorzybv jego imieniem na tej
| |
| − | uroczystości przytomnymi byli«. Na to zaproszenie Towa-
| |
| − | rzystwo odpowiedziało, iż Alexander Chodkiewicz misyi
| |
| − | tej się podejmie, »drugiego zaś delegata raczy samCzacki
| |
| − | wybrać«.
| |
| − | W obce utworzenia w dzielnicy polsko-rosyjskiej
| |
| − | ogniska oświaty narodowej w Krzemieńcu i rząd pruski
| |
| − | starał się nadać liceum warszawskiemu wszelkie pozory
| |
| − | instytucyi narodów opolskiej. W czerwcu tegoż roku mini-
| |
| − | strowie v. Voss i v. Klewitz przybyli do Warszawy, aby
| |
| − | uświetnić swoją obecnością instytucyę, która, pod pieczo-
| |
| − | łowitym nadzorem kilku członków Towarzystwa przyja-
| |
| − | ciół nauk, składających tak zwany Eforat, istotnie na-
| |
| − | brała wszelkich cech zakładu naukowego polskiego.
| |
| − | opis przyjęcia zgotowanego ministrom pruskim w li-
| |
| − | ceum warszawskiem i wiersze polskie, na cześć v. Kle-
| |
| − | witza przez uczniów wygłoszone77) stanowią charaktery-
| |
| − | styczne owej epoki znamię.
| |
| − | Oto wyjątek z owych wierszy:
| |
| − |
| |
| − | Jako po twardej zimie i smutnej jesieni,
| |
| − | Gdy w odwrocie swvm słońce wsteczny bieg przyspieszastr 296
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY.
| |
| − |
| |
| − | Cała natura wtenczas się zieleni,
| |
| − | A za hołd Bóstwu, które na nowo ją wskrzesza.
| |
| − | W takiej dziś jest postaci Nadwiślańska niwa,
| |
| − | Którą obdarzasz Panie miłym odwiedzeniem,
| |
| − | Z Twojej to ręki na nia rosa niebios spływa,
| |
| − | Tyś ją zżyźnił ożywnym twych starań promieniem.
| |
| − |
| |
| − | Oprócz tego, na cześć »znakomitych gości do stolicy
| |
| − | przybyłych« »Antrepryza« Bogusławskiego dogadzając ży-
| |
| − | czeniu ministra von Voss« dała wyjątkowo świetne przed-
| |
| − | stawienie, na którem odegrano wielką operę: Palmira,
| |
| − | królowa perska« »przy illuminowaniu całego teatru«78).
| |
| − | Oportunizm polityczny nakazał również Towarzystwu
| |
| − | na posiedzeniu 6 października 1805 r. podnieść wysokie
| |
| − | zasługi zmarłego w owym czasie prezesa rejencyi pru-
| |
| − | skiej, Meyera, członka honorowego Towarzystwa. Alber-
| |
| − | trandi przy tej okazyi uczynił zapytanie: »czy członki
| |
| − | honorowe na posiedzenia publicznem mają być chwalone?*
| |
| − | Zdania sie podzieliły i nie przyszło do postanowienia zgo-
| |
| − | dnego w tej mierze. Natomiast Ks. Staszic wywołał na
| |
| − | stół inna kwestyę: potrzeby »wprowadzania na posiedze-
| |
| − | nia Towarzystwa nowo obranych członków, z większą, niż
| |
| − | dotąd, uroczystością«. Dla rozpatrzenia tej kwestyj wy-
| |
| − | delegowano komitet oddzielny.
| |
| − | Nie nastąpiła co do obu owych wniosków uchwała
| |
| − | na następnem posiedzeniu z d. 20 października. Natomiast
| |
| − | zaszły inne znaczące postanowienia. Składając ofiarę do-
| |
| − | browolną na prenumeratę pism, Wincenty hr. Krasiński
| |
| − | zawiadomił zebranych, iż »JP. Vogel, czyli Ptaszek, nau-
| |
| − | czyciel rysunków w liceum, prosi o pozwolenie dedyko-
| |
| − | wania Towarzystwu dzieła swego, »w którem postanowił
| |
| − | przedstawić w obrazach znakomite pamiątki i zabytki sta-
| |
| − | rożytności narodu polskiego«. Z tego powodu, wniosko-
| |
| − | dawca Krasiński oświadczył, »iż byłoby zgodnie z poży-
| |
| − | tkiem i ustawami Towarzystwa, gdyby ono liczyło między
| |
| − | swymi członkami — artystów, nauką i talentem zaleconych«.
| |
| − | Towarzystwo wniosek ów przyjęło i zaleciło na kandyda-
| |
| − |
| |
| − | str 297
| |
| − | VOGEL I ELSNER.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | tów: Vogła, czyli Ptaszka, oraz Elsnera, dyrektora muzy-
| |
| − | cznego miejscowego teatru.
| |
| − | Natomiast, mając na względzie nieczynność i długie
| |
| − | milczenie niektórych członków, postanowiono uznać za
| |
| − | »nie należących do Towarzystwa«: Stanisława Grabowskiego,
| |
| − | Marcina Molskiego i Sierakowskiego.
| |
| − | Obfitem w treści było następne posiedzenie z d. 3 li-
| |
| − | stopada 1805 r. Przyszła ponownie na stół sprawa »chwa-
| |
| − |
| |
| − | Józef Elsner.
| |
| − |
| |
| − | lenia zmarłych członków honorowych« i uroczystszego
| |
| − | wprowadzania członków nowych.
| |
| − | Dmochowski w przemowie swej uczynił uwagę, »iż
| |
| − | pochwały osobistości zmarłych mają zawsze pewne nie-
| |
| − | przyzwoitości«... Radził przeto, by w przypadku śmierci
| |
| − | którego z członków, mającego prawo do pochwały, wysta-
| |
| − | wiać krótki obraz jego życia i zasług w świecie uczo-
| |
| − | nym, nie wdając się bynajmniej w pochwały osoby, jak
| |
| − | to bywało w zgromadzeniach akademicznychstr 298
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY.
| |
| − |
| |
| − | Józef Lipiński.
| |
| − |
| |
| − | Towarzystwo większością gło-
| |
| − | sów uznało za potrzebne »prze-
| |
| − | lanie jeszcze raz myśli, w tym
| |
| − | przedmiocie wyrażonych« i po-
| |
| − | ruczyło to Dmochowskiemu i Sza-
| |
| − | niawskiemu.
| |
| − | Krusiński imieniem Win-
| |
| − | centego hr. Krasińskiego doniósł,
| |
| − | »iż tenże ofiaruje do czytania
| |
| − | członkom Towarzystwa swoją
| |
| − | bibliotekę, tudzież miejsce na
| |
| − | skład książek, w domu tym, gdzie
| |
| − | sam mieszka«.
| |
| − | Z przyjęciem tej ofiary po-
| |
| − | strzymano się, aż do przyja-
| |
| − | zdu ofiarodawcy do Warszawy, »by myśl jego lepiej wy-
| |
| − | rozumieć«.
| |
| − | Następnie sekretarz Osiński, prosił o instrukeyą »jak
| |
| − | sobie ma postąpić z osobami, które, przestawszy być człon-
| |
| − | kami Towarzystwa, zwrócić swoich patentów do archiwum
| |
| − | nie chcą ?«
| |
| − | Postanowiono, aby sekretarz »czynil przeciw nim są-
| |
| − | downie, w imieniu i ze zlecenia Towarzystwa«.
| |
| − | Albertrandi odczytał listy z Krzemieńca, od kolegów:
| |
| − | Kropińskiego, Chodkiewicza i Czackiego«, donoszące o szcze-
| |
| − | gółach otwarcia gimnazyum wołyńskiego. Czacki za wybór
| |
| − | deputatów podziękował i nadesłał przytem mowę Chodkie-
| |
| − | wicza, wypowiedzianą na tej uroczystości79).
| |
| − | Posiedzenie zakończyło się nieco burzliwie. Ks. Staszic
| |
| − | zawiadomił, że zaginęły listy królewskie do Towarzystwa
| |
| − | pisane i domagał się »najmocniejszego w tej mierze poszu-
| |
| − | kiwania, aby, po odnalezieniu tych listów, zachować je in
| |
| − | origine w archiwum Towarzystwa«.
| |
| − | Widocznie, zbierający ciekawsze autografy członkowie
| |
| − | uznali za właściwe włączyć je do swoich zbiorów, nie
| |
| − |
| |
| − | str 299
| |
| − | POCHWAŁY ZMARŁYCH CZŁONKÓW
| |
| − |
| |
| − | przeczuwając, że pilnujący surowo, jak zawsze, legalności
| |
| − | ks. Staszic, płazem takiego niedbalstwa nie puści.
| |
| − | Autografy te z czasem znaleziono i do archiwum
| |
| − | złożono.
| |
| − | Wreszcie podano nowych kandydatów, którzy, na po-
| |
| − | siedzeniu wyborowem z d. 17 listopada 1805 wyszli z urny,
| |
| − | w osobach członków czynnych: Ks. Czajkowskiego kano-
| |
| − | nika łowickiego, Kajetana Kwiatkowskiego, Dra Kinzla,
| |
| − | Arnolda i Kosseckiego.
| |
| − | Członkami przybranymi zostali: Ks. Dąbrowski, Gór-
| |
| − | ski, Stoikiewicz, Klewański z Tuluzy, Becu, ojczym Sło-
| |
| − | wackiego, (który nadesłał poprzednio Towarzystwu roz-
| |
| − | prawę o szczepieniu ospy krowicy i przyrzekł
| |
| − | nadesłać topograficzny opis Wilna), Cypryan Godebski,
| |
| − | Lipiński, Gorczyczewski, Elsner i Vogel.
| |
| − | Następnie odczytano list Ks. Stroynowskiego, rektora
| |
| − | uniw. wileńskiego, donoszący, iż Ks. Karenga napisał odę
| |
| − | w języku łacińskim na cześć Towarzystwa.
| |
| − | W załatwieniu kwestyi pochwały zmarłych członków
| |
| − | przybranych i honorowych, uchwalono, że Prezydujący,
| |
| − | lub sekretarz, w zagajeniu publicznem »umieści przyzwoitą
| |
| − | wzmiankę o przymiotach zmarłego, oraz o zasługach jego
| |
| − | względem nauk i Towarzystwa«, co zaś do zmarłych człon-
| |
| − | ków czynnych, następcy ich w tej godności winni będą
| |
| − | podać potomności zasługi i przymioty swych poprzedników*.
| |
| − | W celu uroczystego wprowadzania członków czyn-
| |
| − | nych nowoobranych przeznacza się co rok jedno posie-
| |
| − | dzenie publiczne, na którem Prezydujący wymieni jedynie
| |
| − | nazwisko nowoobranego kolegi, »nie wchodząc w żadne jego
| |
| − | pochwały«, poczem nowoobrany przedstawi zasługi i przy-
| |
| − | mioty swego poprzednika, obok czego wolno mu będzie
| |
| − | »rozciągnąć się w materyi nauk i umiejętności, do wy-
| |
| − | działu jego należących«.str 300
| |
| − | ROZDZIAŁ XXXI.
| |
| − |
| |
| − | Echa wojenne. Auslerlitzki pogrom. Napoleon w stolicy Austryi. Oportunizm Towarzystwa.
| |
| − | Hymn Woronicza usunięty z programu publicznego posiedzenia. Powrót cesarza Alexandra
| |
| − | do Rosyi. Pamiątka dla Putaw. Posiedzenie Grudniowe 1805 r. Zapowiedź prac nad historya
| |
| − | I geografią Polski. Odczyt Staszica o Ziomiorodztwie i jego zakończenie.
| |
| − |
| |
| − | Tymezasem na teatrze wojny europejskiej rozegrywały
| |
| − | się bitwy stanowcze, które niebawem dalekonośnem
| |
| − | echem o mury Warszawy odbić się miały. Napoleon na
| |
| − | czele korpusów: Bernadotta, Marmonta, Davousta, Lannesa,
| |
| − | Soulta i Neya, z armią dwukroćstutysięczną, zasiloną puł-
| |
| − | kami Badeńezyków, Wirtemberezyków, i lessów, Nassau-
| |
| − | ezyków i Bawarów, pospieszy] ku Wiedniowi i, zmusiwszy
| |
| − | Macka do kapitulacyi, wkroczył do stolicy Austryj 19 li-
| |
| − | stopada 1806 r., gdzie rozpisał kontrybucyę 100 milionów
| |
| − | franków na kraje rakuzkie i wyznaczył swoich guberna-
| |
| − | torów do zarządu monarchią.
| |
| − | 2 grudnia, po doszczętnem rozbiciu armij: rosyjskiej
| |
| − | i austryackiej w bitwie pod Austerlitz, wydal pamiętną
| |
| − | proklamacyę: Soldats! Je suis content de Vous! i zawiązał
| |
| − | z Franciszkiem II przedwstępne rokowania pokojowe, pod
| |
| − | warunkiem bezzwłocznego odwrotu armii rosyjskiej do swej
| |
| − | ojczyzny i rozwiązania koalicyi.
| |
| − | Wiadomość o pogromie wojsk sprzymierzonych doszła
| |
| − |
| |
| − | str 301
| |
| − | HYMN WORONICZA.
| |
| − |
| |
| − | do Warszawy za pośrednictwem gazet berlińskich i z nich
| |
| − | to miejscowe pisemka podały z tajoną radością niektóre
| |
| − | szczegóły o bohaterskich czynach Napoleona, budząc po-
| |
| − | wszechny zapal w ludności i złudne nadzieje możliwych
| |
| − | odmian politycznych.
| |
| − | Członkowie Towarzystwa przyjaciół nauk, zawsze,
| |
| − | jak dotąd, wierni swej zasadzie — niemieszania się do po-
| |
| − | lityki i działania w duchu uśmierzającym namiętności tłu-
| |
| − | mów, zebrawszy się na naradę w dniu 8 grudnia 1805 r.
| |
| − | postanowili na najbłiższem posiedzeniu publicznem, wy-
| |
| − | znaczonem na 13 grudnia 1805 r., uniknąć wszelkich ze
| |
| − | strony rządu pruskiego podejrzeń i usunąć wszelkie alu-
| |
| − | zye do wypadków bieżących; natomiast, zaznaczyć swoja
| |
| − | lojalność wygłoszeniem pochwały pogrobowej na cześć
| |
| − | zmarłego członka swego, przedstawiciela miejscowego rządu
| |
| − | pruskiego, v. Meyera. Oględność swa posunęli członkowie
| |
| − | do tego stopnia, iż uprosili bisk. Woronicza, by, »ulegając
| |
| − | okolicznościom teraźniejszym i stosunkom«, wstrzymać się
| |
| − | raczył od wygłoszenia na posiedzeniu publicznem natchnio-
| |
| − | nego hymnu »do Boga«, skreślonego w duchu nie licu-
| |
| − | jącym z widokami rządu pruskiego, odnośnie do narodo-
| |
| − | wości polskiej. Wiersz ks. Woronicza zastąpię miał —prze-
| |
| − | kład klasycznych utworów greckich...
| |
| − | Nie bez słusznej racy i uważali członkowie, iż na-
| |
| − | tchniony hymn Woronicza, nie odpowiadał »okolicznościom
| |
| − | teraźniejszym«.
| |
| − | Podniósłszy w nim laski szczególne, okazane przez
| |
| − | Opatrzność ojcom, i wielkość minioną narodu, w łzawych
| |
| − | strofach jeremiaszowych opłakuje poeta winy przodków,
| |
| − | i pokutę za grzechy, cierpianą przez potomków. Rozbrzmie-
| |
| − | wają w tym przecudnym wierszu echa upadku pogrobow-
| |
| − | ców, którzy za górami i morzami kości swe składają na
| |
| − | ofiarę cudzym bogom, »na murzyńskich piaskach« i w »bez-
| |
| − | drożach skwarnych spiekot« »krokodylom«, opowiadając
| |
| − | swoje smutne dzieje i wpatrując się »z tajnem przeczuciem«
| |
| − | »w gwiazdę nowych światów«...str 302
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIE8TY PIERWSZY.
| |
| − |
| |
| − | »Cóż się wzdy podziało z póżnem ich plemieniem?
| |
| − | Tyś twarz odwrócił, a my... w proch sie rozsypali...
| |
| − | Szczątki nasze wiatr rozniósł z pyleni i z imieniem
| |
| − | Morza niemi igrają po zaświatnej fali,
| |
| − | Ciskając z gniewem na murzyńskie piaski
| |
| − | Ciała zakrzepłe piętnem Twej niełaski.
| |
| − |
| |
| − | Drudzy przeżyć nie mogąc zgonu wspólnej matki,
| |
| − | Spostrzegłszy jakaś gwiazdę nowych świata cudów
| |
| − | I z nią tajnem przeczuciem łącząc tchu ostatki,
| |
| − | W bezdrożach skwarnych spiekot, włóczęgi i trudów,
| |
| − | Lądy i morza obieżawszy sława
| |
| − | Łzy krokodylom wmawiają swą sprawą...
| |
| − |
| |
| − | Gościńce sławy naszej chwastami zarosły,
| |
| − | Rozwalinom Syonu pokrzywy panują —
| |
| − | Po wieżach głos pogrobny puszczyki rozniosły,
| |
| − | A smętne cienia Ojców po kątach się snują,
| |
| − | Wskazując zwłoków swych ułomki świetne,
| |
| − | Powyrzucane na śmiecia wymietne!
| |
| − |
| |
| − | Sami siebie nie znamy, a gdzie stąpim krokiem,
| |
| − | Poziewa trup ojczyzny posoką spluskany.
| |
| − | Wszystko drażni, rozdziera nieznanym widokiem
| |
| − | I sen nawet spoczynku broniąc niczblagany
| |
| − | Szarpie szydersko i serca i czucie
| |
| − | Marzeniem wzrosłem i znikłem w minucie.
| |
| − |
| |
| − | Odkupując chleb, wodę i sól z gruntów własnych,
| |
| − | Po naszych sie ulicach rozmówić nie możem,
| |
| − | Wkrótce — miasto żurmanów i bławatów jasnych,
| |
| − | Kusy kubrak z patlaku na grzbiet chudy włożeni.
| |
| − | A miasto świetnych przepasek i wieńców
| |
| − | Zgrzebny powrózek z łyczków i rzemieńców...
| |
| − |
| |
| − | Łzy nasze są świadkami błędu i poprawy
| |
| − | A Ty patrzeć nie możesz na łez ludzkich zdroje,
| |
| − | Ni się wyprzesz Twych dzieci, Iłodzicu łaskawy,
| |
| − | Cóż Ci zostaje? Wyrzec dawne słowa Twoje:
| |
| − | »Kości sprućhniałe! Powstańcie z mogiły
| |
| − | »Przywdziejcie ducha i ciało i siły!«
| |
| − |
| |
| − | W przeczuciu wieszczem chciał Woronicz wygłosić
| |
| − | tę przyszłość, którą niezadługo już miał zgotować naro-
| |
| − |
| |
| − | str 303
| |
| − | DAR CESARZA ALEXANDRA I.
| |
| − |
| |
| − | dowi zwyciężony pod Austerlitzem, Alexander I... Tegoż
| |
| − | samego dnia, gdy odbywało się publiczne posiedzenie To-
| |
| − | warzystwa w Warszawie, stanął cesarz ponownie w po-
| |
| − | wrocie do swej ojczyzny w Lublinie i stamtąd, przez Mię-
| |
| − | dzyrzec i Brześć litewski, podążył do Petersburga.
| |
| − | Wróciwszy do swej stolicy, raz jeszcze zapragnął
| |
| − | zaświadczyć przed światem życzliwość dla Polaków i przy-
| |
| − | jaźń dla rodziny swego ministra spraw zagranicznych,
| |
| − | gdyż nadesłał dla ozdobienia świątyni Sybilli w Puła-
| |
| − | wach płytę szklaną, na dowód: (słowa historyka rosyj-
| |
| − | skiego Szildera) »iż, bez względu na zmienność losów, po-
| |
| − | został w swej przyjaźni niezmiennym i pragnie umieścić
| |
| − | w świątyni wspomnień narodowych polskich dar swój na
| |
| − | miejscu takiem, na któremby jaśniał wysoko, promieniem
| |
| − | nadziei«80).
| |
| − | W lojalnych słowach zagaił prezydujący Albertrandi
| |
| − | posiedzenie publiczne Towarzystwa w sali XX. Pijarów,
| |
| − | dnia 13 grudnia 1805 r., w kilka dni po pogromie Auster-
| |
| − | litzkim (2 grudnia) odbyte.
| |
| − | Mowa jego, nie drukowana w rocznikach, widocznie,
| |
| − | również z uwagi »na okoliczności terażniejsze« lecz zacho-
| |
| − | wana w całości w autografie między aktami Towarzystwa,
| |
| − | obfitą była w szczegóły, obchodzące nietylko język polski
| |
| − | i literaturę, lecz i dzieje krajowe, któremi nieco tro-
| |
| − | skliwiej, niż dotychczas, zajmować się poczęto. Jest ona
| |
| − | ważną i ze względu na echa doniosłych przewrotów w uniy-
| |
| − | słowości europejskiej ówczesnej, jakie w niej rozbrzmie-
| |
| − | wają, prawda, w wyrazach oględnych, niemniej wszakże
| |
| − | świadczących o związku duchowym członków Towarzy-
| |
| − | stwa z prądami ówczesnymi Zachodu.
| |
| − | Nie będzie bez korzyści dla nauki przytoczenie w wię-
| |
| − | kszych ustępach najważniejszych owej mowy szczegółów:
| |
| − | »Ktokolwiek pilnie rozważyć zechce — mówił prezydujący —
| |
| − | zamiary, które w swojem ustanowieniu nasze Towarzystwo miało
| |
| − | sobie wskazane, których się dotąd nieodstępnie trzyma, nie tak sie
| |
| − | dziwować będzie temu, iż w dosiegnieniu ich z powolnością postę-str 304
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY PIERWSZY.
| |
| − |
| |
| − | puje; jako raczej wielbić jego niewzruszoną stałość w chwalebnem
| |
| − | przedsięwzięciu.
| |
| − | »Niemałej to trudności — dzieło ożywić i w pierwotnej rzeżwości
| |
| − | utrzymać jeżyk, któremu przygody szczęścia prawie martwym być
| |
| − | kazały.
| |
| − | »Niepospolita jest odwaga tych, z jaką się zdobywają ci, co
| |
| − | przestrzeń nauk i publicznego oświecenia rozszerzyć
| |
| − | przedsiębiorą w czasie, w którym nauki podlegają rewolu-
| |
| − | cyi, która ich zasady, ich prawidła, ich wnioski i prze-
| |
| − | pisy zupełnie odmieniła, częścią, za odkryciem prawd, dotąd
| |
| − | utajonych, częścią, za przekonaniem o nieuchronnej potrzebie ich
| |
| − | reformy, częścią nakoniec, dla szeroce rozlegającego się gustu,
| |
| − | różnego od wieków poprzednich, którego chwyta się chciwie gmin.
| |
| − | któremu, i ci nawet, co go nie chwała, ulegać musza.
| |
| − | »Jak bystre mieć oko muszą, co objąć rozległość niezmierzona
| |
| − | onych pragną, które, w nie tak bardzo od nas odsunionych ciągach,
| |
| − | za niejaki zbytek poczytywane były, dziś są — cząstką składową pole-
| |
| − | rowanych narodów, oświeconej publiczności, nieodbitym przepisem
| |
| − | przystojnego, w pomiernych nawet klasach, wychowania.
| |
| − | »Cóż dopiero, kiedy te nauki, podane, objaśnione, wyłożone być
| |
| − | maja językiem, któremu oszczędność wieków przeszłych, dogodnych
| |
| − | wyrazów nie nadała, częścią, przez obawę ubliżenia czystości ojczy-
| |
| − | stego języka, częścią, iż słowa i wyrazy utworzone, tylko naukom
| |
| − | obmyślone być mogą, nie zaś tym, których wyobrażenie nawet w my-
| |
| − | śli nie postało. Gdyż rzeczy poznanie — zawsze poprzedzać musi na-
| |
| − | danie im nazw dogodnych. A że nie jest to rodzaj niejaki zuchwal-
| |
| − | stwa, podjąć się pokazać, że w wiekach, w których, Włochy tylko,
| |
| − | wyjąwszy i może Hiszpanię, w reszcie Europy mglista nauk zorza
| |
| − | pokazała się, myśmy już mieli świetną i godną szacunku literaturę,
| |
| − | a pokazać to, nie próżnem wyliczeniem imion mało znanych pisarzów,
| |
| − | ale stawieniem przed oczy publiczności ich dziel, i wydobywaniem,
| |
| − | że tak rzekę, z grobu, przezacnych autorów, których pamięć ogro-
| |
| − | mem wieków przywaloną została, a dzieła w innej dobie nieśmier-
| |
| − | telne, ledwie nie były wszystko pożerającego czasu zawziętością
| |
| − | pozbawione...
| |
| − | »Historya, bądź ona uważana będzie jako skład wierny
| |
| − | ludzkich czynności, bądź jako mistrzyni roztropności, dająca sprawom
| |
| − | ludzkim przyzwoity kierunek, zawsze Towarzystwa naszego nie-
| |
| − | uchronnem się zdawała zaprzątnieniem. Dopieroż historya naro-
| |
| − | dowa! która, lubo z pracowitej usilności wybornych pisarzów wiele
| |
| − | światła nabrała, jednak, iż nie wszyscy rozłożystych obrazów ogro-
| |
| − | mność objąć mogą, zdało się i w ściślejszych granicach rysy wiel-
| |
| − | kich, wiernie w przyzwoitych wymiarach zachowujących ogarnąć.
| |
| − |
| |
| − | str 305
| |
| − | ZAPOWIEDŹ GEOGRAFII I HISTORYI POLSKI.
| |
| − |
| |
| − | a tym, ku wygodzie i znających ją i nieznających, ułożonym sposo-
| |
| − | bem, za namową i zachęceniem Towarzystwa wydać, na nowo przed-
| |
| − | sięwzięte nietylko jako powieść, w najpewniejszch źródłach czerpana,
| |
| − | ale też poważnemi, pozostalemi pamiątkami, zaświadczona.
| |
| − | »Jedno z najpowabniejszych, a oraz najpożyteczniejszych dzieł:
| |
| − | Geografia kraju, w którym mieszkamy, a przez nią i hi-
| |
| − | storya, objaśnić ją mogąca, przedsięwzięte jest świeżo od Franciszka
| |
| − | Czajkowskiego, kanonika łowickiego, którego zamiar, układ i wyko-
| |
| − | nania sposób, według jego własnych słów opisze:
| |
| − | »Pocznę od opisania całej ziemi, jakie nam podał za swych
| |
| − | czasów Herodot, a zatym i tej części Europy, do której opisania mój
| |
| − | teraźniejszy zamiar rozciągać się będzie. Potem, przez następne ba-
| |
| − | dania i na nie odpowiedź, dowiadywać się będziemy: Jak dawno za-
| |
| − | ludniona została? W jaki sposób od dawnych Greków poznana? Jakie
| |
| − | narody ją ciągle posiadały? Jakie im obce przyległe były, albo się
| |
| − | w między nich wmieszały? Jakie zwyczaje, jakie prawa, jakie związki
| |
| − | miedzy sobą i między obcemi miały? Jaka zdatność i sposób wojo-
| |
| − | wania? Jaka religia? Jakie zwyczaje, życie i mieszkanie? słowem,
| |
| − | wszystko, co do poznania naszej ziemi i naszego narodu przydatnem
| |
| − | być powinno«.
| |
| − | »Do tego rysu przyłączona będzie pilnie wykonana mapka
| |
| − | geograficzna krajów, dawną Polskę składających«.
| |
| − | Po wyliczeniu prac członków Towarzystwa, dawniej
| |
| − | już zapowiedzianych i w części wykonanych, jak n. p.
| |
| − | Chodkiewicza: (o ciepłomierzu), Kinzla: (o sztuce leczenia),
| |
| − | Krysińskiego: (o garbarstwie), układu dalszych tomów Ro-
| |
| − | czników i czytania zaprenumerowanych dzienników,
| |
| − | »naprowadzić nas mogących na ślad doskonałości, do któ-
| |
| − | rej nauki wszystkie, po różnych Europy krajach, postę-
| |
| − | pują« — zakończył Albertrandi mowę swoją wspomnieniem
| |
| − | o zmarłym Meyerze, w następujących charakterystycznych
| |
| − | słowach:
| |
| − |
| |
| − | »Straciliśmy honorowego, długowiecznej pamięci godnego, męża,
| |
| − | członka Towarzystwa, Meyera, prezesa regencyi tutejszej, wieloza-
| |
| − | cnemi tytułami i szacownemi dowodami, przez zasługi sobie zjednane,
| |
| − | zaszczyconego.
| |
| − | »Zostawiam innym wielbić jego wyborną naukę, miłość spra-
| |
| − | wiedliwości, w doścignieniu zawiłości niewypowiedzianą łatwość,
| |
| − | przystępność, cierpliwość w przekładaniu, nieodstępną stałość w od-
| |
| − | dawaniu sprawiedliwości, pracowitość. Wszystko to zaświadczy dłu-
| |
| − |
| |
| − | 20
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.str 306
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY PIERWSZY.
| |
| − |
| |
| − | gowieczna potomność. Ale, w stosunku do Towarzystwa, winienem
| |
| − | mu to chwałę przyznać, iż on cel naszego Zgromadzenia
| |
| − | poznał, on zamiary jego pochwalił, on, jeśli jakie wąt-
| |
| − | pliwości, lub podejrzenia, chmurki powstawały, je roz-
| |
| − | pędzał, od kłopotliwej surowości cenzury uwolnił,
| |
| − | uroczystem świadectwem niewinności, jak pożyte-
| |
| − | czności, zamysłów naszych, a zaświadczenie, to nowym upo-
| |
| − | ważnienia sposobem potwierdził, nie tylko i chęcią, ale i wdziecznemi
| |
| − | wyrazami pozwolił, by rejestr honorowych członków naszych imie-
| |
| − | niem jego był zaszczycony. Te są wdzięczności, te żalu naszego
| |
| − | oznaki, które szanownym jego popiołom hołd powinny jego ku nam
| |
| − | przychylności, oddajemy«.
| |
| − | Po zagajeniu prezesa nastąpiła rozprawa Staszica:
| |
| − | o ziemiorodztwie gór dawnej Sarmacy i, a pó-
| |
| − | źniej Polski, zakończona gorącem wezwaniem do mło-
| |
| − | dzieży, »narodu jedynej nadziei«.
| |
| − | »Był może ten czas — mówił wielki patryota — gdzie życzyć
| |
| − | należało, aby ziemia nasza znana nie była. Lecz dzisiaj jest
| |
| − | czas, abyśmy wszyscy nad tein pracowali, wszyscy sic starali, jakby
| |
| − | ja wysławię we wszystkich jej stosunkach z niemi. Jest ona dzie-
| |
| − | dzictwem Waszych Ojców. Jest więc jedna z tych charakteryzujących
| |
| − | waszych cech. Jakie cechy świecie zachować, jest w waszej powin-
| |
| − | ności i jest w waszej mocy.
| |
| − | »Jeżeli wam już nie wolno z innemi ludy chodzić w zawody
| |
| − | o narodową sławę bohaterstwa, to wolno wam, — owszem, wyzywają
| |
| − | was Europejskie Narody w zawód, o sławę wszystkich innych rodza-
| |
| − | jów. Idźcież w te, szlachetne zabiegi i z cudzoziemcami i z wspól-
| |
| − | zobywatelonemi ludy; a nieustępując na waszej ziemi nikomu
| |
| − | pierwszeństwa, w cnotach, w pracach, naukach; połóżcie na tem
| |
| − | wszystkiem, cokolwiek ziemia waszych ojców, w najwyższych gó-
| |
| − | rach, w najgłębszych wewnętrza za kopach i w morzach i W powie-
| |
| − | trzu, ciekawego, użytecznego, zawiera; połóżcie, mówię, na wszyst-
| |
| − | kiem: pracy, dowcipu, wynalazku, umiejętności, pierwszo Imię Polaka!
| |
| − | »Również wy, wielcy tejże ziemi właściciele! Zamiast rOZ-
| |
| − | praszań się po obcych stolicach, jrromadźcie sio w na-
| |
| − | rodowo miasta. Tani działajcie na to najtęższa sprężynę władz
| |
| − | ludów: umysł narodowy! Tam domy wasze niechaj się staną
| |
| − | świątynią, narodowych obyczajów! Niechaj w nich ta Młodzież, pod
| |
| − | waszem okiem, pod waszym sadem, wyknie szanować prace, nauki
| |
| − | i cnotę. A wy, waszemi dochody uświetniajcie przodków pamięć
| |
| − | i dzieła; pomnażajcie w waszej krainie: sztuki, umiejętności, ręko-
| |
| − | dzieła, rzemiosła, handel, rolnictwo. Tak z zamiarami przychyl-
| |
| − |
| |
| − | str 307
| |
| − | MOWA STASZICA.
| |
| − |
| |
| − | nych wam, mądrych rządów, będąc zgodnymi, zostaniecie oraz
| |
| − | i waszemu Narodowi wierni.
| |
| − | »Paść może i Naród wielki; zniszczeć nie może
| |
| − | tylko — nikczemny!«
| |
| − | Rozprawę Staszica, będącą pierwszą próbą zbadania
| |
| − | Karpat i Beskidów, bogatą w szczegóły i obrazy malo-
| |
| − | wnicze, i dziś jeszcze z prawdziwą korzyścią i rozkoszą
| |
| − | odczytać może wielbiciel przyrody swojskiej.
| |
| − | Gazeta warszawska zdając w Nrze 100 z 13 grudnia
| |
| − | 1805 r. sprawę z odbytego posiedzenia publicznego, nad-
| |
| − | mieniła, że się ono odbyło »w przytomności licznego zgro-
| |
| − | madzenia płci obojej«.str 308
| |
| − | ROZDZIAŁ XXXII.
| |
| − |
| |
| − | Reforma w wygłaszaniu mów publicznych. Lokacye funduszów. Projekt Lipińskiego o krytyce
| |
| − | literackiej. Dyskusye nad tym projektem. Tematy konkursowe. Nowi kandydaci. Uwieńczenie
| |
| − | rozprawy Lerneta o zarazie morowej. Nowe reformy w sądzeniu rozpraw konkursowych.
| |
| − |
| |
| − | Widocznie, musiały przy wygłoszeniu ostatnich ustę-
| |
| − | pów mowy Staszica zajść jakieś burzliwe oznaki
| |
| − | zadowolenia ze strony publiczności, łaknącej zazwyczaj
| |
| − | tego rodzaju patryotyczno-krasomówczych zwrotów, jeśli
| |
| − | na pierwszem posiedzeniu zwyczajnem z dnia 5 stycznia
| |
| − | 1806 r. członek Feliks Potocki uczynił wniosek, »by, dla
| |
| − | zapobieżenia nieprzyzwoitościom w czytaniach aa
| |
| − | sesyach publicznych« każda rozprawa ulegała uprzedniej
| |
| − | kontroli członków, na sesyach centralnych. Wniosek ten
| |
| − | przyjętym został, z obostrzeniom, iż odtąd, po wprowadze-
| |
| − | niu odpowiednich zmian w tekście rozpraw, będą one pod-
| |
| − | pisywane przez prezydującego i sekretarza.
| |
| − | Następnym przedmiotem zajęć zebranych było obmy-
| |
| − | ślenie bezpiecznego sposobu zachowania listów królewskich
| |
| − | do Towarzystwa adresowanych, które się szczęśliwie odna-
| |
| − | lazły.
| |
| − | Na posiedzeniu 9 lutego 1806 r. zażądali członkowie,
| |
| − | by rozprawa Staszica O ziemiorodztwie wydrukowaną została
| |
| − | oddzielnie od Roczników. Sekretarz Osiński oświadczył, iż
| |
| − |
| |
| − | str 309
| |
| − | PROJEKT KRYTYKI DZIEŁ POLSKICH.
| |
| − |
| |
| − | Michał Walicki
| |
| − |
| |
| − | ułożył się już w tej mierze
| |
| − | z prefektem drukarni XX. Pi-
| |
| − | jarów, Bielskim. Drukowanych
| |
| − | będzie 800 egzemplarzy, które,
| |
| − | według woli autora, sprzeda-
| |
| − | wać się będą »na zysk Zgro-
| |
| − | madzenia, po obrachunku ko-
| |
| − | sztów«.
| |
| − | Ze spraw bieżących, pod-
| |
| − | niesiono potrzebę ulokowania
| |
| − | sumy 4000 złotych polskich,
| |
| − | stanowiących remanent do-
| |
| − | chodów Towarzystwa, a nadto
| |
| − | oblatowania W aktach kamery
| |
| − | listów królewskich. Urodzo-
| |
| − | nemu Konopce, ugodzonemu do czynności »obwieszczania
| |
| − | członków o posiedzeniach« wyznaczono płacy miesięcznej
| |
| − | 24 zł. pol.
| |
| − | Ważniejszym był przedmiot poruszony przez Józefa
| |
| − | Lipińskiego. Odczytał on wypracowany przez siebie »pro-
| |
| − | jekt krytyki dziel, wychodzących w języku polskim«. Do
| |
| − | rozpatrzenia tej kwestyi przedwstępnie wyznaczono deputa-
| |
| − | cyę w osobach: J. K. Szaniawskiego, Potockiego, Woronicza
| |
| − | i Krysińskiego.
| |
| − | Gdy na następnem posiedzeniu z d. 2 marca sprawa
| |
| − | ta pod obrady przyszła, Stanisław Potocki gorąco poparł
| |
| − | wnioskodawcę, »wyliczając użytki, jakie, z bezstronnej,
| |
| − | a dalekiej od wszelkiej obrazy, krytyki wyniknąć mogą«.
| |
| − | Sądził wiec, »że dla przygotowania do tego publiczności,
| |
| − | należałoby najprzód umieścić w pismach publicznych roz-
| |
| − | prawę doskonalą o krytyce, i zacząć od sądzenia dziel
| |
| − | dawnych pisarzy«. Dodał nakoniec, »iż o to najpilniej
| |
| − | starać się trzeba, aby Towarzystwo jak najmniej w tym
| |
| − | zamiarze wystawiać na spory t pisarzami«.
| |
| − | Prezydujący i wielu członków uznali, że »zamysł
| |
| − | kolegi Lipińskiego jest bardzo potrzebny i użyteczny.str 310
| |
| − | CZEŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY DRUGI.
| |
| − |
| |
| − | Jan Pomian Kruszyński.
| |
| − |
| |
| − | Zachęcić należy i kolegę i ka-
| |
| − | żdego z członków, aby się tą
| |
| − | pracą zaprzątnęli, pod warun-
| |
| − | kiem jednakże, aby w imieniu
| |
| − | Towarzystwa takie dzieła nie
| |
| − | wychodziły i aby w żaden spo-
| |
| − | sób odpowiedzialność na niego
| |
| − | nie spadała«.
| |
| − | Inni członkowie wyliczyli
| |
| − | »nieprzyzwoitości stąd wyniknąć
| |
| − | mogące* i przywiedli ustawy,
| |
| − | w których Zgromadzenie »za-
| |
| − | broniło sobie wszelkiego sądu co
| |
| − | do ksiąg, drukiem już ogłoszo-
| |
| − | nych«.
| |
| − | Wobec tej różności zdań, nic stanowczego Towarzy-
| |
| − | stwo w tej kwestyi nie uchwaliło, lecz przydało do depu-
| |
| − | tacyi już wyznaczonej: Stanisława Potockiego i Klokockiego.
| |
| − | Wreszcie zawiadomiono o nadesłaniu prac konkur-
| |
| − | sowych, tragedyj: Troidea i Wanda, jakoteż rozpraw: o mo-
| |
| − | rze i o Czerwca polskim.
| |
| − | Na posiedzeniu 13 kwietnia odczytano uwagi depu-
| |
| − | tacyi nad wnioskiem Lipińskiego o krytyce. Większość
| |
| − | oświadczyła się przeciw projektowi, wykazując »nieprzy-
| |
| − | zwoitości, jakie wyniknąćby musiały z recenzyj i krytyk,
| |
| − | wykonywanych lub upoważnionych od Zgromadzenia,a prze-
| |
| − | ciwnych zupełnie jego ustawom«, przyczem Kłokocki imie-
| |
| − | niem Lipińskiego oświadczył, iż tenże cofa swój wniosek
| |
| − | zupełnie.
| |
| − | Wyznaczono następnie deputacyę do oceny nadesłanej
| |
| − | rozprawy „O wpływie reformy Lutra etc." w osobach: Sta-
| |
| − | szica, Prażmowskiego, Bohusza, Szaniawskiego, Klokockiego,
| |
| − | Wiesiołowskiego i Kortuma. Deputacya miała się zbierać
| |
| − | przez dni trzy w godzinach popołudniowych.
| |
| − | Po przedstawieniu nowej listy kandydatów, prezydu-
| |
| − | jący odczytał list P. Chretien Daniel Erhard, z Lipska
| |
| − |
| |
| − | str 311
| |
| − | NOWI CZŁONKOWIE.
| |
| − |
| |
| − | nadesłany, w którym tenże, nadsyłając Zgromadzeniu „Ga-
| |
| − | zetę uczoną lipską" ze stycznia i lutego 1806 r., upraszał
| |
| − | o przysyłanie wzajemne prac uczonych Towarzystwa, przy-
| |
| − | czem zalecił i wiersz swój, napisany na cześć Imperatora
| |
| − | Wszechrosyi
| |
| − | Złożono wreszcie w sekretaryacie opinie (merita)
| |
| − | o kandydatach: Amilkarze Kosińskim, .lanie Łuszczewskim,
| |
| − | Macieju Sobolewskim, Wawrzyńcu d'Engestromie i Naxie,
| |
| − | hidrauliku b. króla polskiego i Rzplitej.
| |
| − |
| |
| − | Bacciarelli.
| |
| − |
| |
| − | Na posiedzeniu 4 maja 1806 r. Osiński przedstawił
| |
| − | kandydata na członka przybranego — Jerzego Samuela
| |
| − | Bandtkiego, rektora szkoły we Wrocławiu, członka Tow.
| |
| − | naukowego w wyższej Luzacyi.
| |
| − | Z powodu przeniesienia niektórych członków z rzędu
| |
| − | czynnych do przybranych, Staszic 81) powstał żywo prze-
| |
| − | ciw »nieprzyzwoitościom stad wyniknąć mogącym« i na
| |
| − | jego wniosek, degradacya taka w przyszłości usuniętą
| |
| − | być miała.str 312
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY DRUGI.
| |
| − |
| |
| − | Odczytano list Alexandra Sapiehy, donoszący o ukoń-
| |
| − | czeniu »uczonych podróży we Włoszech« i o przyjeździe
| |
| − | autora do kraju. Odczytanie publiczne tej pracy odłożono
| |
| − | do sesyi jesiennej, nadto odczytano bezimiennego »Uwagi
| |
| − | nad językiem polskim«. Tenże sam autor już raz w tym
| |
| − | zamiarze przysłał pismo Zgromadzeniu i dlatego uchwalono
| |
| − | zawiadomić go w gazetach, »iż pismo jego z wdzięcznością
| |
| − | od Towarzystwa odebranem zostało«.
| |
| − |
| |
| − | Zygmunt Vogel.
| |
| − |
| |
| − | Na wyborach odbytych d. 11 maja 1800 r. przyjęci
| |
| − | w poczet członków czynnych: ks. Antoni Dąbrowski, pro-
| |
| − | fesor wyższej matematyki w szkołach pijarskieh.
| |
| − | Do przybranych: Fiszer, Łuszczewski, Amilkar Ko-
| |
| − | siński, Jerzy S. Bandtkie, Dr. Lernet, Nnx hydraulik.
| |
| − | Do honorowych: Wawrzyniec hr. d'Engestrom, Daniel
| |
| − | Erhard.
| |
| − | Przyjęto wniosek Kortuma, by członkowie przy wstę-
| |
| − | powaniu do Towarzystwa zawsze pewną ofiarę składali.
| |
| − | W końcu Stan. Potocki oświadczył gotowość przyję-
| |
| − | cia do lokacyi funduszów zbywających Towarzystwa.
| |
| − |
| |
| − | str 313
| |
| − | ROZPRAWA LERNETA UWIEŃCZONA.
| |
| − |
| |
| − | Seweryn hr. Potocki.
| |
| − |
| |
| − | Na posiedzeniu nadzwy-
| |
| − | czajnem 10 maja, Feliks Po-
| |
| − | tocki odczytał przygotowaną
| |
| − | mowę pochwalną na cześć
| |
| − | zmarłego członka Michała Po-
| |
| − | tulickiego. Uznano ją za nudną
| |
| − | publicznego odczytania.
| |
| − | Poczem prezydujacy zło-
| |
| − | żył raport o rozprawie Stani-
| |
| − | sława Potockiego „O medalach,
| |
| − | mianowicie ojczystych, we wzglę-
| |
| − | dzie ich użyteczności i sztuki".
| |
| − | »Pismo to — zaopiniował re-
| |
| − | ferent — pełne gruntowności
| |
| − | i ciekawych wiadomości, do
| |
| − | których autor przydał domysły sprawiedliwe i odkrycia
| |
| − | nowe, na mocnych dowodach wsparte, tyle tylko przyda
| |
| − | zapewnionej autora od dawna chwale, że chęć wzbudzi
| |
| − | najżywszą w publiczności częstszego jego słuchania«.
| |
| − | Odczytał następnie Staszic drugą część swej rozprawy
| |
| − | o górach polskich, przeznaczonej na posiedzenie pu-
| |
| − | bliczne. »Dzieło to arcyważne, a w gruntowności podobne
| |
| − | pierwszej rozprawie, z powszechną aprobacyą przyjętem
| |
| − | zostało«.
| |
| − | Na posiedzeniu dnia 1 czerwca 1800 r. ogłosić miano
| |
| − | rezultat konkursu.
| |
| − | Sekretarz Osiński złożył raport działu matematyczno-
| |
| − | filozoficznego w tym przedmiocie i oświadczył, że »po przy-
| |
| − | zwoitym i ściąłem roztrząśnieniu, rozprawa o morowej
| |
| − | zarazie uznaną została za godną uwieńczenia«.
| |
| − | Na wniosek dra Bergonzoniego przystąpiono do obrad
| |
| − | nad tym przedmiotem, poczem, gdy Zgromadzenie podzieliło
| |
| − | raport deputacyi, otwarto kopertę z napisem: Dam visum,
| |
| − | est mortale malmu i okazało się, że autorem uwieńczonej
| |
| − | rozprawy jest P. Lernet, med. dr., członek uniwersytetu
| |
| − | wileńskiego, mieszkający w Dubnie, ten sam, który nastr 314
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY DRUGI.
| |
| − |
| |
| − | ostatniem wyborowem posiedzeniu między przybranych
| |
| − | członków Towarzystwa zaliczonym został.
| |
| − | Dano zlecenie sekretarzowi, by zawiadomił laureata
| |
| − | o losie jego rozprawy i »razem zażądał od niego, iż,
| |
| − | jeżeliby w czasie dwuletnim nowe jakie w tej mierze odkry-
| |
| − | cie uczynił, wiadomość o tern przesiał Zgromadzeniu«.
| |
| − | Uwieńczona rozprawa, napisana w języku łacińskim,
| |
| − | przetłómaczoną być miała przez Kinzla i Filipeckiego na
| |
| − | polski język i wydrukowaną w Rocznikach.
| |
| − | Staszic wystąpił z wnioskiem, by Towarzystwo usta-
| |
| − | nowiło na przyszłość stale formy sądzenia rozpraw kon-
| |
| − | kursowych, mianowicie: czy mają je sądzić działy, czy
| |
| − | też ogół Zgromadzenia?
| |
| − |
| |
| − | str 315
| |
| − | ROZDZIAŁ XXXIII.
| |
| − |
| |
| − | Napoleon u szczytu potęgi. Upadek cesarstwa rzymskiego. Rheinbund. Wojna z Prusami. Pro-
| |
| − | klamacya pruska. Zmiana polityki w Prusiech południowych. Rokowania z kamera. Plenipo-
| |
| − | tenci Towarzystwa. Uczczenie ofiarności Staszica. Jego oświadczenie. Sala przyszłych po-
| |
| − | siedzeń. Walhalla. Pogrom pruski pod Auerstadtem I Jena. Cesarz Alexander spieszy na pomoc
| |
| − | aliantowi. Kwietyzm Towarzystwa. Jego prace. Odezwa ks. Kopczyńskiego. Nadspodziewane
| |
| − | plakaty pruskie w Warszawie. Franouzi w Polsce. Publlcandum królewskie. Pod Pułtuskiem.
| |
| − | Pożegnanie Kohlera z Warszawianami. Ranni Kozacy przeprawieni na Pragę. Ostatni akt
| |
| − | rządu pruskiego, zatwierdzający układ z Kapitułą. Wiadomość z Berlina. Cesarz Napoleon
| |
| − | i deputacya polska. W Poznaniu. Książe Murat w Warszawie. Delegaci Towarzystwa. Zapo-
| |
| − | wiedź Staszica, iz posiedzenia Towarzystwa odbywać się nadal będą we własnym gmachu
| |
| − | na Kanoniach.
| |
| − |
| |
| − | Tymczasem wypadki dziejowe na Zachodzie zapowia-
| |
| − | dały rychłą państwu pruskiemu katastrofę.
| |
| − | Napoleon, u szczytu potęgi po pogromie Austerlitzkim
| |
| − | stojący, stał się protektorem »Rheinbundu« i dawne tysiącle-
| |
| − | tnie Cesarstwo niemieckie zniósł jednem pociągnięciem pióra.
| |
| − | Cesarz Franciszek II złożył koronę świętego państwa
| |
| − | rzymskiego i przybrał godność Cesarza austryackiego, jako
| |
| − | Franciszek I. Napoleon zaś, zaroiwszy Niemcy południowe
| |
| − | swemi zastępami, upokarzał Prusy naruszaniem ich tery-
| |
| − | toryów (Anspach-Beyreuth^ zabieraniem ich fortec i miast,
| |
| − | (Wezel, Essen i Verden) i zmusił je w końcu do wypowie-
| |
| − | dzenia wojny.
| |
| − | »Losy ludów — głosił Fryderyk Wilhelm w manife-
| |
| − | ście Erfurckim z dnia 9 października 1806 r. — są wpra-
| |
| − | wdzie w ręku Boga, lecz Bóg zwykł udzielać stale zwy-
| |
| − | cięstwo i nieprzerwane powodzenie tylko dobrej sprawie.str 316
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | Ta jest za nami; przekonanie o niej jest z nami; za nami
| |
| − | jest głos współczesnych, a pomyślny rezultat uwieńczy
| |
| − | nasze przedsięwzięcie!«
| |
| − | Jakby w przeczuciu wiszącej w atmosferze katastrofy,
| |
| − | miejscowa regencya pruska zaczęła świadczyć ludności
| |
| − | polskiej niebywale dotąd względy, a pragnąc przedewszyst-
| |
| − | kiem zjednać sobie inteligencyę polską, zgrupowaną około
| |
| − | instytucyi Towarzystwa przyj, nauk, Najjaśniejsza Kamera
| |
| − | warszawska w dniu 29 lipca 1806 r. zwróciła się do pre-
| |
| − | zesa Albertrandego z uprzejmem wezwaniem, o zamiano-
| |
| − | wanie plenipotentów do »traktowania i zastępowania Towa-
| |
| − | rzystwa w interesach cywilnych«.
| |
| − | Stało się zatem, dzięki polityce ogólno-europejskiej, że
| |
| − | Towarzystwo, któremu dotąd skąpiono tytułu ^uprawnionego
| |
| − | ciała«, okazało się nagle kompetentnem do mianowania dla
| |
| − | Biebie przedstawicieli prawnych i do traktowania, przede*
| |
| − | wszystkiem w przedmiocie nabycia stałej dla siebie siedziby.
| |
| − | Na posiedzeniu nadzwyczajnem z dnia 10 sierpnia
| |
| − | 1806 r. zastosowano się do życzenia kamery i delegowano
| |
| − | Krzysztofa Wilhelma Chlebowskiego, generał majora i szefa
| |
| − | regimentu infanteryi, Karola Kortuma i Andrzeja Horody-
| |
| − | skiego, członków czynnych, do działań w imieniu i na rzecz
| |
| − | Towarzystwa.
| |
| − | Od laureata rozprawy o morze, dra Lerneta, nade-
| |
| − | szło podziękowanie za wybór, z oświadczeniem, że uwień-
| |
| − | czony oczekiwać będzie cierpliwie ukończenia medalu
| |
| − | przez artystę, prosi wszakże, by w gazetach umieszczono
| |
| − | opis owego medalu. Nadto prosił Lornet, by mu pozwolono
| |
| − | dedykować uwieńczoną rozprawę Czackiemu.
| |
| − | Towarzystwo zleciło odpowiedzieć laureatowi, że do-
| |
| − | niesienie o konkursie nastąpi na posiedzeniu publicznem
| |
| − | i dopiero wtedy będzie można ogłosić w gazetach rezultat;
| |
| − | dedykowanie zaś uwieńczonej rozprawy nie może być
| |
| − | umieszczonem na czele dzieła, które w imieniu Towarzy-
| |
| − | stwa ma być drukowanem.
| |
| − | W dniu 5 października 1806 r. prezes Albertrandi
| |
| − |
| |
| − | str 317
| |
| − | NOWA SALA POSIEDZEŃ.
| |
| − |
| |
| − | po raz pierwszy urzędownie zawiadomił Zgromadzenie
| |
| − | o wspanialej ofierze Staszica i że »nalezaloby pomyśleć
| |
| − | o sposobie, w jakimby Zgromadzenie zostawić mogło trwała
| |
| − | pamiątkę wdzięczności swojej dla znakomitego kolegi«.
| |
| − | Wniosek ten przyjętym został i wyznaczono w tym
| |
| − | celu delegatów, Stanisława i Alexandra Potockich, Win-
| |
| − | centego Krasińskiego, Bohusza, Sapiehę, Vogla i Szuleckiego.
| |
| − | Staszic, który później przybył na zebranie, oświadczył:
| |
| − | »iż chcąc ozdobić salę, mającą odtąd służyć na posiedzenia
| |
| − | publiczne, w domu dla Towarzystwa przeznaczonym, przed-
| |
| − | sięwziął umieścić w niej czternaście posągów sławnych
| |
| − | z nauk Polaków, dwadzieścia kilka popiersiów i kilka ba-
| |
| − | reliefów, mających wyobrażać uczonych obcych narodów«.
| |
| − | Przy tej nowej ofierze zażądał Staszic, »aby Zgromadze-
| |
| − | nie, albo przyjęło imiona podanych przez niego mężów, lub
| |
| − | też na to miejsce innych podalo«.
| |
| − | Przejęte wdzięcznością Zgromadzenie zostawiło w tej
| |
| − | mierze wolę i wybór — ofiarodawcy.
| |
| − | W tydzień po tej ważnej sesyi, miejscowe pisma war-
| |
| − | szawskie umieściły na czele lakoniczną wiadomość, iż »woj-
| |
| − | sko królewskie dnia 14 października przegrało pod Auerstadl
| |
| − | batalię. Szczegóły tego wypadku nie są jeszcze wiadome,
| |
| − | to tylko wiemy, że Naj. Pan i bracia jego żyją i nie są
| |
| − | ranieni«.
| |
| − | Szczegółów tych o nieszczęśliwej bitwie pod Auer-
| |
| − | stedt i Jena, w której, zabitych i ranionych było 30 tysięcy
| |
| − | żołnierzy, 150 armat i 20 tysięcy jeńców dostało się w ręce
| |
| − | Francuzów, a która państwo pruskie rozbiła na szczęty,
| |
| − | przez czas długi nie miano w Warszawie, z powodu »nie-
| |
| − | odbierania gazet i pism zagranicznych z Hamburga, Ber-
| |
| − | lina, Francyi, Anglii i większej części Niemiec«. Wiedziano
| |
| − | tylko, że cesarz Alexander pospieszył na pomoc sąsiadowi
| |
| − | i d. 25 października był w Poznaniu, co zapowiadało nie-
| |
| − | dalekie już ponowne wkroczenie do Warszawy wojsk jego
| |
| − | pomocniczych.
| |
| − | Zanim najbliższe wypadki sprowadziły zmianę w owychstr 318
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | przewidywaniach Towarzystwo spokojnie odbywało dalej
| |
| − | swoje sesye prywatne i zwyczajne. W dniu 2 listopada
| |
| − | Bergonzoni podał na kandydata na członka honorowego
| |
| − | P. Aliberta, lekarza paryskiego, prezesa Towarzystwa emu-
| |
| − | lacyjnego medycznego w Paryżu, autora wielu pism lekar-
| |
| − | skich, a zebrani, na wniosek prezydującego, postanowili
| |
| − | odbyć glosowanie nad ta kandydatura już na oajbliŻSZem
| |
| − | posiedzeniu. Jednocześnie prezes podał n;t członka przy-
| |
| − | branego — Xawerego .Szaniawskiego, autora rozprawy
| |
| − | „O ułamkach dziesiętnych".
| |
| − | Spokój pozorny członków Towarzystwa był do tego
| |
| − | stopnia niezmącony, że nie przeczuwając rychłego już
| |
| − | upadku rządów pruskich nad Wisłą, wyznaczono dzień
| |
| − | 16 grudnia 1806 r. na posiedzenie publiczne, czytano raport
| |
| − | o dziełku geometry Nowickiego, dotyczącem »wynalazku
| |
| − | geometrycznego«, który, jak wykazał sprawozdawca Łęski.
| |
| − | »był własnym P. Ma rosa, inżyniera francuskiego i »zasa-
| |
| − | dza! się na działaniach mechanicznych, nie wolnych od
| |
| − | uchybień«, słuchano wniosku ks. Staszica o potrzebie zle-
| |
| − | cenia p. Kosseckiemu, bawiącemu w Paryżu, by się »zatru-
| |
| − | dniał historya, ostatnich czasów polskich«., słuchano odezwy
| |
| − | ks. Kopczyńskiego »do rodaków, w zamiarze przedsięwziętej
| |
| − | od siebie gramatyki narodowej« gdy nagle dnia 11 listo-
| |
| − | pada 1806 r. po ulicach miasta ukazały się plakaty, z pod-
| |
| − | pisem gubernatora v. Kohlera i dyrektora policyi v. Tilly,
| |
| − | z obwieszczeniem:
| |
| − | »Ponieważ tutejsi dobrzy obywatele, przez sprzeczne
| |
| − | wieści o nieegzystującym jeszcze zbliżeniu się nieprzyja-
| |
| − | ciela, w niespokojność są wprawieni, tedy sądzimy za rzecz
| |
| − | potrzebną, tutejszą upewnić Publiczność, iż nietylko sta-
| |
| − | ramy się we wszystkim względzie o utrzymanie dla nich
| |
| − | spokojności i bezpieczeństwa, lecz że nawet w tym przy-
| |
| − | padku, gdyby tutejszy garnizon miał wyjść, a miasto nie-
| |
| − | przyjacielowi miało być oddane, spokojność i bezpieczeń-
| |
| − | stwo obywateli zachowane będzie«.
| |
| − | Jednocześnie z tą odezwą przeniknęły do gazet miej-
| |
| − |
| |
| − | str 319
| |
| − | PUBLICANDUM KRÓLEWSKIE.
| |
| − |
| |
| − | scowych wiadomości szczegółowsze o katastrofie pod Jena,
| |
| − | o bohaterstwie Napoleona, który »z szybkością błyskawicy
| |
| − | swoje gwardye do ognia prowadził«, o niebezpieczeństwie
| |
| − | króla »być pojmanym, aż go regiment gwardyi wziął w śro-
| |
| − | dek i przerżnął się z nim przez francuską linię«, o zgonie
| |
| − | na polu bitwy generałów pruskich Schmettaua i Ruchela,
| |
| − | z których, ostatni »był naprzód w bok ranny, ale powró-
| |
| − | ciwszy nazad do bitwy, ugodziła go kula
| |
| − |
| |
| − | Joachim ks. Murat
| |
| − | w r. 1806.
| |
| − |
| |
| − | w miejsce, na którem miał order«, o wziętych
| |
| − | w niewolę 14 generałach i księcia Uranii Fulda, »z którym
| |
| − | bardzo wspaniale obszedł się książę Bergski Murat«.
| |
| − | Dalsze wiadomości stwierdziły »bytność wojsk rosyj-
| |
| − | skich na Pradze i marszu ich ku granicom polsko-pruskim
| |
| − | na pomoc królowi jegomości przeciw Francuzom«.
| |
| − | Ukazało się niebawem na rogach ulic Warszawy
| |
| − | publicandum królewskie, datowane d. 18 listopada 1806 r.
| |
| − | z Osterode, pod dziwacznym nagłówkiem: »Przeciw obu-
| |
| − | rzycielów i sprzyjaznych do insurekcyjnychstr 320
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | poruszeń w Prusach południowych«, dowodzące,
| |
| − | iż tłóniacz nie zastosował się do życzenia królewskiego,
| |
| − | by władze krajowe prenumerowały «Słownik języka pol-
| |
| − | skiego« Lindego, oczywiście, w celu przyswojenia sobie
| |
| − | ducha i form gramatycznych tego języka...
| |
| − | Dowiedziano się też, żo król pruski znajdował się
| |
| − | o 7 mil od Warszawy, w Pułtusku, w kwaterze naczelnego
| |
| − | wodza rosyjskiego Benningsena, lecz jednocześnie dnia
| |
| − |
| |
| − | Jerzy Ludwik Egidy v. Köhler,
| |
| − | gubernator warszawski za czasów pruskich, (ze stalorytu współczesnego).
| |
| − |
| |
| − | 26 listopada 1806 roku odczytano odezwę nadspodziewaną
| |
| − | gubernatora Köhlera, iż »udając się z rozkazu królewskiego
| |
| − | do Królewca, z uczuciem żalu rozłącza się z miastem,
| |
| − | którego obywatele wszelkiego stanu dawali mu dowody
| |
| − | przyjaźni i zaufania, za co składu publicznie najżywsze
| |
| − | podziękowanie, wyrażając, iż dobrego powodzenia obywateli
| |
| − | tutejszych i wtedy nawet, gdyby w przyszłości nie miał
| |
| − | szczęścia znajdować się w ich gronie, najszczerszym ucze-
| |
| − | stnikiem być nie przestanie«.
| |
| − |
| |
| − | str 321
| |
| − | OSTATNI AKT RZĄDU PRUSKIEGO.
| |
| − |
| |
| − | Poczciwy i rycerski charakter narodu ujawnił się
| |
| − | i tym razem. Opuszczającego Warszawę przedstawiciela
| |
| − | rządu pruskiego pożegnało przychylne wspomnienie wydru-
| |
| − | kowane w Nrze 95 Gazety Warszaicskiej z 28-go listopada
| |
| − | 1806 r. »Pełne dobroci i łagodności postępowanie tego urzę-
| |
| − | dnika — brzmiał ów pierwszy wolny od cenzury pruskiej
| |
| − | artykuł — zjednało mu tu powszechną miłość i szacunek.
| |
| − | Wyjechał tegoż dnia po południu okryty błogosła-
| |
| − | wieństwem i dobrem życzeniom mieszkań-
| |
| − | ców, których będąc razem rządzcą i przyjacielem, dowiódł,
| |
| − | że przy poczciwem sprawowaniu obowiązków urzędu, pierw-
| |
| − | sze z drugim pogodzić można i, przy zmianie nawet oko-
| |
| − | liczności, trwałą znaleźć wdzięczność i poważanie«.
| |
| − | Ostatnim znamiennym czynem zdruzgotanego pod
| |
| − | Jeną rządu Prus południowych było — zatwierdzenie za-
| |
| − | wartego ostatecznie przez Staszica w dniu 24 listopada
| |
| − | 1806 r. kontraktu nabycia od kapituły warszawskiej domów
| |
| − | Nr. 85, 86 i 87, na Kanonii sytuowanych, na siedzibę To-
| |
| − | warzystwa warszawskiego przyjaciół nauk, za sumę 4800
| |
| − | ówczesnych złotych polskich. Kontrakt pomieniony »wzglę-
| |
| − | dem domów i ruderów, pod Nrami 85, 86 i 87 stojących,
| |
| − | sporządzony przed Imć panem Voigtem, deputowanym
| |
| − | Magistratu sprawiedliwości, obejmował warunek, spisany
| |
| − | w języku ówczesnym urzędowym: „dass, wenn die Gesell-
| |
| − | schaft aufhört, die Grundstücke — an den Fürsten Alexander
| |
| − | Sapieha, oder an die älteste seiner Kinder, oder die nächste von
| |
| − | seinen Successoren, wenn keine Kinder vorhanden, mit der Maas-
| |
| − | gäbe zufallen sollen, dass sie, aus diesem Grundstücke ein Kran-
| |
| − | kenhospital anliegen, oder die Revenuen aus dem Grundstücke
| |
| − | m diesem Behuf verwenden".
| |
| − | Przewidując na wypadek swej śmierci i braku sukce-
| |
| − | sorów, iż nabycie domów kapitulnych mogłoby wyrodzić
| |
| − | wątpliwości co do natury uczynionej darowizny, odnośnie
| |
| − | do skarbu, jako ewentualnego dziedzica spadku wakującego,
| |
| − | wskazał nabywca rodzinę Sapiehów, jako substytutów swej
| |
| − | darowizny. Późniejsze zmiany stosunków prawnych i poli-
| |
| − |
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.
| |
| − | 21str 322
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | tycznych w kraju, warunkowi pomienionemu odjęły pier-
| |
| − | wiastkową doniosłość.
| |
| − |
| |
| − | Zanim nadeszły wiadomości o zbliżaniu się wojsk
| |
| − | francuskich do Warszawy, nadszedł z Berlina od Ksawe-
| |
| − | rego Działyńskiego list z daty 19 listopada 1806 r. donosząc)
| |
| − | o deputacyi obywateli poznańskich do Berlina i o audyen-
| |
| − | cyi udzielonej jej na zamku królewskim przez Napoleona,
| |
| − | który, otoczony grenadyerami gwardyi cesarskiej, trzyma-
| |
| − | jącymi 340 chorągwi na Prusakach zdobytych:
| |
| − | — » Nigdy Francya nie uznała podziału Polski! —
| |
| − | przemówił do deputatów. - Nigdy nie było jej interesem,
| |
| − | ażeby ten podział nastąpił. Niezgody to wasze zrządziły
| |
| − | upadek tego sławnego w dziejach narodu. Niech przeszłość
| |
| − | służy wam za naukę do zjednoczenia się waszego! Niech
| |
| − | magnaci i majętniejsza szlachta staną na czele! Niech
| |
| − | reszta szlachty, duchowieństwo, mieszczanie połączą się!
| |
| − | A gdy ujrzę 30 do 40 tysięcy ludzi pod bronią, ogłoszę
| |
| − | w Warszawie niepodległość waszą; skoro zaś ją ogłoszę,
| |
| − | niewzruszoną będzie! Oddalony od Państwa mego, nie mogę
| |
| − | dać przelewać samej tylko krwi moich żołnierzy. Trzeba,
| |
| − | by Polacy połączyli się, dla walczenia obok wojsk moich.
| |
| − | Ogromne mocarstwo, które zawsze okazywało sio najwię-
| |
| − | kszym wrogiem waszego kraju—zniszczone jakby cudem
| |
| − | zostało... Wkrótce wojska moje wkroczą do Warszawy!«...
| |
| − | Dnia 23 listopada 1806 r. po wydaniu proklamacyi
| |
| − | do wojsk swoich, w której z dumą zdobywcy obwieścił:
| |
| − | »Jedno z najwspanialszych w Europie wojennych mocarstw,
| |
| − | które śmiało niedawno haniebną proponować nam kapitu-
| |
| − | lacyę — nie istnieje... Zdobyliśmy 60 tysięcy niewolnika,
| |
| − | 65 chorągwi, 600 armat, trzy fortece i 20-tu generałów,
| |
| − | a wszystkie prowincye monarchii pruskiej aż do Odry są
| |
| − | w naszej mocy«... — stanął Napoleon w Poznaniu. »Była
| |
| − | to - jak entuzyastycznie opisuje świadek tego wydarze-
| |
| − | nia — najsławniejsza epoka w dziejach narodu
| |
| − |
| |
| − | str 323
| |
| − | AUDYENCYA U NAPOLEONA.
| |
| − |
| |
| − | polskiego. Wielki, niezwyciężony Napoleon, stanął na
| |
| − | naszej ziemi, aby nam znowu istnieć kazał, gdy już
| |
| − | być przestaliśmy. Dzień ten wielki, dzień, od którego lata
| |
| − | egzystencyi naszej rachować będziemy, dzień ten najwię-
| |
| − | kszej radości, te tylko dla obywateli poznańskich tkliwego
| |
| − | smutku zawiązał cierpienia, iż zszedł za prędko, a pomrok
| |
| − | zachodu nie dozwolił dzieciom widzieć ojca, oglądać oblicze
| |
| − | zbawcy swego«.
| |
| − | Od godziny 5 zrana do wieczora płynęły fale ludu
| |
| − | na drogę »Ojca Ojczyzny«. Senat, stan rycerski, magistra-
| |
| − | tury wszelkie cywilne, miasto cale, wszelkiej płci i wieku
| |
| − | ludzie, na hasło Napoleona Wielkiego zbiegły się o pól
| |
| − | mili od miasta na przyjęcie go, w przygotowanych na to
| |
| − | Arkadach. Było ich cztery, pierwszy z napisem: Zwycięzcy
| |
| − | Marengo, drugi: Zwycięzcy Austerlitz, trzeci: Zwycięzcy Jena,
| |
| − | czwarty: Zbawcy Polski82).
| |
| − | Awangarda wojsk francuskich wkroczyła do War-
| |
| − | szawy o 6-ej wieczorem dnia 27 listopada.
| |
| − | W wilię tego dnia przewieziono przez miasto rannych
| |
| − | żołnierzy pruskich i rosyjskich. O 1-ej po północy wojska
| |
| − | sprzymierzone cofnęły się w cichości przez most na Pragę,
| |
| − | a przeszedłszy, zapaliły z obu stron most łyżwowy. Od-,
| |
| − | działy kozaków spóźniwszy się, stanęły nad Wisłą. »Dano
| |
| − | przyzwoite opatrzenie ranionym i krypa, przewieziono
| |
| − | wszystkich na Pragę«.
| |
| − | Pierwszym z hufców francuskich był szwadron strzel-
| |
| − | ców konnych z regimentu 13, pod dowództwem szefa swego
| |
| − | Guillauma. Ukazał się on od strony Woli i podążył na
| |
| − | Krakowskie Przedmieście, gdzie stanął przed głównym
| |
| − | odwachem. »Za pokazaniem się tego wojska wszystkie
| |
| − | okna domów główniejszych ulic oświetlone zostały, a tłum
| |
| − | ludu, otaczający go, wyrażał radość, przez powtarzane
| |
| − | okrzyki i życzliwe, pełne gościnności, przyjęcie«.
| |
| − | Nazajutrz, 28 listopada, o 4-ej po południu, wjechał
| |
| − | do Warszawy W. Książę Berg i Kliwii, Joachim Murat,
| |
| − | z orszakiem kilku tysięcy jazdy, generałów i adjutantów,
| |
| − |
| |
| − | 21*str 324
| |
| − | CZĘŚĆ IV. ROZDZIAŁ TRZYDZIESTY TRZECI.
| |
| − |
| |
| − | a na jego spotkanie wyruszył ks. Józef Poniatowski, ko-
| |
| − | mendant milicyi warszawskiej, ze znaczną liczbą obywateli.
| |
| − | Cechy z chorągwiami, starsi żydowscy, z baldachimem
| |
| − | i rodałami, nieprzejrzany tłum ludu, z »kokardami białemi
| |
| − | jak lilie« — wszystko to powitało zwycięzców oklaskami
| |
| − | i okrzykami.
| |
| − |
| |
| − | Wejście Francuzów do Warszawy 2S listopada 1806 r.
| |
| − | z miedziorytu współczesnego, (ze zbioru J. Wiel. Protojereja A. P. Malcewa
| |
| − | w Berlinie ,
| |
| − |
| |
| − | Zwołano posiedzenie nadzwyczajne Towarzystwa przy-
| |
| − | jaciół nauk na dzień 1 grudnia i prezes Albertrandi wniósł,
| |
| − | by Zgromadzenie wyznaczyło od siebie deputacyę dla po-
| |
| − | witania, księcia Berg i Kliwii, który stanął w pałacu Ra-
| |
| − | czyńskich przy ulicy Długiej. Wybrano w tym celu pre-
| |
| − | zesa, Staszica, Bergonzoniego, Stanisława Potockiego i dra
| |
| − | Lafontaina.
| |
| − | Imieniem Staszica oświadczył nadto prezes, iż »domy
| |
| − | na Kanoniach są już własnością Zgromadzenia« i że będzie
| |
| − |
| |
| − | str 325
| |
| − | DAR STASZICA.
| |
| − |
| |
| − | już można odbyć następne posiedzenie w sali gmachu na
| |
| − | to przeznaczonego, o czem publiczność zawiadomić należy.
| |
| − | — »Czyn ten wspaniały, godny tak zacnego obywa-
| |
| − | tela i gorliwego nauk miłośnika — zakończył Albertrandi —
| |
| − | zapisanym zostać winien w księdze Zgromadzenia, na wie-
| |
| − | czystą żyjących i potomnych pamiątkę«.
| |
| − | Postanowili zebrani, aby przyszłe posiedzenie publiczne
| |
| − | Towarzystwa przyjaciół nauk odbyło się już we własnym
| |
| − | tegoż gmachu, na Kanoniach. Na tem posiedzeniu odczytać
| |
| − | mieli swe pisma: Albertrandi, Stanisław Potocki, ks. Sapieha
| |
| − | i Staszic, a nadto Ludwik Osiński wiersz okolicznościowy,
| |
| − | prozą ułożony, — w języku francuskim...
| |
| − |
| |
| − | KONIEC KSIĘGI PIERWSZEJ.str 327
| |
| − | PRZYPISKI
| |
| − |
| |
| − | 1) Arch. Tajne berlińskie. 1 Abth. nr 1089. Acta generalia des
| |
| − | Königl. Ober Schul Collegii über die Verf. und Verbess. des Schul-
| |
| − | wesens in der Prov. Südpreussen str. 127.
| |
| − | 2) Wenn et nicht verhinderte, dass sein eigener Schwiegerva-
| |
| − | ter, der Graf von Finkenstein, die anglückliche Hofdame beredete,
| |
| − | dem Könige nachzugeben, weil sie dadurch selbst dem Glücke des
| |
| − | Landes opfere, so verräth das zum mindesten — Schiräche"... Petersdorff
| |
| − | w Allg. deutsche Biographie t. 40, str. 352.
| |
| − | 3) «Er (Voss), sagte sich, dass die, der Verstellungskunst so kun-
| |
| − | digen, Polen, nie für echte Kinder ihres neuen Vaterlandes geachtet
| |
| − | werden konnten, solange nicht ihr eigenes Interesse sie an das Band
| |
| − | mit demselben fesselte...
| |
| − | ...Um den armen, nicht angesessenen und massigen Adel zu
| |
| − | festem Wohnsitz und Fleiss zu bringen, machte Voss im Mai 1794
| |
| − | den beifällig aufgenommenen Vorschlag, unter Verwendung der
| |
| − | städtischen (kämmerei) Güter, ihm kleine Besitzungen auf Erbpacht
| |
| − | und Erbzins zu verleihen» loco cit.
| |
| − | 4) «Südpreussen — pisał Voss — war und ist noch auf lange
| |
| − | Zeit eine menschen und gewerbleere, verwüstete Provinz. Ein Zu-
| |
| − | wachs dieser Art schwilcht durchaus anfänglich den Mutterstaat.
| |
| − | 5) Dabei geschah es, dass eine Deputation in Polen ihn mit
| |
| − | «Eu. Majestat» anredete (Allg. deutsche Biogr. XIII. 219).
| |
| − | O owem homagium pruskiem podaje nam naoczny świadek,
| |
| − | Antoni Magier, następujące charakterystyczne szczegóły:
| |
| − | «Król pruski, pozyskawszy część kraju polskiego, przez demar-
| |
| − | kacyą dworów sąsiednich sobie wyznaczoną, dał jej nazwisko Prus
| |
| − | Południowych i wkrótce zesłał z Berlina ministra Hoyma, dla
| |
| − | odebrania homagium, czyli hołdu, od mieszkańców tejże prowincyi.str 328
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | Ten obchód odbył się w Warszawie dnia 6 lipca 1796 r, W Zamku
| |
| − | królewskim, W izbie dawniej senatorskiej, gdzie tenże minister, wstą-
| |
| − | piwszy na przygotowane dla siebie stopnie, odczytał tuż obwieszcze-
| |
| − | nie królewskie. Ale, snadź, jako tajny minister, nie zwykły, nic ja-
| |
| − | wnie ogłaszać światu, tak skromnie i cicho rzecz swą odczytał, iż
| |
| − | zaledwie zdawał się na ten czas usta otwierać. Wodziński, landdy-
| |
| − | rektor ziemiański cyrkułu warszawskiego, obok tychże stopni stojący,
| |
| − | następnie toż samo pismo w narodowym języku, głosem donośnym
| |
| − | powtórzył. Poczem wykonano przysięgę powszechną, a takowe hoł-
| |
| − | downicze zeznania przez kilka dni podawane były na piśmie w sa-
| |
| − | lach pałacu Krasińskich, od właścicieli ziemiańskich i delegowanych
| |
| − | z ziem i powiatów, którzy, w wyznaczonym później dniu, zaproszeni
| |
| − | zostali na pokoje otwarte w zaniku, oraz na wielki obiad homagialny
| |
| − | do jednej sali zamkowej i każdemu z zaproszonych na talerzu, pod
| |
| − | serweta, podłożono tego obchodu pamiątkę w medalu sporym sre-
| |
| − | brnym, z twarzą króla pruskiego, Wilhelma II, a z drugiej strony
| |
| − | z orłem lecącym zapisem: „Vobis quoque Pater". Na wieczerzę zaś
| |
| − | w oświeconym nieco ogrodzie Krasińskim, gdzie podobnymże sposo-
| |
| − | bem zaproszonym gościom medale rozdane zostały». Estetyka miasta
| |
| − | Warszawy (rękop.).
| |
| − | 6) «Ich werde gewiss all meine Dichten und Trachten darauf
| |
| − | lenken - pisał von Voss do króla — höehstdero Willensmeinung in
| |
| − | Absicht dieser geringen Volksklasse zu erreichen und zu verhindern,
| |
| − | dass sie nicht unmenschlich behandelt werde. Dagegen aber dürfte
| |
| − | es mehr schaden, als nützen, wenn diese Menschen auf ein Mal in
| |
| − | eine Verfassung gesetzt werden sollten, welche mit ihrer bisherigen
| |
| − | in einen gänzlichen Contrast stellt». W sprawozdaniu swojem z za-
| |
| − | rządu krajem polskim pisał następnie Voss do króla: «So sehr auch
| |
| − | Erleichterung des ganz unterdrückten Bauernstandes nothwendig
| |
| − | war, so erforderte, solche dennoch, bei dem Einfluss des Adels, der
| |
| − | nur immer auf Gelegenheit wartet, seine Unzufriedenheit zu äussern, die
| |
| − | grösste Behutsamkeit», v. Petersdorff loc. cit.
| |
| − | 7) «Dadurch erhielt die unstiltte Masse dieses Adels -Beschäftigung".
| |
| − | 8) «Es war überhaupt eine allgemeine Tradition, dass Vossens
| |
| − | ungeschickte Verwaltung den schnellen Anfall Südpreussens an Na-
| |
| − | poleon verschuldet hittte. So Gneisenau und Boyen» loc. cit.
| |
| − | 9) «Es wurden (in Neuostpreussen) vielverheissende Keime einer
| |
| − | höheren Cultur gelegt, die, durch die zehn Jahre später erfolgte Los-
| |
| − | trennung, zerstört worden sind» (G. Krause: loco cit. XXXII, 579).
| |
| − | 10) «Bis zu der Zeit, da schwere Leiden, universellere Verh;l 1-
| |
| − | tniaae und in grossen Eormen sich bewegende, Menschen, den Preus-
| |
| − | senkönig zu höheren Gesichtspunkten emporrissen, schwamm er
| |
| − | (v. Beyme) in einer Fluth von gutinüthigen Kleinigkeiten, anmuthi-
| |
| − |
| |
| − | str 329
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | gen Einzelhandlungen, rührender Bescheidenheit, menschlich schönen
| |
| − | Absichten — kurz, so zu sagen, in der Sphilre der Anekdotentuyend
| |
| − | und dieser, auch von der Königin Louise getheilten. einer Frau so
| |
| − | wohl anstehenden, Richtung», Caro: loc. cit. II. 601.
| |
| − | 11) Ärch. tajne berlińskie R. 76. I. Abth. nr 1089, fol. 26.
| |
| − | 12) «Wenn man sich an die bekannte Auftretung in Thorn aus
| |
| − | dem Jahre 1724 errinert, so wird es nicht unwarscheinlich, dass bei
| |
| − | einer näheren Nachforschung mehrere Fülle dieser Art aufzuspüren
| |
| − | sein mögten» loc. cit.
| |
| − | 13) «Sollte es nun unter diesen Umstünden nicht thunlich und
| |
| − | rathsam sein — statt der Fundirung einer neuen Universitüt, die in
| |
| − | Breslau schon vorhandene blos zu erweitern and allenfalls mit einigen
| |
| − | neuen, der polnischen Sprache mächtigen, Lehrern zu versehen/
| |
| − | 14) «Er ist bei weitem nicht so beträchtlich (seil, fundusz poje-
| |
| − | zuicki) als Eu. Exc. nach der Aufgabe von Büschin^ zu glauben
| |
| − | scheinen. Es ist bekannt, wie unzuverlüssig alle solche gedruckte
| |
| − | Nachrichten statistischer Schriftsteller sind, und gesetzt, welches doch
| |
| − | wohl gewiss nicht war, dass die Grundstücke der Jesuiten 30 Mill.
| |
| − | poln. Gulden Werth gewesen, so waren darunter alle in Littauen, der
| |
| − | Ukraine und Podolien befindliche Collegia begriffen, wo aber die reich-
| |
| − | sten Klöster und Stiftungen dieses Ordens sich befanden und die jetzo
| |
| − | unter russisches Hoheit stehen. So auch mit Veraüsserung der Güter
| |
| − | und Verwaltung der Fonds zu den ehemaligen polnischen Zeiten ge-
| |
| − | wissenslos zugegangen, so viel kann ich nicht indessen Eu. Ex. ganz
| |
| − | ergeh, versichern, dass dieser Educatinsfond für Südpreussen, wenn
| |
| − | er völlig reguliert ist, kaum 25000 Keichsthaler jährlich betragen
| |
| − | wird». Arch. tajne beri. loco cit. fol. 30.
| |
| − | 15) Hoyni do Goldbecka 2 stycznia 1797, loc cit.
| |
| − | 16) «Da nach veränderter Landesregierung das von der Natio-
| |
| − | nal Commission dirigirtc Schulwesen getheilt und in Ansetzung des
| |
| − | catliolischen Schule der Caniinern, in Ansetzung der protestanti-
| |
| − | schen aber den Consistorii von Eu. Kön. Majestüt anvertraut werden,
| |
| − | so scheint uns nach Lage der Sache von selbst zu folgen, dass auch
| |
| − | die Fonds verhültnissmüssig getheilt werden müssen».
| |
| − | 17) «Benutzung des polnischen Genies und Charakters ausser-
| |
| − | halb der Grunzen von Südpreussen und zu gleich aiisschaunliche
| |
| − | Darstellung der Vorzüge der deutsch-preussisehen Verfassung das
| |
| − | kürzeste Mittel zur Verbesserung des Nationalismus sein könnte».
| |
| − | 18) W botnbastycznych wyrazach zwraca się Regelvi w menio-
| |
| − | ryale swoim z dnia 28 marca 1797 r. do ministra Woellnera:
| |
| − | «...Dafür kaum mein Herz bürgen, welches sein Thatkraft zu
| |
| − | zeigen wünscht und das im kleinsten Punkt zu werden sucht, was
| |
| − | Eu. Exc. für die ganze Staaten eines grossen Monarchen mit so rast-str 330
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | losem Eifer sind: Aufrechthalter der Religion, Veredler der Unter-
| |
| − | thanen und durch das Beispiel, welches anderen Staaten gegeben
| |
| − | wird, beglückender Vater des ganzen Menschengeschlechtes!»
| |
| − | W odpowiedzi na tę tyryadę, minister Woellner czerwonym
| |
| − | ołówkiem na marginesie napisał: „dumnie Complimente!" i odrzucił
| |
| − | propozycyę Regehlyego, z zasady jedynie: że nie jest ona „de tern pure,
| |
| − | noch auch von meinem Ressort».
| |
| − | 19)«Ein Mann von ausgezeichneten Anlagen und bester Schu-
| |
| − | lung, dessen umfassende Thätigkeit durch eigene Verschuldung in
| |
| − | Charakter und Lebensführung fast fruchtlos bleiben sollte, so, dass
| |
| − | sein Name heute schon fast verschollen, seine persöhnliche Geschichte
| |
| − | in theilweise nicht mehr aufklarbares Dunkel verfallen ist» (Lands-
| |
| − | berg w All. deutsche Biogr. XXVIII. 154).
| |
| − | 20) «Die Ideen des Supplicanten — pisał Meierotto — dass eine
| |
| − | Stadt wie Frankfurt wohl als der rechte Ort zum Absatz für Süd-
| |
| − | preussen angegeben werden könne, sind freilich sehr natürlich, wenn
| |
| − | nur nicht andere Buchhandlungen, die schon hingst in Possesion
| |
| − | ehnlichen Absätzen, selbst durch eine Art von Privilegien, gesetzt
| |
| − | worden sind» (Arch. Inj. bevl. loc. cit., str. 62).
| |
| − | 21) «Übrigens, können Eu. Exc. überzeigt sein, dass die unter
| |
| − | der polnischen Educations Commisions gestandenen Schulen zu War-
| |
| − | schau. Bosen, Kawa und Lenczic, nicht so ganz schlecht sind, als man
| |
| − | vielleicht glaubt und dass sie durch Aufsicht und Neubesserungen sehr
| |
| − | nützliehe Institute werden können». Arch. tajn. berl. loc. cit. 66.
| |
| − | 22) § 11. Um alle. Verwirrungen zu vermeiden, die Einrichtungen
| |
| − | der ehemaligen Eduk. Comm. nicht ohne Notwendigkeit abzuändern».
| |
| − | 23) «Die Materie des Unterrichts muss sorgfällig bestimmt wer-
| |
| − | den, und dass für die neuen Provinzen — der Unterricht in der deut-
| |
| − | schen Sprache hinzukommen muss». Król do Massowa 3 lipca 1798
| |
| − | str. lbs. Arch. berl.
| |
| − | 24) «Ich trug bei der hochseeligen königl. Majestat auf Erri-
| |
| − | chtung einer einzelnen Education Commision zu Warschau für ganz
| |
| − | Südpreussen, nach Art der ehemaligen polnischen, allunterthatigst an
| |
| − | und Allerhöchst Dies, geruhten solche zu genehmigen und die In-
| |
| − | struction für dieselbe zu vollziehen, welche Eu. Maj. ich unterth. in
| |
| − | Abschrift überreiche». Acta des Königs Fried. Wilh. III die Schulen
| |
| − | Südpr. betr. (1797-180(5). Arch. taj. berl. Rep. 89, 34. F.
| |
| − | 25) Nazwisk ich raport nie wymienia.
| |
| − | 26) Oto charakterystyczniejsze, według sprawozdania Gedickego,
| |
| − | szczegóły wizytacyi szkół polskich. W czerwcu 1802 r. rozpoczęły
| |
| − | się owe wizytacye od odwiedzin Konwiktu pijarskiego przy ulicy
| |
| − | Miodowej. W pierwszych dwóch klasach, zostających pod kierunkiem
| |
| − | o. pijara Paszkowskiego, było trzynastu uczniów. Egzaminowano z re-
| |
| − |
| |
| − | str 331
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | gut gramatycznych pamięciowych, z przekładu Kornelusa Neposa
| |
| − | (o Arystydesie). Zdolności pedagogiczne Paszkowskiego okazały się
| |
| − | dosyć miernemi, natomiast młodzież wykazała wiele zdolności i chęci
| |
| − | do nauki A). Egzaminował Paszkowski z historyi Starego Testamentu
| |
| − | i z początkowych reguł arytmetycznych B).
| |
| − | W kasie trzeciej nauczał ks. Baranowski. Opinia o nim i uczniach
| |
| − | wypadła niezadowalająco C). Towarzysz jego, ks. Górski, demonstro-
| |
| − | wał teoremę Pitagoresa, z początku dość chwiejnie, lecz następnie
| |
| − | ośmielił się i egzamin wypadł dosyć pomyślnie D).
| |
| − | Rektor konwiktu, ks. Kopczyński, autor gramatyki polskiej,
| |
| − | w braku docentów, naliczał sam łaciny. Rozbierali przed nim ucznio-
| |
| − | wie ustęp z Pauzaniasza i inne urywki z Neposa E).
| |
| − | Maitr Thiband uczył francuskiego, nauczyciel Schwenda — nie-
| |
| − | mieckiego. Thibaud egzaminował dzieci z dyktanda i z mitologii.
| |
| − | Wizytatorowie przemówili do młodzieży po francusku, co młodzież
| |
| − | dobrze zrozumiała.
| |
| − | Schwenda pytał po niemiecku z historyi naturalnej F).
| |
| − | W klasie czwartej prof. Górski egzaminował z początków al-
| |
| − | gebry, lecz postępy uczniów okazały się niedostatecznemi. Lepiej po-
| |
| − | szło z egzaminem z geografii fizycznej.
| |
| − | Prof. Pijar Bystrzycki, egzaminował z historyi greckiej, zaś
| |
| − | metr niemieckiego języka, König, z tegoż języka i zasłużył sobie na
| |
| − | pochwała wizytatorów G) jak również i metr francuski Potier.
| |
| − | W klasie piątej nauczał prof. Dmochowski, tłómacz Iliady. Py-
| |
| − | tał po łacinie de stylu armato et simplici, de figuris. Kazał tłumaczyć
| |
| − | ustęp z Pliniusza i mowę kapitolińską Quintiusa, deklamować odę
| |
| − | z Horacego"). Wyrecytowano ją bez żadnych historycznych objaśnień 1).
| |
| − | Obejrzano wreszcie gabinet fizyczny, który znaleziono w stanie
| |
| − | zadowalniającym.
| |
| − | A) «Die Schüler zeigten nicht nur viel Lernbegierde, sondern
| |
| − | auch dass sie recht gute, ihrem Alter angemessene, Fortschritte im
| |
| − | Latein gemacht haben».
| |
| − | B) Seine Fragen waren von den in deutschen trivial, oder
| |
| − | Dorfschulen, ganz gewöhnlichem Schlage.
| |
| − | C) Lehrer und Schiller mittelmassig.
| |
| − | D) Er zeigte, viel Schüchternheit, aber in der Folge gewann er
| |
| − | mehr Herz und Commisarius hatte keine Ursache mit ihm unzufrie-
| |
| − | den zu sein.
| |
| − | E) Man fand, dass es dem K. an guter Lehrmetode nicht fehlt.
| |
| − | F) Man fand, dass die Kinder im Deutschen nicht zurückge-
| |
| − | blieben sind.
| |
| − | G) König ist in seinem Fache ein geschickter .Mann.
| |
| − | H) Ohngeachtet der sichtbar guten und nicht zu verachtenden
| |
| − | Kentnisse des Dmochowski, war sein Vortrag nichts weniger als la-
| |
| − | I) Ohne welche man doch den Horaz nicht verstehen kann.332
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | Fruderyk Graf v. Schulenburg
| |
| − | Kehnert.
| |
| − |
| |
| − | Z Collegium nobilium udali się
| |
| − | wizytatorowie do tak zwanej szkoły
| |
| − | akademickiej, by wysłuchać wykładu
| |
| − | języka niemieckiego prof. Thyma. Za-
| |
| − | dano uczniom kilka tematów, które
| |
| − | oni dobrze przetłómaczyli. Tłómacz
| |
| − | podał pare ustępów do przetłómacze-
| |
| − | nia z polskiego na niemiecki, lecz prze-
| |
| − | konano się, że wymowa uczniów była
| |
| − | wadliwa (Die Ausprache war mangelhaft)
| |
| − | Jednocześnie zwiedzono i szkole
| |
| − | wojskowa, która w tymże gmachu zo-
| |
| − | stawała pod nadzorem regimentarza
| |
| − | v. Ruits'a. Było tam 36 dzieci. Nau-
| |
| − | cza! je bakalarz Gelhaar, ze Szczecina,
| |
| − | z zawodu swego krawiec (eigentlich,
| |
| − | seines Handwerks - ein Schneider).
| |
| − | Feldprediger Grothe wydał mu
| |
| − | świadectwo pilności. W klasie II-giej
| |
| − | nauczano dopiero początków czytania. Drugi nauczyciel, Tenwer,
| |
| − | zbankrutowany kupiec (ein verunglückter Kaufmann), słuchał dzia-
| |
| − | twę z pamięciowych zadań. Składała się ona wyłącznie z dzieci nie-
| |
| − | mieckiego pochodzenia. Dzieci żołnierskich pochodzenia polskiego
| |
| − | w szkole tej nie było K). Z klasą druga połączona była i szkoła prze-
| |
| − | mysłowa (Industrieschule, aber Warschau ist garnicht der Ort dazu).
| |
| − | Odwiedzili następnie wizytatorowie i sam gmach dawniej jezui-
| |
| − | ckiej, obecnie akademickiej, szkoły.
| |
| − | W gmachu frontowym były cztery przestronne izby, z ławkami
| |
| − | i stołami. Na drągiem piętrze po lewej stronie dwie klasy, po pra-
| |
| − | wej duża sala do uroczystych przyjęć. Na trzeciem piętrze mieściła
| |
| − | się szkoła żołnierska. W zabudowaniach tylnych, piwnice zajęte były
| |
| − | na piwiarnię i gospodę L).
| |
| − | Na drugiem i trzeciem piętrze były mieszkania profesorów.
| |
| − | Każdy zajmował dwa pokoje i kuchnię. Tylko prof. Krusiński miał
| |
| − | jeden pokój, ponieważ abbé Bessa, emeryt, korzysta z drugiego.
| |
| − | Czwarte piętro wynajmowano na prywatne mieszkania, lub też
| |
| − | stało opróżnione.
| |
| − | Akademicka szkoła na Starem Mieście składała się z pięciu
| |
| − |
| |
| − | K) cDa die Pohlem selten ein Handwerk verstehen, so heirathen
| |
| − | się nicht leicht in der Stadt, sonach giebt es hier selbst gar keine
| |
| − | polnische Soldatenkinder».
| |
| − | L) Die Unschiklichkeit, dass in einer Selmie eine Bierschank
| |
| − | befindlich ist, ist aufgefallen.
| |
| − |
| |
| − | str 333
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | klas, lecz zajmowała jedynie trzy pokoje. Rektor ks. Sławiński wy-
| |
| − | kładał łacinę i rachunki. W innych klasach ks. Szulecki uczył religii,
| |
| − | moralności, historyi i łaciny. Egzaminowano z historyi wojen puni-
| |
| − | ckich. Szkoła ta nie zasłużyła sobie na pochwalę wizytatorów M). Prot.
| |
| − | Krusiński słuchał z najnowszych wynalazków w dziedzinie chemii,
| |
| − | prof. Kosakowski z ułamków dziesiętnych, prof.Thieme z niemieckiego.
| |
| − | Raz jeszcze zwiedzili wizytatorowie inna szkolę pijarów. W naj-
| |
| − | niższej klasie uczono abecadła, w oddziale drugim łaciny i polskiego,
| |
| − | według gramatyki Kopczyńskiego, Nauczycielem byI tu Witkowski.
| |
| − | Uczniów było 120.
| |
| − | Pijar Dobrowolski uczył łaciny. Zwiedzający polecili przetłuma-
| |
| − | czyć z niemieckiego na ten język zdanie: Wir lutlnn jelzl gułe Gesetze.
| |
| − | W klasie następnej nauczał pijar Niemczycki. Wykład jeżyka
| |
| − | niemieckiego był wadliwym. Prowadzili go Biedrzycki i Bielawski").
| |
| − | Prof. Gajewski, Dąbrowski i Baranowski wykładali geometryę, alge-
| |
| − | brę, fizykę i łacinę, objaśniając swój wykład językiem polskim. Ucznio-
| |
| − | wie wykazali bardzo słabe postępy O).
| |
| − | W klasie szóstej prefekt konwiktu, Sawicki, egzaminował z hi-
| |
| − | storyi Brandeburgii według własnego, z dzieła Asehenholtza zaczer-
| |
| − | pniętego, konspektu, nie zjednawszy sobie uznania egzaminatorów1'!
| |
| − | Profesor Baranowski słuchał z łaciny de oratore, de figuris
| |
| − | i z deklamacyi ody: integer vitae.
| |
| − | Gajewski wykładał logikę Condillaka, Dąbrowski astronomię,
| |
| − | niemiecki i francuski języki. Innymi nauczycielami byli: abbé Gruer,
| |
| − | Nieświezki i maitre Krysiński.
| |
| − | Obejrzano przy tern bibliotekę, składającą się z sześciu tysięcy
| |
| − | tomów.
| |
| − | Następnie, udano się do szkoły Benonów, czyli do kanoników
| |
| − | regularnych, którą zarządzał pater Langański, ucząc czytania, pisa-
| |
| − | nia, geografii i historyi naturalnej R).
| |
| − |
| |
| − | M) Die grössten Schüler waren beinahe die Unwissendsten.
| |
| − | Nicht besser ging es im Latein.
| |
| − | N) Beide Pohlen und der deutsche Sprache freilich nicht so wie
| |
| − | ein geborener Deutsche kundig.
| |
| − | O) Uber den Satz: poetae «non fiunt sed nascuntur» wussten sie
| |
| − | keine Auskunft zu geben.
| |
| − | P) Der Unterricht war recht unzäckmässig und die Schule in
| |
| − | der älteren Geschichte schwächlich bewandert. Bei Gelegenheit Frie-
| |
| − | drichs des Grossen kam Coinmissarius auf die Gesch. Frankreichs.
| |
| − | Die Schüler wussten genau Einiges, aber sie zeigten auch wiederum
| |
| − | durch manche sehr unipassende Antworten, dass in der Gesch, sie
| |
| − | der neueren Zeit nicht sonderlich bewandert sind.
| |
| − | R) Wenn die Kinder genug deutsch gelernt haben, so werden
| |
| − | sie zur deutschen Classe versetzt.str 334
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | W pierwszej klnie było 60, w drugiej 140 dzieci. Benoni za-
| |
| − | łożyli i przytułek sierot i szkolę dla dziewcząt, z dwiema polskiemi
| |
| − | klasami i jedną niemiecką. Użalał sie ojciec Hofbauer, który spro-
| |
| − | wadził w roku 1788 do Warszawy clericos Sanctissimi Redemptoris,
| |
| − | iż dzieci nieregularnie szkole odwiedzają. Wizytatorowie wyrazili
| |
| − | życzenie, by pilność była większa, gdyż to sprawi radość JegO Kró-
| |
| − | lewskiej Mości.
| |
| − | Następnie przełożony pater Hübl wprowadził wizytatorów do
| |
| − | refektarza, gdzie, ojciec Vennulet egzaminował kleryków z lilozotii
| |
| − | i łaciny, pater zaś Posserat z polskiego 8).
| |
| − | Odwiedzili wizy tatorowie i szkolę reformowana, prowadzona
| |
| − | przez pastora miejscowego, Pieliła. Szkołę tę, założoną jednocześnie
| |
| − | z fundacyą kościoła, zniesiono, lecz pastor Dunkert z Królewca przy-
| |
| − | wrócił ją i dodał do niej szkołę dla dziewcząt, w której uczono ję-
| |
| − | zyków: niemieckiego, polskiego, geografii i historyi.
| |
| − | Udano się następnie do seminaryum św. Jana, gdzie ofieyal
| |
| − | Prażmowski i prof. Wieliczko wykładali właśnie de eucharistia, a prot.
| |
| − | Oirso de Monotholetis tłómaczył Virgilego.
| |
| − | Seminaryum xx. Misyonarzy utrzymywało piękną bibliotekę,
| |
| − | gdzie znaleziono Słownik Baylego i dzieła Woltera.
| |
| − | Uczniowie recytowali dogmat de trinitate i przedstawiali kry-
| |
| − | tykę nauk Ariusza, Sabelliana i Photiniana.
| |
| − | Odwiedzili wizytatorowie prywatne szkoły: Nenehy, utrzymy-
| |
| − | wanej funduszem br. Platera, oraz ex pijara Wolskiego, zaszli do kla-
| |
| − | sztoru S. Kazimierza, do domów sierót i do Szpitala Dzieciątka Jezus,
| |
| − | którego urządzenie zjednało sobie wielkie z ich strony pochwały.
| |
| − | Smutny stan szkól na prowincyi podali wizytatorowie na przy-
| |
| − | kładach szkół w Nadarzynie i Mszczonowie.
| |
| − | W pierwszej nauczał stuletni starzec Kosiński czytania i pisa-
| |
| − | nia, pobierając od dzieci po złotówce na miesiąc. Oprócz tego rodzice
| |
| − | przysyłali mu codziennie trochę strawy (welcher aber oft sehr dürftig ist).
| |
| − | W Nadarzynie dzieci było tak wiele, że większość ich stała
| |
| − | w sieni lub na ulicy. Oprowadzali tam wizytatorów radca wojskowy
| |
| − | Krom, burmistrz i dowódzca miejscowego szwadronu huzarów T). Nau-
| |
| − | czyciel Müller, Inflantczyk, uczył dziatwę religii katolickiej, jeżyka
| |
| − | polskiego i niemieckiego.
| |
| − |
| |
| − | 8) Uberhaupt bemerckt Connnisarius, dass die Benonen sehr
| |
| − | schwärnierischer Grundsätze beschuldigt werden und dass der Gottes-
| |
| − | dienst in dieser Weise nie aufhört, sondern von früh Morgen bis in
| |
| − | die Nacht dauert, was zu mancherlei Unordnungen und Missbraüchen
| |
| − | Gelegenheit giebt.
| |
| − | T) Die Judenkinder etwa 30 an der Zahl standen vor dem
| |
| − | Schulhause auf der Gasse, weil sie keinen Platz hatten.
| |
| − |
| |
| − | str 335
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | 27) «Von welchen schon jetzt sind und Neuostpreusslsche Jüng-
| |
| − | linge aufgeklärter und toleranter zurückkehren».
| |
| − | 28) Pozostawione przez nich papiery — pisal Voss do Massowa
| |
| − | 15 lipca 1803 — stellen in der That ein vollständiger Tableau von
| |
| − | dem Zustande des Südpieuss. Schulwesens vor, so, dass die historische.
| |
| − | Resultate ihrer Reisen glücklich gerettet wurden».
| |
| − | 29) «Sie (die Protestanten) sagen, dass ein protestantischer Kö-
| |
| − | nig müsste mehr die Protestanten begünstigen. Die Dissidenten hat-
| |
| − | ten gegen die Zeit der Auflösung der Republ. Polen, so grosse Hof-
| |
| − | fnungen gefasst, die ihnen fehlgeschlagen waren, sie waren lange
| |
| − | genug gedrückt, um nun endlich zur Herrschaft zu gelangen. Auch
| |
| − | die Erwartung einer grossen Hülfe von den Jesuitenfond thut bei
| |
| − | den Protestanten unglaublichen Schaden. Dass hatte nur doch der
| |
| − | König — das könnte der protestantische König doch, so wie es die
| |
| − | Edukations Commision beschlossen hatte, sicher auch den Protestan-
| |
| − | ten zur Theilnehmung etwas zufliessen lassen».
| |
| − | 30) Arch, tajne berlińskie. Acta generalia R. 76 I Abth. X 1809
| |
| − | str. 246 i nast.
| |
| − | 3l) Arch. taj. berl.
| |
| − | 32) «Mit dem Beifügen, dass ich des von K. Kxe. in dem Ant-
| |
| − | wortschreiben v. 27 N. geäusserter Meinung vollkommen beitrete».
| |
| − | 33) «Ich fühle mich verpflichtet, jetzt, nach Jeziorowski's Rück-
| |
| − | kehr, Huer. Kön. Maj. das Resultat seiner Reise, und meine Nachden-
| |
| − | ken über diese Angelegenheit, allerunterth. vorzulegen».
| |
| − | 34) Die Oliviersche Auflösung der Sprache in ihre Bestandteile
| |
| − | wird namentlich dem Pohlen die Erlernung der deutschen Sprache
| |
| − | umso mehr erleichtern, als es bei der polnischen an die Unvollkom-
| |
| − | menheiten des deutschen Alphabets gar nicht gewöhnt ist, indem
| |
| − | diese so viid Laute, als Buchstaben, und umgekehrt, hat und mit der
| |
| − | Aussprache die Rechtschreibung sich ändert».
| |
| − | 35) «Wir verlieren durch die Bekanntwerdung des Geschäfts-
| |
| − | ganges die Missmuth und Verdruss, welche wir mit der Regierungs-
| |
| − | verfassung haben und welche daraus entstehet, weil diese Verfassung
| |
| − | jetzt gaenzlich für uns fremde ist».
| |
| − | 36) «Das neue Lyceum in Warschau findet ausserordentlichen
| |
| − | Beifall und wird daher sehr stark besucht. Um eine nützliche Zwi-
| |
| − | schenbehörde zwischen dem Lyceo und der Kammer zu haben, auch
| |
| − | um Eingeborenen für jene neue Anstalt zu gewinnen, ist derselben
| |
| − | ein Ephorat, bestehend aus den gebildesten und angesehendstan eh
| |
| − | maligen Polen, auch Deutschen, vorgesetzt worden».
| |
| − | 37) «Die classische Literatur muss auf gelehrter Schule die
| |
| − | Hauptsache bleiben und der vielumfassende Untericht in den Wis-
| |
| − | senschaften — den Universitäten vorbehalten werden».str 336
| |
| − | PBZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | 38) «Seine Maj. wollen mit Verleihung dieses Titels nicht mehr
| |
| − | so freigiebig sein».
| |
| − | 39) Smoleński: loco. cit. str. 72.
| |
| − | 40) Estetyka m. Warszawy (ręk.).
| |
| − | 41)«g Reise eines Liffländers. Berlin T. IV, 184 (1795).
| |
| − | 42) Bonawentura z Kochanowa. T. I, 100 (Poznań 1869),
| |
| − | 43) Arch. Gen. Gub. Warsz. Akta do hist. T. P. Nauk, nr 59.
| |
| − | We wspomnieniach Fryd. lir. Skarbka, który podał bliższe
| |
| − | Szczegóły zawiązania się Tow. Przyj. Nauk i drukował je parokro-
| |
| − | tnie W różnych pismach, zachodzą co do daty owego przedwstępnego
| |
| − | zebrania u Soltyka niedokładności.
| |
| − | We wspomnieniu o Warsz. Tow. Przyj. Nauk, drukowanem
| |
| − | w Roczniku Tow. naukow. krakowskiego w roku 1800, a następnie w od-
| |
| − | dzielnej odbitce, podana, jest data 16 listopada 1800 r. W Pamiętnikach
| |
| − | zaś tegoż autora, wydanych w r. 1878 w Poznaniu (str. 108), data
| |
| − | owa podaną, jest jako 1 listopad 1800. Dembowski Leon we Wspo-
| |
| − | mnieniach (T. I. 226)również pisze błędnie, że pierwsze posiedzenie
| |
| − | Tow. odbyło sio w maju 1801 r. Skarbek pisał widocznie z pamięci,
| |
| − | nie mając przed sobą Roczników Towarzystwa. Twierdzi bowiem, że
| |
| − | drugie posiedzenie Towarzystwa odbyło się po dwuletniej przerwie.
| |
| − | dopiero w 1802 r.». Tymczasem Roczniki podają treść posiedzenia,
| |
| − | odbytego w r. 1800 dnia 23 listopada, a następnie dalsze posiedzenia
| |
| − | odbyte w r. 1801 dnia 9 maja, 18 października i 12 grudnia.
| |
| − | 44) Stanisław Grabowski, syn Stanisława Augusta ze związku
| |
| − | morganatycznego z generałową Elżbietą z Szydłowskich Grabowska,
| |
| − | wdową, zawartego w r. 1785. Był najmłodszym z trzech braci, z któ-
| |
| − | rych starszy, Kazimierz, bawił się literaturą, średni, Michał, służył
| |
| − | w wojsku. Stanisław zasobem encyklopedycznych wiadomości błyszczał
| |
| − | w salonach i odznaczał się niezwykłą pamięcią. Był następnie sekre-
| |
| − | tarzem rady ministrów.
| |
| − | 45) Ludwik Gutakowski b. ezłonek kom. edukacyjnej (1738 do
| |
| − | 1811), po upadku Rzpltej usunął się na wieś i oddał się poprawie
| |
| − | bytu włościan swoich. Wystąpił znowu w r. 1806 na widownię pu-
| |
| − | bliczną, objąwszy po Małachowskim pierwsze w senacie krzesło.
| |
| − | 46) Stanisław Kłokocki, przyjaciel Matuszewica. «Co napisał —
| |
| − | niewiadomo, tylko często przekłady swoje, czytywał. Drukiem jednak
| |
| − | z tego nic nie wyszło. Towarzyski, przyjemny, niezbędnym się; stał
| |
| − | w Puławach, gdzie go bardzo lubiono». Dembowski Wspomnienia I, 96.
| |
| − | 47) Jan Komarzewski, generał, znany ze sprawy Dogrumowej
| |
| − | († 1810 r.). Po upadku kraju oddawał się nauce mineralogii i bogate
| |
| − | zbierał w tej dziedzinie kollekcye. Życiorys jego w Znakom, mężach
| |
| − | polskich Bartoszewicza T. II.
| |
| − | 48) Tadeusz Matuszewicz, syn Marcina, sekret .konfed. radomskiej.
| |
| − |
| |
| − | str 337
| |
| − | PRZYPISKI
| |
| − |
| |
| − | Tłómaczył Delill'a de l'imagination, ody Horacego i Tomasza a Kem-
| |
| − | pis O Naśladowaniu Chrystusa. Wymowny i ukształcony. Działal-
| |
| − | ność polityczną rozpoczął w r. 1810.
| |
| − | 49) Franciszek Scheidt, profeaor akademii krakowskiej (1759 do
| |
| − | 1807), gdzie założył ogród botaniczny. Napisał dzieło o elektryczności,
| |
| − | badał miny olkuskie, wielce przez młodzież czczony pedagog. Był
| |
| − | przez czas jakiś nauczycielem w Krzemieńcu.
| |
| − | Tadeusz hr. Mostowski (1766—1842) mąż wielkich zasług oby-
| |
| − | telskich, b. redaktor Gazety naród, i obcej. Członek wielkiego sejmu.
| |
| − | Po 1794 bawił we Francy i, gdzie oprócz polityki uprawiał naukę
| |
| − | ekonomii. W następnym okresie wiele dla literatury zdziałał, wy-
| |
| − | dawszy pisarzy wyborowych. Po r, 1915 minister prezyd. w komu.
| |
| − | spraw. wewn. Pisał wiele po francusku. Wydal w tym języku życio-
| |
| − | rys Czackiego.
| |
| − | 50) Sierakowski hr. Józef, uczony starożytnik (1765—1831) zwie-
| |
| − | dzał kraje w celach naukowych. W r. 1796 delegowany na Litwę
| |
| − | i do Kurlandyi. Zapalony miłośnik książek i historyi sztuki.
| |
| − | 51) Walenty Sobolewski, starosta warszawski po Brühlu, od r
| |
| − | 1785. Poseł na sejm czteroletni (+ 1831). Żona jego — Grabowska
| |
| − | z domu. Za księstwa warsz. senator kasztelan.
| |
| − | 52) Krzysztof Wiesiołowski archeolog polski (1743—1826). Po-
| |
| − | dróżował dużo po Europie, zajmując się starożytnościami i numizma-
| |
| − | tyką grecką i rzymska.
| |
| − | 53) Jan Nep. Wyleżyński (+ 1829) b. wizytator generalny szkół
| |
| − | na Wołyniu, Podolu i Ukrainie. Z druku wydał mowę przy otwarciu
| |
| − | gimnazyum krzemienieckiego w r. 1805.
| |
| − | 54) «Udały się osoby zawiązujące, Towarzystwo do rządu z prośba,
| |
| − | aby im wolno było, pod jego opieka, nad naukami pracować, prze-
| |
| − | świadczone, iż tak użyteczny zamiar bodzie, od niego względnie przy-
| |
| − | jetw Jakoż nie zawiodły się w swojem oczekiwaniu. Otrzymały wy-
| |
| − | raźne i zupełne zezwolenie» (Nowy Pam. Warxz. 1801 r. T. II. 187).
| |
| − | 55) Michał Walicki (174(i—1828) głośny swego czasu z losu i for-
| |
| − | tuny filantrop, przyjaciel Krz. Niesiołowskiego, podstoli koronny,
| |
| − | bywalec, na dworze Ludwika XVI. Zbogaciwszy się szczęśliwą grą
| |
| − | w karty, wrócił do Warszawy, gdzie kupił dom nr 542 przy ulicy
| |
| − | Długiej i tam urządził muzeum starożytności. Uniwersytetowi wileń-
| |
| − | ikiemu darował zbiór konch i minerałów i bogate poczynił dla bie-
| |
| − | dnych zapisy.
| |
| − | 56) Ks. Reptowski, współpracownik Józefa Szymanowskiego
| |
| − | przy układzie praw na sejmie czteroletnim. W Osiecku założył ko-
| |
| − | ściół i szpital własnym sumptem. Człowiek świątobliwy, wielkiej
| |
| − | ofiarności i cnót obywatelskich.
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE
| |
| − |
| |
| − | 22str 338
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | 57) Zaborowski Ignacy (1754—1803), pijar, profesor geometry i
| |
| − | i historyi naturalnej. W 1777 był w Wiedniu, gdzie zawiązał stosunki
| |
| − | literackie i naukowe. Sprawował w kraju różne urzędy obywatelskie.
| |
| − | Był prefektem szkolnym, rektorem kollegiom Konarskiego, konsulto-
| |
| − | rem prowincyi, wreszcie prowincyałem. Wydał Geometryę W 1786 r.
| |
| − | i logaryimy dla szkół (1787). Roczniki T. IV, str. 12.
| |
| − | 58) Autograf Albeitr. w Aktach Gen. Guber.
| |
| − | 59) Wspomnienie o Tow. Przyj. Nauk str. 4.
| |
| − | 60) Roczniki Tow. Przyj. Nauk I, 74—104.
| |
| − | 61) «Trudno wyrazić — czwtamy w Nowym Pam. Warsz. z roku
| |
| − | 1801 T. II, 340 — jak chciwa była publiczność słyszeć głos męża.
| |
| − | którego imię od wymowy oddzielonem być nie może. Autor Panegi-
| |
| − | riku Mokromowskiego, dzieła jednego z najlepszych, jakie mamy w tym
| |
| − | rodzaju, i mówca, który z taką chwalą po tyle razy na obradach na-
| |
| − | rodowych był słyszany, który, często nawet nieprzygotowany, naj-
| |
| − | słynniejszą wymową najważniejsze kwestye rozbierał, godził różniące
| |
| − | się zdania, wzruszał, przekonywał, zadziwiał; nie mógł nie wzbudzić
| |
| − | najżywszego oczekiwania w umysłach pamiętnych niedalekich cza-
| |
| − | sów, kiedy wymowa z taką okazałością w ławach narodowych pano-
| |
| − | wała. Ciężko było mówcy w tem nowem dziele wyższym się nad
| |
| − | siebie okazać; kto wygórował tak wysoko, temu już tylko chwała
| |
| − | utrzymania się zostaje. W nowej okoliczności — nowego użył gatunku
| |
| − | wymowy. Przystosował rzecz do osoby chwalonej, do miejsca, do
| |
| − | okoliczności. Odrzucił zwyczajną panegirykom okazałość stylu, bo tu
| |
| − | jej materya nie pozwalała. Wziął ton słodki, łagodzący, tkliwy, jak
| |
| − | była dusza tego, którego grobowiec kwiatami uwieńczał».
| |
| − | *) Wydał w r. 1809 Instrukcyą dla komendantów placu.
| |
| − | 62) «Czytałem krytykę na pierwszą mowę Albertrandego, kry-
| |
| − | tykę ciężką i z większa pretensyą niż dowcipem napisaną, a cel
| |
| − | piszącego aż nadto jaśnie wykazującą».
| |
| − | 63) Tom IV, str. 218.
| |
| − | 64) Akta mater. do hist. Tow. (Arch. Jen. Gub.). Nr 57 opisu,
| |
| − | 65) Hist. liter. pols. II, 127.
| |
| − | 66) Dodatek do Gaz. Warszawskiej z r. 1802. Nr 51.
| |
| − | 67) Szczegóły pobytu królewskiej pary w Warszawie podaje
| |
| − | w nrze 52 z czerwca 1802 r. Gazeta Warszawska. Oprócz tego, trady-
| |
| − | cya przechowała wspomnienie spotkania się królowej Luizy z księżna
| |
| − | Angouleme w parka łazienkowskim, które, jako temat do wdzięcznego
| |
| − | obrazka rodzajowo historycznego, rejestrujemy tutaj dla pamięci
| |
| − | artystów.
| |
| − | «Królowa pruska pragnęła widzieć panią d'Angouléme. Ceremo-
| |
| − | niał i względy polityczne stawiały temu życzeniu przeszkody, zwła-
| |
| − | szcza, że Prusy, lękając się Napoleona i dbając o dobre z Francyą
| |
| − |
| |
| − | str 339
| |
| − | PRZYPISKI.
| |
| − |
| |
| − | stosunki, niechętnie udzieliły chwilowej gościnności rodzinie wydzie-
| |
| − | dziczonej. Królowej nie wypadało więc odwiedzić króla pretendenta
| |
| − | i jego siostry(?), ci zaś, na wygnaniu przestrzegali niezmiernie form
| |
| − | i zamknęli się w dumnem osamotnieniu. Za pośrednictwem pani Za-
| |
| − | moyskiej urządzono przypadkowe spotkanie w parku łazienkowskim.
| |
| − | Królowa Ludwika, przecudnej, jak wiadomo, była urody i wielkiego
| |
| − | uroku w obejściu i postawie. Miała na sobie białą suknie z ogonem,
| |
| − | na głowie wieniec róż i welon biały, spuszczony z tylu głowy. Pani
| |
| − | d'Angouléme, z wyrazem smutku i wielkiej godności, ubrana była
| |
| − | czarno. Królowa przy powitaniu zalała sie Izami, wyrażając współ-
| |
| − | czucie dla nieszczęść rodziny francuskiej; pani d'Angouleme przez
| |
| − | cały czas rozmowy zachowała chłód i powagę» (Dębicki: Puławy
| |
| − | T. II, 20).
| |
| − | 68) Pokrewieństwo rzekome datuje sie chyba od Joachima II,
| |
| − | (doktora brandeburskiego (1555—1571), który wyjednał od Zygmunta
| |
| − | Augusta zapewnienie, że w razie wygaśnięcia linii książąt pruskich,
| |
| − | jemu, lub jego potomkom, inwestytura na księstwo udzieloną będzie.
| |
| − | 69) (Arch. Warsz. Gen. Gub.) Akta Tow. Przyj. Nauk nr 59.
| |
| − | 70) Nr 57. Dod. do Gaz. Warszawskiej z 1802.
| |
| − | 71) Dziennik posiedzeń Tow. Nr 59 akt Tow. w Arch. Gen. Gub.
| |
| − | 72) Nowy Pam. T. IX, str. 67.
| |
| − | 73) Dziennik pos. Tow. z 2 maja 1803.
| |
| − | 73A) 1803 r. z maja. T. II, str. 245.
| |
| − | 74) Arch. Gen. Guber. Akta do hirtoryi T. P. N. (autograf).
| |
| − | 75) Ibid.
| |
| − | 76) Dębicki: Puławy, z listu Ad. Czartor. do cesarza. T. II, str. 70.
| |
| − | 77) Gaz. Warsz. Nr 47 z 1805 r.
| |
| − | 78) Ibid.
| |
| − | 79) Mowę tę posiada w rękopisie Bibl. Jagiellońska (nr 3023
| |
| − | katalogu rękop. Wisłockiego).
| |
| − | 80)N. K. Szilder: Tom II, 146.
| |
| − | 81) Pisownia nazwiska owego męża, dotąd jako «Stasic» noto-
| |
| − | wana, od tej chwili stale zamienia się na «Staszic».
| |
| − | 82) Dod. trzeci do Gaz. Warsz. nr 96.
| |
| − | 83) Archiwum hypot. warsz. Zbiór dokum. do ksiąg nr 85, 86 i 87.
| |
| − | str 341
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − | I.
| |
| − | USTAWA PIERWOTNA
| |
| − | TOWARZYSTWA WARSZAWSKIEGO PRZYJACIÓŁ NAUK.
| |
| − |
| |
| − | § I. Cel Towarzystwa i prace, które sobie zamierza.
| |
| − |
| |
| − | 1. Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, sta-
| |
| − | nowi sobie za cel istotny: przykładać się do rozszerzenia
| |
| − | nauk i umiejętności w polskim języku.
| |
| − | 2. Zabrania sobie Towarzystwo materyj ściągających
| |
| − | się do religii krajowej i rządów teraźniejszych.
| |
| − | 3. Dla porządnego odbywania prac zamierzonych,
| |
| − | dzieli się Towarzystwo na trzy działy: 1. Dział Matema-
| |
| − | tyczny. 2. Dział Filozoficzny. 3. Dział Historyi, Literatury,
| |
| − | języków szczególniej słowiańskich i Sztuk wyzwolonych.
| |
| − | 4. W każdym dziale te sobie szczególniej prace i za-
| |
| − | trudnienia przepisuje:
| |
| − | a) Starać się zbogacić język potrzebnemi dzie-
| |
| − | łami w naukach i umiejętnościach.
| |
| − | b) Dzieła, które przez postępek światła stały się
| |
| − | niedokładnemi, przelać i wydoskonalić.
| |
| − | c) Wydawać rozprawy (dyssertacye) w przed-
| |
| − | miotach uczonych i pożytecznych.str 342
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | d) Pracować nad przekładami autorów wzoro-
| |
| − | wych (klasycznych), i do podobnej pracy współroda-
| |
| − | ków zachęcać.
| |
| − | e) Dzieła, które od członków w imieniu Towa-
| |
| − | rzystwa mają być wydawane, przed wydrukowaniem
| |
| − | rozważać.
| |
| − | f) Przedrukować ważniejsze w języku ojczy-
| |
| − | stym dzieła, osobliwie autorów dawnych, z przyda-
| |
| − | niem potrzebnych uwag i ułatwienia tańszego ich
| |
| − | nabycia.
| |
| − | g) Dla zachęcenia żyjących, pamięć zmarłych
| |
| − | członków potomności podawać, wystawując ich cnoty
| |
| − | i zasługi w naukach.
| |
| − | 5. Na podejmowanie potrzebnych kosztów Towarzy-
| |
| − | stwa, członki czynić będą corocznie składkę. Ofiara ta
| |
| − | i ilość jej zostawuje sie dobrej woli każdego.
| |
| − |
| |
| − | § II. Skład Towarzystwa, obowiązki jego członków.
| |
| − |
| |
| − | 6. Towarzystwo Przyjaciół nauk składa się z człon-
| |
| − | ków czynnych, przybranych, honorowych i dopuszczonych.
| |
| − | 7. Sześćdziesiąt członków czynnych liczy Towarzy-
| |
| − | stwo, każdy z nich w dziale nauk sobie właściwym pra-
| |
| − | cować będzie.
| |
| − | 8. Każdy członek czynny, obowiązany jest, w rze-
| |
| − | czy należącej do jego działu, wypracować przynajmniej
| |
| − | jedne rozprawę w przeciągu lat sześciu, i oddać pod sąd
| |
| − | Towarzystwa.
| |
| − | 9. Członki czynne, nie mieszkające w miejscu posie-
| |
| − | dzeń, powinny uwiadomiać Zgromadzenie o wszystkich
| |
| − | przedmiotach, tyczących się nauk i umiejętności, które, lub
| |
| − | same za godne uwagi uznają, lub względem nich zapy-
| |
| − | tane będą.
| |
| − | 10. Przytomnych członków w Warszawie obowiązkiem
| |
| − | jest znajdować się na posiedzeniach, tak ogólnych, jak dzia-
| |
| − | łowych.
| |
| − |
| |
| − | str 343
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | 11. Niebywający na nich ciągle przez trzy miesiące,
| |
| − | za odstępnych miejsca swego uznani będą, jeżeli Preze-
| |
| − | sowi przyczyn nie przełożą.
| |
| − | 12. Osoby siedemdziesiątletnie od wyżej wyrażonych
| |
| − | obowiązków są uwolnione.
| |
| − | 13. Będą także wybierane z obywatelów krajowych
| |
| − | członki, mające tytuł Przybranych, i które, razem z czyn-
| |
| − | nemi, tak na prywatnych, jak na publicznych posiedze-
| |
| − | niach (prócz wyborowych) zasiadać, zdania swoje otwierać
| |
| − | i stanowić mogą.
| |
| − | 14. Obowiązek włożony na członki czynne w punkcie
| |
| − | 9-tym, istotnie należy do członków przybranych. Wezwani
| |
| − | do zdania sprawy o jakiem dziele, od pracy tej wymawiać
| |
| − | sie nie mogą.
| |
| − | 15. Cudzoziemcy mogą być obierani na członki ho-
| |
| − | norowe; względem których zachowają się następujące
| |
| − | prawidła.
| |
| − | a) Wybieranemi będą, którzy, albo przez naukę,
| |
| − | albo przez gorliwość o rozszerzenie światła, zasłu-
| |
| − | gują na szczególniejszy szacunek Towarzystwa.
| |
| − | b) Będzie miany wzgląd na pisarzów, którzy
| |
| − | już nad wydoskonaleniem lub okrzesaniem jakiej ga-
| |
| − | łęzi języka słowiańskiego pracowali, lub są znanemi
| |
| − | przez jakie dokładne dzieło, do rzeczy polskich sto-
| |
| − | sowne.
| |
| − | 16. Oprócz tych osób będzie wybierana młodzież, pod
| |
| − | imieniem dopuszczonych, którzy powinni:
| |
| − | a) Znajdować się na wszystkich posiedzeniach
| |
| − | Towarzystwa, (prócz wyborowych), jako też i na po-
| |
| − | siedzeniach działów.
| |
| − | b) Wezwani do Wydziału, do którego są zdatni,
| |
| − | pracować w nim są obowiązani, jako też, mając po-
| |
| − | wierzona pracę od Prezydującego, wymawiać się od
| |
| − | niej nie mogą.str 344
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | § III. Prywatne i publiczne posiedzenia, porządek w obra-
| |
| − | dowaniu, posiedzenia działów.
| |
| − |
| |
| − | 17. Skład każdego posiedzenia, oprócz wyborowych,
| |
| − | ma być przynajmniej z osób ośmiu, łącząc w to Prezy-
| |
| − | dującego.
| |
| − | 18. Posiedzenia zwyczajne będą raz w miesiąc, to jest
| |
| − | w niedziele pierwszą każdego miesiąca. O odmianie tego
| |
| − | dnia, gdyby była potrzeba, Prezes na poprzedzającem po-
| |
| − | siedzeniu uwiadomi. Godzina dziesiąta zrana oznacza się
| |
| − | do zaczęcia posiedzenia.
| |
| − | 19. Nadzwyczajnych posiedzeń składanie zależy od
| |
| − | Prezesa.
| |
| − | 20. Każde prywatne posiedzenie iść będzie tym po-
| |
| − | rządkiem:
| |
| − | a) Zacznie się od czytania dziennika posiedze-
| |
| − | nia poprzedzającego i imiona przytomnych zapisane
| |
| − | będą.
| |
| − | b) Ułatwione zostaną ogólne Towarzystwa sprawy
| |
| − | i działowe.
| |
| − | c) Nastąpią prywatne przełożenia osób.
| |
| − | d) Nakoniec rozprawy literackie lub tłumacze-
| |
| − | nia od członków przyniesione.
| |
| − | 21. We wszystkich rzeczach, prócz wyłączonych w od-
| |
| − | dzielnych punktach, głośne zdania stanowią.
| |
| − | 22. W każdej jednak sprawie, na żądanie któregokol-
| |
| − | wiek z członków, iść powinno tajemne kreskowanie, bez
| |
| − | poprzedzającego nawet głośnego.
| |
| − | 23. Skoro zachodzić będzie potrzeba kreskowania się,
| |
| − | kreskowanie takowe naprzód będzie dla ustanowienia sa-
| |
| − | mej zasady, a powtórne, dla oznaczenia bądź jej opisów,
| |
| − | bądź środków, któremi ją do skutku przyprowadzić należy.
| |
| − | 24. Posiedzenia publiczne oznacza Towarzystwo i o dniu
| |
| − | ich wprzód na niedziel cztery uwiadamia przez publiczne
| |
| − | pisma. Bez ważnych przyczyn, posiedzenia publiczne od-
| |
| − | kładanemi być nie mogą.
| |
| − |
| |
| − | str 345
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | 25. Przed ogłoszeniem posiedzenia publicznego, ułoży
| |
| − | się na prywatnem:
| |
| − | a) Co, i jakim porządkiem, czytane będzie.
| |
| − | b) Czyli i jakie mają być podane zagadnienia.
| |
| − | c) Czyli i jakie gotowe dzieła mają być donie-
| |
| − | sione publiczności.
| |
| − | 26. Każdy Dział, lub Wydział, mieć będzie swoje po-
| |
| − | siedzenia oddzielne, dwa razy w miesiąc, to jest dnia 12 i 24.
| |
| − | Na tych posiedzeniach:
| |
| − | a) Rozdzieli prace między swoje członki, i ten
| |
| − | układ na posiedzeniu ogólnem do potwierdzenia poda.
| |
| − | b) Roztrząsać będzie prace i pisma swoich człon-
| |
| − | ków, równie dzieła, które Prezydujący pod jego zda-
| |
| − | nie podda, i o tem Zgromadzeniu sprawę przyniesie.
| |
| − | c) Zasięgać wiadomości, jaki postępek, nauki do
| |
| − | niego należące, czynią w obcych narodach, donosić
| |
| − | Zgromadzeniu o wyszłych w każdym rodzaju dzie-
| |
| − | łach; dlatego w pisma peryodyczne będzie opatrzony,
| |
| − | tudzież utrzymywać ma listowne związki krajowe
| |
| − | i zagraniczne.
| |
| − |
| |
| − | § IV. Urzędnicy Towarzystwa i ich obowiązki.
| |
| − |
| |
| − | 27. Zgromadzenie ma: Prezesa, Sekretarza, Kasyera
| |
| − | i Bibliotekarza.
| |
| − | 28. Prezesa urząd trwa lat cztery. Prawa jego i obo-
| |
| − | wiązki są te:
| |
| − | a) Prezydować i mieć pierwszeństwo w zagaje-
| |
| − | niu rzeczy.
| |
| − | b) Rozwagę jakiejkolwiek materyi raz tylko do
| |
| − | pierwszego posiedzenia odłożyć, dla dokładniejszego
| |
| − | roztrząśnienia.
| |
| − | c) W imieniu Towarzystwa pisywać, odpowia-
| |
| − | dać, zapytywać się, posiedzenia zwoływać.
| |
| − | d) Zdawać sprawę przy końcu czteroletniegostr 346
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | urzędowania i z prac Towarzystwa w tym przeciągu
| |
| − | czasu dokonanych.
| |
| − | e) W każdym dziale ma moc prezydować.
| |
| − | f) Służy mu pierwszeństwo w przedstawianiu
| |
| − | kandydatów.
| |
| − | g) Rozwiązuje równość zdań we wszystkiem.
| |
| − | h) Mianuje tymczasowych zastępców na urzędy,
| |
| − | aż do pierwszego obrania.
| |
| − | i) We wszystkich rzeczach, nie wymagających
| |
| − | roztrząśnienia przez właściwy dział, we wszystkich
| |
| − | potocznych wydarzeniach, tyczących się ogółu To-
| |
| − | warzystwa, wyznacza osoby do zdania sprawy.
| |
| − |
| |
| − | 29. Sekretarza obowiązki są następujące:
| |
| − | a) Dzielić prace prezydującego.
| |
| − | b) Trzymać dzienniki obrad Towarzystwa.
| |
| − | c) Mieć skład papierów pod swoim dozorem.
| |
| − | d) Corocznie, na prywatnem posiedzeniu, wysta-
| |
| − | wić obraz prac i usiłowali Towarzystwa zeszłoro-
| |
| − | cznych.
| |
| − | e) Urzędowanie jego jest dożywotnem; ustaje
| |
| − | przecież w przypadkach w § II objętych.
| |
| − |
| |
| − | 30. Obowiązki Kasyera są te:
| |
| − | a) Jako dwojakie są wydatki z kasy Towarzy-
| |
| − | stwa, jedne zwyczajne, drugie nieprzewidziane; tak
| |
| − | na pierwsze nie potrzebuje kasyer żadnych zleceń
| |
| − | na piśmie, drugich — czynić nie może, bez wyraźnego
| |
| − | zlecenia Towarzystwa.
| |
| − | b) Pocztowe i inne drobne wydatki sam kasyer
| |
| − | zaspokaja.
| |
| − | c) Z dzieł drukowanych nakładem Towarzystwa,
| |
| − | przychód należy do kasy. Pisarzowi, którego dzieło
| |
| − | drukuje się, pewną umówioną liczbę egzemplarzy
| |
| − | Towarzystwo udzieli.
| |
| − | d) Stan wychodu i wydatku roztrząsanym bę-
| |
| − | dzie corocznie, przez wydział, umyślnie do tego przez
| |
| − |
| |
| − | str 347
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | prezydującego wyznaczony, który sprawę o tem zda
| |
| − | Zgromadzeniu.
| |
| − | 31. Bibliotekarza powinnością jest, zarządzać biblio-
| |
| − | teką Towarzystwa, mieć dozór nad składem narzędzi fizy-
| |
| − | cznych, wzorów machin, i nad gabinetem historyi natu-
| |
| − | ralnej.
| |
| − |
| |
| − | § V. Porządek postępowania w wyborze członków
| |
| − | i urzędników.
| |
| − |
| |
| − | 32. Nie będzie wolno wybierać członków jak dwa
| |
| − | razy na rok, to jest: w listopadzie i kwietniu. Następujące
| |
| − | zachowane będą przy obieraniu warunki:
| |
| − | a) Kiedy liczba członków nie jest dopełniona,
| |
| − | Prezes o potrzebie wyboru uwiadomi i kandydata,
| |
| − | lub kandydatów poda.
| |
| − | Inne członki również podadzą, i to zapisane bę-
| |
| − | dzie w dzienniku.
| |
| − | b) Każdy z nieprzytomnych członków ma prawo,
| |
| − | przez list do Towarzystwa, podać kandydatów w każ-
| |
| − | dym czasie, nie czekając nawet wyborów; powinien
| |
| − | jednak wyrazić zasługi literackie tej osoby, którą
| |
| − | poleca.
| |
| − | e) Przy wyborach doniesiono będzie, kto i z ja-
| |
| − | kich przyczyn kandydata przedstawił.
| |
| − | 33. Zalety potrzebne w podanym kandydacie na miej-
| |
| − | sce członka czynnego:
| |
| − | a) Jeżeli wydal jakie poważne dzieło w umie-
| |
| − | jętnościach, albo w naukach przyjemnych, w języku
| |
| − | polskim, bądź oryginalne, bądź z obcego języka tłó-
| |
| − | maczone.
| |
| − | b) leżeli się wsławił jakim pożytecznym wyna-
| |
| − | lazkiem.
| |
| − | c) Jeżeli jest publicznym nauczycielem w szko-
| |
| − | łach krajowych, lub członkiem jakiego Towarzystwa
| |
| − | uczonego.str 348
| |
| − | ANEXA.
| |
| − |
| |
| − | 34. Próżne miejsce w Zgromadzeniu uważa się:
| |
| − | a) Przez śmierć.
| |
| − | b) Przez wyraźne zrzeczenie się.
| |
| − | e) Przez niedopełnianie obowiązków pod liczbą
| |
| − | 8. 9. 10. wyrażonych.
| |
| − | d) Jeżeli członek bądź przytomny, bądź nie-
| |
| − | przytomny, mając polecone rozważenie dziel lub roz-
| |
| − | praw, trzy razy swego obowiązku nie dopełnił.
| |
| − | 35. Na posiedzeniu poprzedzającem wybory, kandy-
| |
| − | daci będą ogłaszani; na samem zaś posiedzeniu wyboro-
| |
| − | wem kandydaci nie mogą być podawani.
| |
| − | 36. Nie może być mniej osób wybierających, jak dwa-
| |
| − | naście. Jeżeli się nie zbierze ta oznaczona liczba, na ówczas
| |
| − | prezydujący do następnego posiedzenia wybór odłoży.
| |
| − | Gdyby zaś na to drugie posiedzenie nie zebrało się
| |
| − | osób dwanaście, prezydujący drugi raz odłoży wybór do
| |
| − | następującego posiedzenia i o tem uwiadomi członki naj-
| |
| − | bliżej Warszawy mieszkające, aby przybyły pomnożyć
| |
| − | liczbę wybierających. Jeżeliby i po takowem wezwaniu,
| |
| − | posiedzenie trzecie nie miało jeszcze oznaczonej ilości człon-
| |
| − | ków, naówczas przytomni, w mniejszej nawet liczbie, przy-
| |
| − | stąpić mogą do wyboru.
| |
| − | 37. Każde przynajmniej trzecie miejsce, wakujące
| |
| − | w Towarzystwie, osadzone być ma osobą w Warszawie
| |
| − | mieszkająca, aby w tem miejscu każdy dział potrzebną
| |
| − | miał liczbę pracowników. Przeto każdy dział, w przyzwoi-
| |
| − | tym czasie, przed wyborami, uwiadomi prezydującego o tej
| |
| − | potrzebie, aby wybierający mieli wzgląd na dopełnienie
| |
| − | działów, którym niedostaje liczby pracujących.
| |
| − | 38. Gdy się zbierze oznaczona liczba, wybór tym spo-
| |
| − | sobem nastąpi:
| |
| − | a) Sekretarz przeczyta złożone w kancelaryi
| |
| − | pisma o literackich zasługach kandydatów; równie
| |
| − | od nieprzytomnych przesłane polecenia przeczytane
| |
| − | będą.
| |
| − |
| |
| − | str 349
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | b) Gdy jest kilku kandydatów, w jakim porządku
| |
| − | imiona ich losem wyciągnione będą, w takim porządku
| |
| − | kreskowanie nastąpi.
| |
| − | c) Prezydujący da każdemu z członków dwie
| |
| − | gałki, jednę białą, drugą czarną. Biała będzie stano-
| |
| − | wić przyjęcie, a w drugiem naczyniu złożone zostaną
| |
| − | czarne gałki.
| |
| − | d) Trzy czwarte części składu przytomnego sta-
| |
| − | nowią przyjęcie: a jeżeli do jednego miejsca jest dwóch,
| |
| − | lub więcej kandydatów, ten, który ma więcej kresek
| |
| − | nad trzy czwarte części, wybranym zostaje.
| |
| − | 39. Przybrane i honorowe członki, tym samym spo-
| |
| − | sobem będą obierane.
| |
| − | 40. Dopuszczeni na każdem posiedzeniu zapisani być
| |
| − | mogą. Jeżeliby który z członków względem ich przyjęcia
| |
| − | czynił trudności, prosta większość zdań niegłośnych, o przy-
| |
| − | jęciu, lub usunięciu stanowi.
| |
| − | 41. Urzędnicy będą obierani na półrocznem wyboro-
| |
| − | wem zasiadaniu.
| |
| − | 42. Prezes nie może być wybierany, tylko z rzędu
| |
| − | członków czynnych, mieszkających w Warszawie, chyba,
| |
| − | żeby kandydat obowiązał się mieszkać tam przez porę po-
| |
| − | siedzeń zimowych, a to na cały przeciąg urzędowania
| |
| − | swego Jeżeliby zaś w letniej porze chciał się oddalić, po-
| |
| − | winien uprosić sobie zastępcę i o tem uwiadomić Zgroma-
| |
| − | dzenie, na zwyczajnem posiedzeniu.
| |
| − | 43. Kończący urzędowanie Prezes, może być potwier-
| |
| − | dzony na następujące 4 lata, przez nowy wybór, podług
| |
| − | niżej oznaczonego sposobu dopełniony:
| |
| − | a) Na posiedzeniu poprzedzającem posiedzenie, do
| |
| − | wyboru prezydującego przeznaczone, każdy z człon-
| |
| − | ków przyniesie imię na swoich kandydatów, mają-
| |
| − | cych potrzebne własności do kandydacyi na prezy-
| |
| − | dencya.
| |
| − | b) Każdy dział na tem samem posiedzeniu wy-str 350
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | bierze z grona swego po jednym członku. Ci wybrani
| |
| − | składać będą wydział, mający zdać sprawę o liczbie,
| |
| − | imionach kandydatów podanych i czyli sic w nich
| |
| − | własności ustawami przepisane znajdują.
| |
| − | c) Z pomiędzy wszystkich do wyboru podanych,
| |
| − | trzech tylko, co najwięcej przez kreskowanie zyskają
| |
| − | głosów, utrzymanemi zostaną za kandydatów.
| |
| − | d) Jeżeliby w takowem głosowaniu, mającem
| |
| − | za zamiar zmniejszenie liczby kandydatów do trzech,
| |
| − | zachodziła równość kresek, wtenczas nastąpi drugie
| |
| − | kreskowanie, między osobami równość kresek ma-
| |
| − | jącemi.
| |
| − | e) Żaden z podanych do kandydacyi nie może
| |
| − | kreskować, kiedy na niego ida glosy.
| |
| − | f) Na utrzymanych trzech kandydatów nastę-
| |
| − | puje dopiero rozstrzygające kreskowanie. Każdy czło-
| |
| − | nek dostanie trzy gaiki, między któremi, dwie czarne,
| |
| − | jednę białą. Wystawione będą trzy wazony, na każ-
| |
| − | dym z nich napisane imię jednego ze trzech kandy-
| |
| − | datów. Glosujący włoży gałkę białą do wazonu, no-
| |
| − | szącego imię kandydata, którego życzy sobie widzieć
| |
| − | wezwanym do prezydencyi i dwie czarne gaiki do
| |
| − | innych wazonów w loży.
| |
| − | g) Między temi trzema kandydatami prosta wię-
| |
| − | kszość głosów stanowi wybór.
| |
| − | h) W przypadku równości kresek, starszy wie-
| |
| − | kiem ma pierwszeństwo.
| |
| − | 44. Też same obrzędy i warunki służyć mają i do
| |
| − | wyboru na dożywotni urząd sekretarza Towarzystwa.
| |
| − | 45. Inni urzędnicy prostą większością kresek niegło-
| |
| − | śnych wybieranemi będą, koniecznie jednak z pomiędzy
| |
| − | czynnych, albo przybranych członków.
| |
| − | 46. Żaden urzędnik nie może złożyć urzędu swego,
| |
| − | przed wyjściem zamierzonego czasu, bez ważnej przy-
| |
| − | czyny, o której sądzi ToAvarzystwo, trzema czwartemi czę-
| |
| − | ściami zdań niegłośnych.
| |
| − |
| |
| − | str 351
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | 47. Póty urzędnik nie jest wolny od odpowiedzial-
| |
| − | ności, póki, albo papierów, albo pieniędzy powierzonych
| |
| − | mu za wolą Towarzystwa, w ręce następcy nie odda.
| |
| − | 48. Gdyby który urzędnik umarł, prezydująey do
| |
| − | pierwszego wyborowego posiedzenia tymczasowego zastępcę
| |
| − | wyznaczy.
| |
| − | 49) Gdyby prezydująey umarł, lub nie będąc przy-
| |
| − | tomnym, nie wyznaczył zastępcy, w takim przypadku, do
| |
| − | przybycia jego, lub nowego wyboru, pierwszeństwo mieć
| |
| − | będzie starszy wiekiem.
| |
| − |
| |
| − | § VI. Sposób postępowania w sądzeniu pism Członków
| |
| − | Towarzystwa, tudzież ubiegających się o nagrodę, pod
| |
| − | zdanie Towarzystwa poddanych.
| |
| − |
| |
| − | 50. Trojakie są pisma, które przychodzą do rozwagi:
| |
| − | 1-sze. Które Towarzystwo swoim porucza członkom. 2-gie.
| |
| − | Które po wydanem na publiczność zagadnieniu odbierze.
| |
| − | 3-cie. Które z własnej chęci stowarzyszeni przynoszą do
| |
| − | rozwagi.
| |
| − | Te pisma oddają się prosto do działów. Chociaż zaś
| |
| − | roztrząsanie pism drugiego rodzaju należy istotnie do wła-
| |
| − | ściwego działu, jednakże Prezes może oprócz tego przy-
| |
| − | bierać do takowego roztrząsania pewną liczbę osób z In-
| |
| − | nych działów, skoro ważność rzeczy, lub inna jaka okoli-
| |
| − | czność, wymagać tego będzie.
| |
| − | 51. W rozważaniu dziel Towarzystwa podanych, te
| |
| − | będą prawidła:
| |
| − | a) Pisarz dzieła nie należy do rozwagi jego, lecz
| |
| − | zapytany, na wszystkie trudności odpowie.
| |
| − | b) Cokolwiek pod imieniem Towarzystwa wy-
| |
| − | chodzi, to jego poprawie podlega. Wyda ono wyrok,
| |
| − | o rzeczy, o jej wykładzie i dowodach użytych, oraz
| |
| − | o błędach, ubliżających bądź czystości języka, bądź
| |
| − | prawidłom gramatyki. Co do sposobu wystawiania
| |
| − | myśli, rady tylko pisarzowi udzieli. Wątpliwość każdastr 352
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | względem umieszczenia rozprawy w Roczniku, lub
| |
| − | względem ogłoszenia dzieła, dwiema trzeciemi czę-
| |
| − | ściami głosów ma być rozstrzyganą.
| |
| − | c) Tak wychodzące dzieło będzie miało napis
| |
| − | na pierwszej karcie, że po rozwadze Towarzystwa
| |
| − | wychodzi.
| |
| − | d) Wolno jest podającemu dzieło członkowi nie
| |
| − | przyjąć uwag Towarzystwa, lecz naówczas świade-
| |
| − | ctwo dopełnionej rozwagi umieszczonem nie będzie.
| |
| − | e) Nie jest wolno w nieprzysposobionem do To-
| |
| − | warzystwa dziele wspominać o czynionej rozwadze,
| |
| − | gdyż Towarzystwo za trwale postanawia prawidło,
| |
| − | nie wchodzić w żadne spory z pisarzami.
| |
| − | f) Same niedrukowane pisma mogą przechodzić
| |
| − | przez rozwagę Towarzystwa.
| |
| − | 52. Wydział w rozwadze powierzonego mu pisma
| |
| − | stanowi:
| |
| − | a) Czy podane pismo ściąga się do rzeczy, którą
| |
| − | Towarzystwo liczy między przedmioty swoich zatru-
| |
| − | dnień: jeżeli nie, to dalsza rozwaga ustaje.
| |
| − | b) Skoro uznanem jest miejsce rozwagi, ta na-
| |
| − | stąpi podług wyższego prawidła.
| |
| − | 53. Do rozwiązania zagadnień, przez Towarzystwo
| |
| − | podanych, równie obcy jak i członki Towarzystwa są we-
| |
| − | zwanemi. Każdy piszący umieści swa ręką na wierzchu
| |
| − | wiersz jakowy i nazwisko swe zapieczętuje. Dział, wraz
| |
| − | z osobami dodanemi, przynosi zdanie sprawy, po czem
| |
| − | Towarzystwo rozważa i stanowi:
| |
| − | a) Której rozprawie nagroda ma być przy-
| |
| − | znaną.
| |
| − | b) Gdyby wszystkie rozprawy nie ułatwiały za-
| |
| − | gadnienia, w takim przypadku powtórnie toż zaga-
| |
| − | dnienie ogłosić zleci.
| |
| − | c) Gdyby na zagadnienie jedna tylko rozprawa
| |
| − | przesianą była, natenczas zapieczętowana do roku
| |
| − |
| |
| − | str 353
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | zostanie, a zagadnienie powtórnie jeszcze na rok ogło-
| |
| − | szone będzie.
| |
| − | d) Gdyby zaś i po roku więcej rozpraw nade-
| |
| − | słanych nie było, wtenczas pierwsza ma być sama
| |
| − | sądzoną.
| |
| − | e) Nagroda będzie przyznana temu, co najdo-
| |
| − | stateczniej zagadnienie rozwiązał i wykładowi myśli
| |
| − | swoich najlepszy dal porządek i postać najozdo-
| |
| − | bniejszą.
| |
| − | f) Członki mogą mieć przyznane pierwszeństwo,
| |
| − | ale otrzymać wyznaczonej nagrody nie mogą.
| |
| − | g) Rozprawa zasługująca na drugie miejsce, wy-
| |
| − | drukowaną zostanie.
| |
| − | h) Po takowem rozpoznaniu, odpieczętują się
| |
| − | kartki, należące do pism uwieńczonych: inne zaś
| |
| − | kartki, bez odpieczętowania, spalone zostaną.
| |
| − | 54. Zostawuje sobie Towarzystwo władze przejrzenia
| |
| − | tych ustaw co cztery lata i poprawienia niedogodności,
| |
| − | gdyby się jakowe w doświadczeniu okazały.
| |
| − |
| |
| − | Układ niniejszy, na którego wierne i gorliwe dopeł-
| |
| − | nienie, każdy z członków Towarzystwa, swe słowo i cześć
| |
| − | w uroczystą złożył rękojmią, czytany być powinien co
| |
| − | rok na pierwszem posiedzeniu, po upłynionym czasie le-
| |
| − | tniej prac przerwy.
| |
| − | Ludwik Osiński,
| |
| − | Sekretarz.
| |
| − |
| |
| − | Jan Albertrandi,
| |
| − | biskup zenopolitański,
| |
| − | _ Prezydujący.
| |
| − |
| |
| − | II.
| |
| − |
| |
| − | Odezwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk z roku 1802
| |
| − | do Samuela Bogumiła Lindego,
| |
| − | w sprawie Słownika języka polskiego.
| |
| − |
| |
| − | List WPana i przyłączony rękopis kilku artykułów
| |
| − | z układanego Dykcyonarza Zgromadzenie Przyjaciół Nauk
| |
| − |
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.
| |
| − | 23str 354
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | z ukontentowaniem czytało, Utrzymać język wtenczas,
| |
| − | kiedy w dwóch częściach dawnej Polski przestaje być ję-
| |
| − | zykiem spraw publicznych, nie można inaczej, jak — na-
| |
| − | daniem mu pewnych prawideł, służących ku wydoskona-
| |
| − | leniu i odosobnieniu go od innych dyalektów słowiańskich.
| |
| − | WPan ma tę niepospolitą zasługę, że, łącząc wieki, w ka-
| |
| − | żdym artykule stawiasz dzieje języka w swojej kolebce,
| |
| − | wzroście i wydoskonaleniu. Ukazujesz, jak gmin tlómaczy
| |
| − | swoje zdania o przygodach mu obecnych; zawstydzasz
| |
| − | półmędrka, który, niezgrabnie łącząc wyrazy, narzeka na
| |
| − | ubóstwo języka, tam, gdzie z dawnego podania, lub pobra-
| |
| − | tymstwa, znajdujesz dostatek, obfitość. Uczonego nakoniec
| |
| − | milą nabawiasz pociechą, że, w wspanialej prostocie, w wy-
| |
| − | razach mocnych i dosadnych, znajdzie wszystko, czego do
| |
| − | szlachetnego wyrażenia myśli potrzeba. Lecz kiedy celowi
| |
| − | dzieła, pracy i Autorowi oddaje Zgromadzenie cześć nale-
| |
| − | żytą, rozumie obowiązkiem swoim i oświadczyć Mu zdanie
| |
| − | względem tego, coby Jego przeświadczeniu, do wydoskona-
| |
| − | lenia tak szanownego dzieła, służyć mogło.
| |
| − | 1. W rejestrze autorów znajduje Zgromadzenie nie-
| |
| − | których pisarzów opuszczonych, a w umieszczonych kilku
| |
| − | nowych, których imię wzbudza niedowierzanie: czyli Ich
| |
| − | świadectwo może mieć jaką powagę? Poruczyło zatem
| |
| − | Zgromadzenie W Panu Tadeuszowi Czackiemu, aby, gdy
| |
| − | cieszyć się będzie pochlebnym dla siebie JW. hr. Ossoliń-
| |
| − | skiego i WPana przybyciem, udzielił WPanu dziel, ręko-
| |
| − | pisów i uwag nad niektórymi, tak dawniejszymi, jak pó-
| |
| − | źniejszymi, autorami.
| |
| − | 2. Przysłane artykuły uważa Zgromadzenie jako zbiór
| |
| − | wybornych materyałów, lecz oddaje WPana uwadze, że
| |
| − | kiedy język nasz przez zwykle szedł każdemu dyalektowi
| |
| − | doskonalenia się stopnie, nieużywane teraz wyrazy służą
| |
| − | do zrozumienia dawnych pism, lub do historyi gramatycznej
| |
| − | języka, lecz nie mogą mieć miejsca w obecnej mowie. Tak,
| |
| − | szanujemy Reja z Nagłowic, lecz jego wyrazów: w Bodze
| |
| − | nie przyjmuje dzisiejsza mowa. Zdawałoby się więc, aby
| |
| − |
| |
| − | str 355
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | nieużywaną dzisiaj składnią, przez jaką cechę oznaczyć.
| |
| − | Wyrazy, jakoteż składnia per licentiam wprowadzona, po-
| |
| − | winna być wiadoma, aby się jej wystrzegać. Lecz jeżeli
| |
| − | taka licentia nie będzie wytknięta, czytający, równie Jago-
| |
| − | dzińskiego, jak Naruszewicza, Potockiego w Aryenidzie, jak
| |
| − | Krasickiego,używać będzie Sama więc nauka prowadzićby
| |
| − | mogła do skażenia czystości mowy. Makaronizmy prawni-
| |
| − | cze, techniczne, o których dość wiele JP. Czacki w swojem
| |
| − | dziele wspomina, powinnyby bydź równie umieszczone ze
| |
| − | znakiem, a osobny znak powinien bydź na makaronizmach,
| |
| − | które, zepsuty od wpół siedmnastego do wpół ośnmastego
| |
| − | wieku, gust wprowadził. Gminne mówienia i przysłowia po-
| |
| − | winny mieć miejsce. Są one, jak mówią, mądrością ludu,
| |
| − | są po części pamiątką zgasłych zwyczajów, ale równie
| |
| − | równie ostrzedz należy, że to są gminne wyrazy. Zatem,
| |
| − | na takie oddziały powinny bydź znaki, których tlómacze-
| |
| − | nie na pierwszej zapewne znajdziemy karcie tak ważnego
| |
| − | i uczonego dzieła.
| |
| − | 3. Życzymy sobie Słownika polskiego. Umieszczenie
| |
| − | słów z pobratyńskich dyalektów jest potrzebne. Umieszcze-
| |
| − | nie zaś z obcych języków — wtenczas powinno mieć miej-
| |
| − | sce, kiedy od obcego języka jaki wyraz jest pożyczony.
| |
| − | Chcemy mieć oryginalne dzieło Lindzie (tak), ale nie
| |
| − | pragniemy mieć Kalepina.
| |
| − | 4. Kiedy mówimy o pobratyńskich językach, czujemy,
| |
| − | że. niektóre nam spólne narody, o rzeczach, im bliższych,
| |
| − | mogły mieć lepsze wyobrażenia. Illiryjski i rosyjski inno-
| |
| − | stroniec, zna różnicę od cudzoziemca: pierwsze
| |
| − | słowo oznacza np. Żmudzina — dla Warszawianina, dru-
| |
| − | gie — obcego ziemi. Takie słowa można uobywatelić, jak
| |
| − | niegdyś Pszczonka (tak), kanclerz Babińskiej Rzplitej,
| |
| − | sprawiedliwie twierdził. Zgromadzenie bierze na siebie —
| |
| − | uczynić wybór takich wyrazów i przysłać je WPanu.
| |
| − | 5. Etymologia słowa i określenie jego zaczynać po-
| |
| − | winno artykuł, a do niektórych wyrazów można przytoczyć
| |
| − | świadectwo historyi, tak, że dyaboł powinien się w tym
| |
| − |
| |
| − | 29*str 356
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | sposobie wymawiać, świadczy Hęlmold in Chronica Slavo-
| |
| − | rum. Derivativa bar — od boję się, Se y m — od jąć
| |
| − | się, będą wyłuszczone na wstępie słownika i tani tako-
| |
| − | wego pochodzenia wskażesz WPan prawidła.
| |
| − | 6. Synonima zapewne znajdą miejsce w WPana ol-
| |
| − | brzymiem i uczonem dziele.
| |
| − | 7. Jednym trybem każdy artykuł układać, t. j. po
| |
| − | opisie znaczenia właściwego i etymologicznego dać przy-
| |
| − | kłady: 1) na toż znaczenie właściwe 2) przykłady na zna-
| |
| − | czenie właściwe, rozszerzone przymiotnikami 3) słowami
| |
| − | 4) przyimkami, czyli prepozycyami, zachowując w przy-
| |
| − | imkach porządek alfabetyczny, a podzielając na różne wła-
| |
| − | ściwe znaczenia modyfikacye. 5) Znaczenie przenośne, ma-
| |
| − | jące cokolwiek związku ze znaczeniem wlaściwein. 6) Zna-
| |
| − | czenie wcale odmienne i z pierwotnem żadnego nie mające
| |
| − | związku. To ostatnie znaczenie powinno wcale oddzielny
| |
| − | artykuł składać. 7) Adagja i przysłowia. 8) Wyrazy zdro-
| |
| − | bniale, zgrubiałe, pogardę oznaczające. 9) Derivativa. 10) Sy-
| |
| − | nonima, albo wyrazy blizkoznaczące. Dla lepszego wyja-
| |
| − | śnienia swej myśli przesyła Zgrom, rozbiór artykułu oka.
| |
| − | 8. Nie wątpimy, że WPan w przedmowie dasz Histo-
| |
| − | ryą początku naszego języka, jego różnic celniejszyeb
| |
| − | z pobratyńskiemi dyalektami, zgłębisz, czy mieli nasi przo-
| |
| − | dkowie charaktery słowiańskie? Ten filozoficzny rozbiór
| |
| − | spodziewamy się, iż stanie obok dzieła de Brosse: Mécanisme
| |
| − | des langues.
| |
| − | 9. Dzieło takie nie jest dziełem jednego człowieka.
| |
| − | To skromne i prawdziwe Akademii Francuskiej wyznanie,
| |
| − | jest wyznaniem WPana, kiedy nam pozwalasz nad swoją
| |
| − | pracą czynić uwagi. My chcemy pomagać WPanu, my
| |
| − | jego sławę rozszerzyć, a dzieło rozpowszechnić pragniemy.
| |
| − | Przysposobione przez nas, zachowa Twórcy imię i wznie-
| |
| − | cać dla Niego będzie wdzięczność narodu. Ofiarujemy Ci
| |
| − | pomoc i pracę naszą; wskaż nam środki do usłużenia.
| |
| − | Przybądź zacny Mężu do nas. Otoczony ludźmi, którzy
| |
| − | Cię. współbratem i znakomitą osobą naszego Zgromadzenia
| |
| − |
| |
| − | str 357
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | nazywamy, będziesz miał gotowe źródło uwag, które Ci
| |
| − | posłużą do wygładzenia tak ważnej księgi.
| |
| − | Co do innych szczegółów listu WPana, Zgrom, ma
| |
| − | honor Mu donieść: 1) Wybrało na swego członka J. X. Do-
| |
| − | browskiego i list z organizacyą załączając, 15 artykuł na
| |
| − | ręce WPana przesyła. 2) Wybór innych osób zestawiło do
| |
| − | czasu, gdy większa liczba jego członków w Warszawie
| |
| − | znajdować się będzie. 3) Poruczyło Zgrom. X. Dmochow-
| |
| − | skiemu, aby WPanu przesiał krótki opis naszego Towarzy-
| |
| − | stwa de Jeneńskiej gazety.
| |
| − | Z ukontentowaniem prawdziwem ceni Zgromadzenie
| |
| − | WPana gorliwość, wyraża swój szacunek i pragnie dla
| |
| − | pożytku kraju, a jego sławy, mieć dzieło najlepiej zrobione,
| |
| − | i, ile być może, najprędzej ukończone.
| |
| − |
| |
| − | III.
| |
| − |
| |
| − | Myśli Michała Potulickiego z roku 1802,
| |
| − | w sprawie ułożenia dzieła elementarnego hist. naturalnej.
| |
| − | Przezacne Towarzystwo!
| |
| − |
| |
| − | Znam aż nadto, że nie dla żadnych zasług, nie z oka-
| |
| − | zanej żadnej wiadomości rzeczy, łaskawy wasz wybór,
| |
| − | Przezacni Towarzysze, do Wydziału Historyi natu-
| |
| − | ralnej mnie wyznaczył. Lecz gdy się umieszczonym
| |
| − | w gronie tak światłych osób widzę, powinnością moją być
| |
| − | sądzę, starać się, przez pracę, ile mi słabe moje wiadomo-
| |
| − | ści pozwolą, odpowiadać zamiarowi Waszemu, a tym spo-
| |
| − | sobem, wywdzięczyć się Wam, za łaskawe o zdolności mo-
| |
| − | jej Wasze mniemanie.
| |
| − | Gdy już kilkakrotnie powtórzoną Zgromadzenia na-
| |
| − | szego słyszę wolę, aby do każdej nauki były elementarne
| |
| − | porobione dzieła, co też sam, do dalszego rozkrzewiania
| |
| − | nauk w Narodzie naszym, potrzebnym być sądzę i ośmie-str 358
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | lam się podać przezacnemu Towarzystwu projekt począ-
| |
| − | tkowogo, czyli elementarnego dzieła, do nauki
| |
| − | historyi naturalnej, który, gdyby za dogodny osą-
| |
| − | dzonym nie był, oczekiwać będę od przezacnego Towarzy-
| |
| − | stwa planu, podług którego, temu zamiarowi mógłbym po-
| |
| − | żądaniej zadosyćuczynić.
| |
| − | We wszystkich prawie umiejętnościach w krajach
| |
| − | tych, gdzie nauki kwitną, ludzie najświatlejsi starali sic
| |
| − | nietylko o zebranie i wyłuszczenie tychże jak najdokła-
| |
| − | dniejsze, ale oraz i o skrócenie ich i przystosowanie do
| |
| − | pojęcia początkowo uczących się.
| |
| − | Prawda wszelako, że każdy z piszących w elemen-
| |
| − | tarnem dziele krótkość opisu bral za najdogodniejszą i oba-
| |
| − | wiał się, aby długość jego nauki nie sprawiła przykrości
| |
| − | uczniowi, najpowszechniej zaś, wrodzoną, znaczniejszą zdol-
| |
| − | nością objęcia rzeczy, obdarzeni, w zapędzie uwag swoich,
| |
| − | wypadających z zastanowienia się pilniejszego nad przed-
| |
| − | miotami, usiłowali jednak przez rozumowanie — o isto-
| |
| − | cie rzeczy przeświadczać, a tym sposobem, dzieł swoich
| |
| − | składy przedłużyli, i to, co miało być elementarnem, z pod
| |
| − | ich pióra wyszło dziełem niemal dokończonem, a przeto, dla
| |
| − | początkowo uczących się do objęcia i zrozumienia za tru-
| |
| − | dnem i prawie niepodobnem.
| |
| − | Tym podobne dzieła mamy i my w języku naszym,
| |
| − | które, będąc tylko do myśli wykładanych autorów stosowne,
| |
| − | nie zupełnie zamiarowi książek elementarnych odpowiadają.
| |
| − | Piszący książkę elementarną powinien się postawić
| |
| − | w stanic widzącego rzecz raz pierwszy i starać się, aby
| |
| − | nic więcej najprzód, jak pierwszy rys samej tylko jej istoty
| |
| − | zrobić: potem dopiero wziąść powinien przed się szczegóły,
| |
| − | ale nie w innym widoku, jak tylko, aby i tych w ogólno-
| |
| − | ści dal poznanie, w takim porządku, w którymby, przez
| |
| − | wnioski z różnych Dostrzeżeń i uwag wypadające, rzeczy
| |
| − | zbyt rozwlekle nie przedstawił, a przeto, nauki swej, za-
| |
| − | miast łatwego objaśnienia rzeczy, nie zaćmił.
| |
| − |
| |
| − | str 359
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | Wszakże, chcąc objaśnić komu rzecz jaką, trzebi
| |
| − | mu ją najprzód okazać tak, jak ona pod zmysły podpada.
| |
| − | Pierwsze więc przedmiotu pod widok wystawienie,
| |
| − | będzie — początkowem tej rzeczy poznaniem, początkowe
| |
| − | zaś rzeczy poznanie — elementarnem nazwane być po-
| |
| − | winno, a dalsze, uważającego tę rzecz, spostrzeżenia złożą
| |
| − | mniej lub więcej obszerny poczet szczegółów, stanowiących
| |
| − | rzeczy tej ogól całkowity.
| |
| − | W ułożeniu dzieła początkowego historyi naturalnej
| |
| − | nie byłoby więc moim zamiarem rozumowanie nad wnio-
| |
| − | skami autorów dzieła takowe wydających, owszem, starał-
| |
| − | bym się, ile możności, moje z takowych oczyścić, zacho-
| |
| − | wując wnioskowanie osobom z powołania zaprzątnionym
| |
| − | wykładem książek elementarnych i udzielaniem zdań, od
| |
| − | siebie za najgruntowniejsze uznanych.
| |
| − | Wielka przestrzeli natury obejmuje zbiór rzeczy tak
| |
| − | obszerny, że wyliczanie jej główniejszych podziałów i umie-
| |
| − | szczonych w niej ogromniejszych szczegółów okazanie, oraz
| |
| − | związku, w którym względem siebie zostają, już jest dosyć
| |
| − | wielką, nauką, aby książkę elementarną wypełniła, a dość
| |
| − | obszerną, na utrzymanie wzbudzonej w początkującym
| |
| − | uczącym się ciekawości.
| |
| − | Stosownie tedy do tego zdania, w ułożeniu książki,
| |
| − | historyą naturalną elementarnie opisującej, zdaje mi się
| |
| − | być potrzebą, cały ogól widocznego jestestwa podzielić na
| |
| − | Niebo i na Ziemię.
| |
| − | Przez Niebo oznacza sie owa nieograniczona prze-
| |
| − | strzeń, napełniona płynem przeźroczystym, w którym osa-
| |
| − | dzone są ciała, przez swoje światło jedne — w dzień, drugie
| |
| − | w nocy widoczne, tych rozgatunkowanie, względne poło-
| |
| − | żenie, bieg i obrót w tej niezmiernej przestrzeni, dosyć
| |
| − | uwiadomią, uczyć się poczynającego, o tej, którą nad sobą
| |
| − | widzi, cudownej pokrywie, a jeżeli ta wiadomość zaostrzy
| |
| − | ciekawość jego, obszerniejszego w astronomicznej nauce
| |
| − | czerpać nie zaniedba światła.
| |
| − | Ziemię, której uczący się jest mieszkańcem, jej po-str 360
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | wierzchnię, na której zawsze patrzy kształt, tegoż odmien-
| |
| − | ności, już górzystość, już płaszczyzny formujące, wnętrzny
| |
| − | nakoniec ziemi układ — na widok jego wystawić najprzód
| |
| − | w ogólnym obrazie należy.
| |
| − | Z tym go poznawszy, uwagę jego zastanowić wypada
| |
| − | nad częściami, ową powierzchnią, jako też i wnątrz ziemi
| |
| − | składującemi, przez okazanie mu istotnych ich odmienności,
| |
| − | tak co do koloru, jakoteż co do ich masy. Ta odmienność
| |
| − | bowiem oczywista jest co do wzroku, przez różnicę farb,
| |
| − | przezroczystość, lub nieprzeźroczystość. Co zaś do dotyka-
| |
| − | nia — przez twardość-, miękkość, kruchość, mniejsza lub
| |
| − | większa ciągłość, ciężkość i lekkość.
| |
| − | Wodę, której istoty odmienność wzrok sam okazuje,
| |
| − | czyli ona uważana będzie w znacznych zbiorach stojąca,
| |
| − | kiedy niekiedy tylko od wiatrów wzruszona, morzami lub
| |
| − | jeziorami nazwana, czyli podróżnym kształtem: w źródłach,
| |
| − | strumieniach i rzekach, w ustawicznym ruchu będąca, tu
| |
| − | w rozpar niewidzialny, tam w chmurę czarną, ówdzie
| |
| − | w deszcz, grad, lub śnik (tak), a w innym razie w lód
| |
| − | twardy przekształcona, jako wyobrażenie jedną tylko istotę
| |
| − | Okazujące, wystawić potrzeba; nie zapominając jednak, jejże
| |
| − | różnych na powierzchni ziemi odbywanych działań, w uści-
| |
| − | łaniu różnych warsztwów (taki ziemnych, jako też
| |
| − | w przenoszeniu ich z jednego miejsca na drugie widocznych,
| |
| − | oiezapominając oraz jej wpływu, do ukształcenia roślin
| |
| − | istotnie potrzebnego.
| |
| − | Dalej, zbliżałaby się uwaga do płodów ziemi orga-
| |
| − | nicznych bez czułości i przeszłoby się wszystkie ich
| |
| − | rodzaje, okazawszy niejakie podobieństwo z stworzeniami,
| |
| − | prócz organizacji, czułością obdarzonemi, a które na tem
| |
| − | miejscu na familie podzielone, w ogólności poznać nie za-
| |
| − | niedbałoby się.
| |
| − | Nakoniec, zdawałoby mi sic być istotną potrzebą, oka-
| |
| − | zać uczącemu się jego własną wartność (tak), a prze-
| |
| − | szedłszy w nim cały okrąg ziemi i uważywszy odmienno-
| |
| − | ści, którym ród jego podpada, radbym go przekonał o wiel-
| |
| − |
| |
| − | str 361
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | kiej i istotnej jego względem innych, do niego poniekąd
| |
| − | podobnych, zwierząt, różnicy, gdyż nietylko jak one ruszać
| |
| − | się i działać zdoła, nietylko potrzebom swoim dogadza, lecz
| |
| − | ma moc rozeznania tych potrzeb swoich, ma nietylko moc
| |
| − | i sposobność użytkowania z tych wszystkich rzeczy, któ-
| |
| − | remi jest otoczony, lecz jest władnym rządzenia wszyst-
| |
| − | kiemi innemi zwierzęty.
| |
| − | Poznawszy już to wszystko, uczący się początkowo
| |
| − | historyi naturalnej zastanowić się powinien koniecznie nad
| |
| − | tem, że on sam, i te wszystkie otaczające go, tak przy-
| |
| − | świecającą jakoteż rozsypujące się i przesypujące stwo-
| |
| − | rzenia, nie będąc zawsze trwale same z siebie, stać się nie
| |
| − | mogły, lecz że musi być jakowaś Istność pierwiastkowa,
| |
| − | początkiem i końcem całego jestestwa będąca, która to
| |
| − | wszystko odnawia i wszystko w porządku raz na zawsze
| |
| − | ustanowionym stale utrzymuje.
| |
| − | Tę! uznawszy nad siebie doskonalszą i trwalszą, nie-
| |
| − | skończenie uwielbi zapewne, a przekonany, że cała natura
| |
| − | i dla jego uszczęśliwienia stworzyła, z wdzięcznością na
| |
| − | rozpoznawaniu dziel Jej przestanie, niewdzierając się w te
| |
| − | tajemnice, które w składzie Natury chciała mieć przed
| |
| − | nim ukryte.
| |
| − | Taki, dla początkowo uczyć się mającego Historyi
| |
| − | naturalnej, rys zrobiwszy, gdy przez związek rzeczy, już
| |
| − | w swoim porządku na widok wystawionych, cały ogół
| |
| − | naukowy dla człowieka pojętny obejmę i w małym dziele
| |
| − | zamknę, rozumiałbym, iż żądaniu przezacnego Towarzy-
| |
| − | stwa dogodzę, względem przedstawienia elementarnej książki
| |
| − | historyi naturalnej, a przez takowe, w ciekawym uczniu
| |
| − | dosyć żądzy wzbudzę, aby go do nabycia wiadomości fi-
| |
| − | zycznych i chimicznych od nauki historyi naturalnej nie-
| |
| − | oddzielnych, niezawodnie pociągnęło.
| |
| − | Ten tedy projekt podaję pod zdanie przezacnego
| |
| − | Zgromadzenia, dopraszając się, abyście go, uczeni mężowie,
| |
| − | roztrząsnęli i mnie wasze uwagi w tej materyi podać
| |
| − | raczyli.str 362
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | Historyi naturalnej znacząca znajomość wszystkich
| |
| − | przedmiotów znajdujących się w niezmiernej przestrzeni
| |
| − | całego Jestestwa jest umiejętnością tak obszerną, że tylu
| |
| − | upłynionych wieków czas nie wystarczył na ukończenie
| |
| − | jej: lecz jako za naszych czasów, nowe i przed nami nie-
| |
| − | znajome odkrywają się prawdy, tak i potomkowie nasi po-
| |
| − | czynią w niej swego czasu nowe wynalazki, które nam
| |
| − | nieznajomemi zostają; historya bowiem naturalna jest ró-
| |
| − | wnie niezmiernej obszerności umiejętnością, jak jej, dla
| |
| − | poznania ludzkiego, prawie nieograniczony przedmiot.
| |
| − | Doświadczenie przekonywa w samej rzeczy cieka-
| |
| − | wych, że, najpomyślniej utalentowanych kilku nawet osób
| |
| − | życie nie wystarcza na ukończenie jednego tylko oddziału
| |
| − | tejże historyi i że, najgorliwsi badacze jej, po kilkuletniej
| |
| − | pracy, nie wydali na świat — jak tylko zarysy początkowe
| |
| − | i to tylko części oddzielnych umiejętności. Wyznać zatem
| |
| − | skromność każe, że dzieła dotychczas wydane pod tyt:
| |
| − | Historyi naturalnej nie zawierają w sobie ukończonej już
| |
| − | całkowitej umiejętności tej, lecz raczej zbiór tylko wiado-
| |
| − | mości naszych w historyi naturalnej, pod nasze czasy za
| |
| − | najpowszechniej przyjęte uznanych.
| |
| − | O tych prawdach przekonany, nie myślę wystawić
| |
| − | na widok uczonej publiczności całego zbioru wiadomości,
| |
| − | od wszystkich pisarzów historyi naturalnej zgromadzonych.
| |
| − | Moje elementarne dzieło byłoby wyjątkiem najistotniej-
| |
| − | szych tylko prawd, z tejże umiejętności zebranym, stosownie
| |
| − | do objęcia początkowo uczących się i ułożonym w nastę-
| |
| − | pującym porządku:
| |
| − |
| |
| − | Co to jest historya naturalna? Jej znajomości
| |
| − | potrzeba i użyteczność.
| |
| − |
| |
| − | Jej przedmioty:
| |
| − | O Niebie, t. j. o płynie niezmiernym, obejmującym
| |
| − | wszystkie ciała światłe, wystawione nam przed oczy.
| |
| − | o słońcu i otaczającym go zbiorze planet.
| |
| − |
| |
| − | str 363
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | O dniu i nocy.
| |
| − | O czterech porach roku, zaćmieniach etc.
| |
| − | O księżycu i Jego odmianach.
| |
| − | O ziemi i jej postaci całkowitej.
| |
| − | O części jej ciecznej, czyli o morza.
| |
| − | O przybywaniu i ubywaniu morza.
| |
| − | O biegu i wirach wód morskich.
| |
| − | O jeziorach, rzekach i ich czynności.
| |
| − | O źródłach.
| |
| − | O płodach wód morskich.
| |
| − | O płodach wód słodkich.
| |
| − | O oparczyskach, (?) trzęsawicach, bagnach.
| |
| − | O kępach i wyspach.
| |
| − | O części ziemi stałej, czyli o lądzie.
| |
| − | O górzystości.
| |
| − | O wulkanach i trzęsieniu ziemi.
| |
| − | O płodach górzystości, czyli o rzeczach kopalnych i całym
| |
| − | ich dotąd odkrytym zbiorze.
| |
| − | O płaszczyznach, czyli części najobszerniejszej lądu, służą-
| |
| − | cej na wydawanie płodów roślinnych.
| |
| − | 0 płodach organicznych bez czułości.
| |
| − | Trawy.
| |
| − | Zioła.
| |
| − | Warzywa.
| |
| − | Krzewy.
| |
| − | Drzewa.
| |
| − | Polipy.
| |
| − | O płodach ziemi organicznych, czułością obdarzonych.
| |
| − | Owady: Pojedyńczo,
| |
| − | Podwójno,
| |
| − | Podwójno krótko, skrzydlate.
| |
| − | Podwójno długo,
| |
| − | Giętko łuskowate,
| |
| − | Twardo łuskowate,
| |
| − | Ptaki: Drapieżne,
| |
| − | Gadatliwe,str 364
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | Śpiewającą
| |
| − | Nabłotne,
| |
| − | Wodno,
| |
| − | Domowe.
| |
| − | Robactwo: Pchły, wszy, mole, pająki, stonogi, glisty
| |
| − | i czołgające się zwierzęta,
| |
| − | Dwójżywiolne zwierzęta:
| |
| − | Żółw,
| |
| − | Wydra,
| |
| − | Bóbr.
| |
| − | Czworonogie zwierzęta:
| |
| − | Całokopytne,
| |
| − | Raciczne,
| |
| − | Ogromnej postaci.
| |
| − | Drapieżne,
| |
| − | Szkodzące,
| |
| − | Latające,
| |
| − | Kolczyste etc.
| |
| − | O narodzie ludzkim:
| |
| − | Azyatach,
| |
| − | Afrykaninach,
| |
| − | Amerykaninach,
| |
| − | Europejczykach.
| |
| − | O Stwórcy i Rządzcy całej Natury,
| |
| − | Tak rozporządzone dzieło nie bodzie katalogiem na-
| |
| − | zwisk płodów natury, lecz raczej — przystosowanym do
| |
| − | pojęcia początkowo uczących się historyi naturalnej dosyć
| |
| − | obszernym opisem wszystkich główniejszych jej przedmio-
| |
| − | tów, zawiadomieniem o istotniejszych okolicznościach każ-
| |
| − | demu rodzajowi towarzyszących, z opuszczeniem szcze-
| |
| − | gółów mniej znaczących i samych tylko własności gatun-
| |
| − | kowych, tyczących się.
| |
| − |
| |
| − | str 365
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | IV.
| |
| − |
| |
| − | Myśli ks. Albertrandego z roku 1805,
| |
| − | o sposobach wydoskonalenia i zbogacenia ojczystego
| |
| − | języka.
| |
| − | (Z autografu).
| |
| − |
| |
| − | Pobudki do obmyślenia sposobu wydoskonalenia i zbo-
| |
| − | gacenia ojczystego języka wielka mają z umiejętności,
| |
| − | z gorliwości i usilnego rzeczy wyłuszczania, powagę, tem
| |
| − | jeszcze pomnożoną, iż takowe pobudki, zawsze, od pierw-
| |
| − | szego założenia swego, przytomne Towarzystwu naszemu
| |
| − | były.
| |
| − | Już dawno słyszano na schadzkach naszych, tak pu-
| |
| − | blicznych, jako i prywatnych, że zaprzestać postępku — jest
| |
| − | cofać się nazad, a słyszano to pod wyobrażeniem kamienia
| |
| − | w górę rzuconego, który, od punktu, gdzie wyżej wznosić
| |
| − | się przestaje, poczyna, z przynmożeniem coraz większym
| |
| − | pędu, na dół upadać, a przestroga: nil actum reputant, si
| |
| − | quid sitperesse agendum, dała się nie w tych naprawdę sło-
| |
| − | wach słyszeć, ale w wyjętym z praw Justiniana wyroku
| |
| − | Lege XI Codicis: nihil actum crcdimus, dum aliquid addendum
| |
| − | superest. Nie mniej wyraźne całego Towarzystwa zdanie
| |
| − | zawsze było, iż: z utrzymaniem języka - jego wydo-
| |
| − | skonalenie i zbogacenie spojone być powinno. Do-
| |
| − | wodem tego są mowy i pisma, usilnie takowe wydoskona-
| |
| − | lenie zalecające; dowodem jest, przy układzie książek po-
| |
| − | trzebnych, pisać się mających, jednomyślnie uchwalona
| |
| − | ustawa, aby przy pierwszym Towarzystwu okazaniu tych
| |
| − | dziel, przyłączony był do nich słownik mniej zwyczajnych,
| |
| − | lub nowo użytych słów; dowodem jest długi rejestr słów
| |
| − | z Illiryckiego języka wybranych, zdatnych aby im pol-
| |
| − | ska narodowość była nadana, przez niektórych Członków
| |
| − | tego Towarzystwa podany, z zaleceniem, aby, podobnym
| |
| − | sposobem, języki pobratyńskie do poboru pociągnione były.str 366
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | Nie możemy zatem nie przyjmować z wdzięcznością, nie
| |
| − | wielbić z jednostajną zgodą, że, co raz przyjętą od nas bę-
| |
| − | dzie zasadą, za nasze dzieło, za niewzruszone zdanie nasze
| |
| − | poczytamy.
| |
| − | Ale, po uwielbieniu tak pięknych pobudek, zostaje się
| |
| − | zapytanie, bez którego rozwiązalna, ani do wniosków, ani
| |
| − | do obrania środków, ku uskutecznieniu tychże wniosków
| |
| − | służących, przystąpić nie możemy. A to pytanie jest: czyli
| |
| − | księgi pożyteczne stosować się do słownika
| |
| − | mają, czy słownik — do ksiąg pożytecznych? To
| |
| − | jest, co w przyzwoitym porządku poprzedzać musi: czy
| |
| − | ułożenie słownika przed księgami, do oświe-
| |
| − | cenia na rodu służącemi? czy księgi takowe,
| |
| − | przed wydoskonaleniem słownika? Albo, co na
| |
| − | jedno przypada: kiedy zadane Towarzystwu rozwiązanie,
| |
| − | iż słów zacnego pisarza użyję, jest: rozszerzać między
| |
| − | rodakami użyteczne wiadomości, nauki i umiejętności, przy-
| |
| − | czyniać się do udoskonalenia każdej części umysłowego
| |
| − | poznania, to znaczy, sprawować udoskonalenie naszego ję-
| |
| − | zyka i żali nie wypada raczej: co przyczyną, lub środkiem
| |
| − | pisarz nazywa, przemienić w skutek? a co skutkiem być
| |
| − | mieni — uznać za przyczynę?
| |
| − | Nam się zaiste zdaje, iż rzut oka na naszą dawną
| |
| − | i późniejszą literaturę dokładnie to zapytanie rozwiązuje.
| |
| − | Nie Harpocratio Lexiconem swoim ukształtował dziesięciu
| |
| − | krasomówców Grecyi, ale krasomówcy greccy Harpokra-
| |
| − | tionowi nadali, z czogoby słownik swój ułożył. Nie z Phri-
| |
| − | nicha uczyli się Ateńczykowie wytwornej onej mowy, którą
| |
| − | się pomiędzy innych Greków zaszczycali, nie z Moerisa
| |
| − | Atticisty poloru nabrawszy, ona z gminu niewiasta obco-
| |
| − | rodność Theophrasta wyśmiała, ale od Ateńczyków Moeris
| |
| − | wyuczony, polor ich języka dał światu poznać. Dzieła Pla-
| |
| − | tona wielą wiekami poprzedziły słownik Timesa Solisty.
| |
| − | Niezliczonemi pisarzami słynęła od dawnego czasu Grecya,
| |
| − | nim Julius Pollux dzieło swe pisać przedsięwziął. Chlubił
| |
| − | się Rzym z pisarzy w każdym rodzaju najsławniejszych
| |
| − |
| |
| − | str 367
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | między którymi dosyć jest wspomnieć: Plauta, Terencyusza,
| |
| − | Lukrecyusza, Cicerona, Cezara i Sallustyusza, nim swoje
| |
| − | Varro o języku łacińskim napisał księgi, w których jednak
| |
| − | wiele niedokładności późniejsi pisarze, jak z Festusa wi-
| |
| − | dzieć można, pokazali. Jak wiele pierwszego szeregu pisa-
| |
| − | rzów wioska literatura liczyła, nim do ułożenia słownika,
| |
| − | delia Onuca nazwanego, przyszło? We Francyi — nie sło-
| |
| − | wnik Akademii utworzył wiek Ludwika XIV, ale pisarze
| |
| − | tego wieku i powodem i wzorem do utworzenia słowników
| |
| − | byli. Pierwszy był Kant i Kanta księgi, a dopiero do sło-
| |
| − | wników niemieckich weszły, lub wnijdą użyte od niego
| |
| − | i wymyślone wyrazy. Wstrzymuję się od innych obcych
| |
| − | przykładów, kiedy własne nasze domowe pokazuje doświad-
| |
| − | czenie: jak wiele język nasz z krajowych pisa-
| |
| − | rzów korzystał! Spytajmy się tylko zacni koledzy na-
| |
| − | szego Linda, jak wiele wyrazów dobitnych, szezeropolskich,
| |
| − | weszło do Słownika jego, wyjętych z pisarzów, którzy się
| |
| − | przez te ostatnie 50 lat wsławili, to jest, od tej pory, jak
| |
| − | makaroniczny styl i nastrzępienie pism łaciną, lub franeuz-
| |
| − | skich wyrazów błyskotkami, został wyszydzony? Sam zacny
| |
| − | pisarz stwierdza to zdanie, wyznając, iż częstokroć naj-
| |
| − | głębsze myśli i postrzeżenia wielkich geniuszów, kryją się
| |
| − | nieraz w dziełach ich beż żadnego użytku, poki kto nie
| |
| − | znajdzie wyrazu, mogącego zbliżyć one do objęcia czyta-
| |
| − | jących. Co samo rzeczom i pismom przed języka wyrazami
| |
| − | oczewiście pierwszeństwo przysądza, gdy w rzeczach i pi-
| |
| − | smach powód do obmyślenia wyrazów upatruje.
| |
| − | Przydamy tu jeszcze, iż język może był bardzo wy-
| |
| − | polerowany, bardzo nawet w jednym widoku obfity, a je-
| |
| − | dnak bardzo niedoskonały. W polskim języku jest nie-
| |
| − | zmierna obfitość słów pieskliwych, zdrobniałych, nadętych,
| |
| − | działania odmiany okazujących, niezmierna nawet — do bo-
| |
| − | taniki należących, a przytem wielki niedostatek słów, do
| |
| − | nauk wyższych, do kunsztów, do wykładu starożytności
| |
| − | służących. Te — że utworzyć należy, niemasz żadnej wątpli-
| |
| − | wości, ale czy z ksiąg — do słownika mają być przenie-str 368
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | sione, czy z słownika do księgi? To jest zagadnienie, od
| |
| − | którego rozwiązanie najwięcej zawisło.
| |
| − | Mała trudność tu, względem rzeczy, nie podlegających
| |
| − | odmianom, pochodzącym z nowego odkrycia, ale inaczej
| |
| − | sądzić należy o naukach, wielkim zmianom, a szperaniom
| |
| − | głębszym z wynalazków nowych wynikłym, podlegających.
| |
| − | Przenieśmy się myślą wstecz od tej epochy na lat 60.
| |
| − | Dajmy, że Towarzystwo naszemu podobne, przedsięwzięło
| |
| − | na on czas dzieło tego rodzaju, do którego nas teraz za-
| |
| − | chęcają; i z wielką pracą jestestwa porfirowego drzewa,
| |
| − | wzajemne stosowności, tajne przymioty, obrzydliwość czczo-
| |
| − | sci, słowem, perypatetyckie baśnie, marzenia Deskarta,
| |
| − | Bekkera, Walentyna, Paracelsa, Agrippy i tym podobnych
| |
| − | pisarzów wymyślne nauki zgromadziwszy, w polską postać
| |
| − | oblekli. Czybyśmy dziś, po tylu poprawach, po rylu wy-
| |
| − | nalazkach, po odkrytych tak licznych prawdach, pracę
| |
| − | tych dawnych przodków naszych wyszydzili? Wszakże, co
| |
| − | na 60 lat przed tym czasem stać się mogło, to potkać nas
| |
| − | może w lat 60 po czasie teraźniejszym, a nowe światła,
| |
| − | nowa praca, nowy rzeczy widok, stawić nas na tym sto-
| |
| − | pniu, na którymbyśmy tamtych stawili. Starajmy się więc
| |
| − | język nasz wydoskonalić i zbogacić, ale tą drogą sta-
| |
| − | rajmy się, którą wieków i narodów dawnych i nowych
| |
| − | doświadczenie wskazuje, to jest: przez księgi — do
| |
| − | pomnożenia słownika przystępujmy. Komu
| |
| − | z nas tajno jest, jaka względem języków przemoc jest
| |
| − | używania, któremu, przepisy słowników ustawy gramaty-
| |
| − | czne, wyroki najpoważniejszych Akademij, ustępować mu-
| |
| − | szą. Używanie zaś przez Słowniki, to jest dzieła do
| |
| − | porady tylko służące, nie zaś ciągiem czytane, wprowa-
| |
| − | dzone być nie może, kiedy tymczasem, księgi pożytecznych
| |
| − | ciekawości pastwa, lub zaprzątnięte źródło nauki, do tego
| |
| − | używania nieznacznie wiodą i czytelnika prawie niechcący
| |
| − | pociągają.
| |
| − | Doskonałość języków zawsze obok doskonałości nauk
| |
| − | chodzi, z tą rośnie, z tą się wzmaga, z tą do najwspanial-
| |
| − |
| |
| − | str 369
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | szego kresu przychodzi. Ta doskonałość dwojako uważaną
| |
| − | być może, raz, jako wynikająca z gładkości i mnóstwa
| |
| − | wyrazów jednęż rzecz znaczących, a tę równać możemy:
| |
| − | albo z ochędożnym, ale jednym zawsze, mniej, lub więcej
| |
| − | przydatnich ozdób mającym odcieniem, albo z mnóstwem
| |
| − | drobnej monety, jeden pieniądz złoty zamienić mogącym.
| |
| − | Druga doskonałość jest zasadzona na obfitości słów,
| |
| − | wystarczająca wszystkich ludzkich wiadomości wyrazić
| |
| − | przedmioty. Ta — podobna jest do obfitości na każdą okoli-
| |
| − | czność przyzwoitego odzienia, zawsze przystojnego, do mnó-
| |
| − | stwa złotych pieniędzy, zamienić się każdego czasu na
| |
| − | drobniejszą monetę mogących.
| |
| − | Obydwóch tych doskonałości rodzajów źródłem są
| |
| − | nie słowniki, ale w narodach na pól dzikich pieśni
| |
| − | i powieści, z ust do ust, z pokolenia do pokole-
| |
| − | nia, podaniem przechodzące, a w narodach wypo-
| |
| − | lerowanych — księgi, przez swoją przyjemność, lub też po-
| |
| − | żyteczność, w ręce czytelników wciskające się: tamtej, bo
| |
| − | słowniki — użycia onych przyzwoitego niedostatecznie
| |
| − | uczą, i tej, bo słów matką iest potrzeba, a potrzeba
| |
| − | pierwej księgi onej zabiegająca niż słowniki, skład tylko
| |
| − | wymysłów potrzeby zawierające zrodziła, bo ludzkich zna-
| |
| − | jomości postępek zwyczajny jest: przez rzeczy — do
| |
| − | wyrazów rzeczy udawać się.
| |
| − | Przezornie zatem i zgodnie z gruntownym swoim
| |
| − | sposobem myślenia postąpiło nasze Towarzystwo, gdy je-
| |
| − | den doskonałości rodzaj — przepisom Gramatyki i prawi-
| |
| − | dłom zwyczajnym, nawykłych do kształtnego sposobu pi-
| |
| − | sania uszom zostawiło, o drugi zaś rodzaj doskonałości
| |
| − | troskliwe, postanowiło, aby do każdego dzieła, z przepisu,
| |
| − | lub porady jego wychodzić mającego, przyłączany był
| |
| − | słownik stosowny do rzeczy, w dziele owym przed-
| |
| − | sięwziętej, zawierający wyrazy od pisarza użyte, na nowo
| |
| − | dla niedostatku wprowadzone, a powszechnem używaniem
| |
| − | jeszcze nie stwierdzone.
| |
| − | Tak, z pism i dzieł cząstkowe słowniki wynikną,
| |
| − | T0WARZYSTWO WARSZAWSKIE.
| |
| − | 24str 370
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | a z słowników cząstkowych ogromniejsze i powszechniej-
| |
| − | szo będą utworzone, a tak pisarze ksiąg, ani czasu trawić,
| |
| − | ani żywości pisania przytępiać — szukaniem w słowniku
| |
| − | wyrazów sobie przepisanych, nie będą. Aby zaś z tej To-
| |
| − | warzystwa ustawy pożytek mógł być odniesiony — mało
| |
| − | do przydania upatrujemy.
| |
| − | Ustawy nasze każą dzieła przychodzące pod sąd To-
| |
| − | warzystwa prosto do swojego odsyłać wydziału. Do tego
| |
| − | będzie należeć rozważenie, jeśli słowa na nowo użyte wy-
| |
| − | rażają z przyzwoitą jasnością rzecz, której w myśli swojej
| |
| − | pojęcie, lub wyobrażenie miał pisarz?
| |
| − | Od tego wydziału idzie słownik do gramatyków, to
| |
| − | jest, tych, którzy polskiego języka biegłość szczególniejszą
| |
| − | mają, aby oni osądzili, jeśli w etymologii, w składzie, w złą-
| |
| − | czeniu, w zakończeniu, nie znajdzie się co przeciwnego ge-
| |
| − | niuszowi języka polskiego, a zatym poprawy potrzebującego?
| |
| − | Może jeszcze iść ten słownik do wydziału języków
| |
| − | rodu słowiańskiego, aby do niego należący rozważyli, czyby
| |
| − | w językach słowiańskiego rodu obcych krain
| |
| − | nie znajdował się wyraz, dokładnie, rzeczy,
| |
| − | o której wykład chodzi, służący, a do naszego
| |
| − | języka przenieść się mogący? Tak poprawiony
| |
| − | słownik idzie jeszcze pod rozwagę Towarzystwa zgroma-
| |
| − | dzonego.
| |
| − | To wszystko wykonawszy, nie zostaje — jak tylko
| |
| − | sankcyą — iż tak rzekę — czyli upoważnienie obmyślać
| |
| − | słowom nowo użytym i w używanie je pospolite wprowa-
| |
| − | dzić, do czego najprostszy sposób jest: takowe cząstki sło-
| |
| − | wnika przesyłać do Akademij i szkół główniejszych kraju.
| |
| − | Z jednostajności, lub większości zdań, wymknęłoby i przy-
| |
| − | jęcie słów i obowiązek rozkrzewienia Ożycia ich stałby się
| |
| − | własny tychże Akademij, w tym, nie już Towarzystwa
| |
| − | dzieło, ale swoje własne, upatrujących. Przenikniony gorli-
| |
| − | wością o pomnożenie chwały narodowej umysł zacnych
| |
| − | kolegów wskazał mi sposoby do osiągnięcia zamiaru zbo-
| |
| − | gacenia ojczystego języka przydatnego, a jak nam się
| |
| − |
| |
| − | str 371
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | zdaje, bardzo z chęci szacowne, ale w skutku mało te za-
| |
| − | mysły wspierające.
| |
| − | A naprzód zaleca utworzenie składu szczególnego
| |
| − | osób, tą się pracą zaprzątających. Iż pominiemy trudności,
| |
| − | z okoliczności mieszkania, zaprzątnienia osobistego i t. p.
| |
| − | zgromadzeniu się takowych osób przeciwnych, — takowe
| |
| − | utworzenie za niepodobne do wykonania, a przynajmniej
| |
| − | cale daremne, poczytamy. Skład takowy, aby w pracach
| |
| − | swych był użyteczny, musiałby z osób być złożony, ency-
| |
| − | klopedyczną naukę posiadających. Każda w nim powinnaby
| |
| − | mieć niepospolitą biegłość w matematyce, w fizyce, w me-
| |
| − | tafizyce, w chemii, w lekarskiej sztuce, słowem, we wszyst-
| |
| − | kich naukach, od naszego Towarzystwa objętych, co, kiedy
| |
| − | być nie może, przy roztrząsaniu słów chemicznych — po-
| |
| − | ziewałby matematyk, wierszopis, krasomówca, geograf, eko-
| |
| − | nomik, prawnik; przy rozwiązaniu krasomówczego lub ry-
| |
| − | motwórczego słowa — i chimik, matematyk i lekarz snemby
| |
| − | umorzeni zostali. Słowem, znudziłaby takowa robota wszyst-
| |
| − | kich, albo, przy zupełnej bezczynności większej części w ta-
| |
| − | kowy skład wchodzących, zwaliłby się cały ciężar na po-
| |
| − | jedyncze osoby, szczególniej w nauce, pod rozstrzygnienie
| |
| − | podpadającej ćwiczone; a to coś jest innego, jak od każdego
| |
| − | wydziału szukać oświecenia względem słownika, naukom
| |
| − | poszczególnym służącego, co nasze już obwarowały ustawy.
| |
| − | Przydamy tu jeszcze, iż oczekiwanie słownika tego, ledwie
| |
| − | w przeciągu pokolenia ułożonym być mogącego, wszystkich,
| |
| − | i co się już podjęli i co na potym podjąć się mogą, pisa-
| |
| − | rzów, chwalebne wstrzyma zapędy.
| |
| − | Ale skład ten, umyślnie ustanowiony, nie będzie wy-
| |
| − | najdywał słowa z powziętej poprzednio przez się wiadomości
| |
| − | rzeczy, ale — słowa, z ksiąg, od obcych pisarzów wyda-
| |
| − | nych, zebrawszy one, w polską postać przemieni. Przezorna
| |
| − | myśl, ale nieprzezwyciężonym trudnościom podlegająca.
| |
| − | Więc potrzeba będzie, aby wchodzący w ten skład
| |
| − | mieli dokładną znajomość języków łacińskich, francuskich,
| |
| − | niemieckich, angielskich, iż innych nie wspomniemy, gdyż
| |
| − |
| |
| − | 24*str 372
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | w tych językach pisarze są najwyborniejsi, przez których
| |
| − | do wysokiego doskonałości stopnia przyszły w tym wieku
| |
| − | nauki. Tego się spodziewać nawet samo doświadczenie za-
| |
| − | kazuje. Przytym, zwyczajna w języku biegłość małoby po-
| |
| − | żytku przyniosła, ponieważ wiadomości rzeczy przez się
| |
| − | nie nadaje, a tak, dla większej części osób, w takowym
| |
| − | składzie umieszczonych, jedne nauki — dla jednych, dru-
| |
| − | gie — dla drugich będąc tajemnicą, pracy ich nie mogłyby
| |
| − | stać się przedmiotem, ale tych tylko, którzy się tą nauką
| |
| − | szczególnie zaprzątną, a to, bez nowego składu, w własnym
| |
| − | wydziale, jak chcą ustawy nasze, może być wy koi innem.
| |
| − | Drugi sposób, nie tak ukształcenia, jako raczej rozpo-
| |
| − | wszechnienia terminologii, od zacnego kolegi podany,
| |
| − | przez wydawanie dziennika, do tego dzieła stosownego
| |
| − | i wprowadzenie korespondencyi z publicznością, zdaje nam
| |
| − | się nie dosięgać zamiaru. Zdanie nasze gruntuje się na
| |
| − | oschłości takowego dziennika, w którego czytaniu, ani praca
| |
| − | wdzięku, ani ciekawość powabu nie znajduje. O powodze-
| |
| − | niu takowego Dziennika łatwo z losu innych dzienni-
| |
| − | ków, pamiętników i t. p. czasowych pism, wróżyć można,
| |
| − | zwłaszcza, iżby połowa rodzaju ludzkiego odczytania onego
| |
| − | odsunioną była, a z drugiej połowy — ledwie tysiączny
| |
| − | słów rozbiorem, ważeniem, osądzeniem, zaprzątnąćby się
| |
| − | przedsięwziął. Bez zuchwalstwa spodziewać się nie można,
| |
| − | aby takowego dziennika 200 egzemplarzy wydać miano.
| |
| − | Z tych, w otchłań wiecznej niepamięci najmniej 180 wpa-
| |
| − | dnie. Dajmy, że z pozostałych 20, większa część będzie
| |
| − | powodem do otworzenia korespondencyi. I cóż się z tako-
| |
| − | wej wspólności porozumienia nawiąże? Listy, któremi za-
| |
| − | rzuceni będziemy, przełożą nam zdania osób pojedynczych,
| |
| − | prywatnych, nie więcej od nas powagi, nie więcej wpływu
| |
| − | na opinię publiczną mających. Te zdania bezwątpliwie
| |
| − | różne od siebie, a częstokroć przeciwne będą. Weźmiemyż
| |
| − | je pod kredę, czyli też na szalę? Któż nas do tego upo-
| |
| − | ważnił, a publiczność będzież tak powolną, aby głowę
| |
| − | spokojnie pod nasze wyroki skłoniła? Tymczasem, my, znu-
| |
| − |
| |
| − | str 373
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | dzeni czczą korespondencyą, roztargani pracą objaśnień,
| |
| − | odpowiedzi, replik, wprawieni w potrzebę sporów i między
| |
| − | sobą i z obcemi, czas tyrać będziemy, któregobyśmy da-
| |
| − | leko lepiej, stosownie do zamiarów naszych i obietnic pu-
| |
| − | bliczności danych, użyć potrafili.
| |
| − | Nie większa jest skuteczność trzeciego, w tem piśmie
| |
| − | wspomnianego, sposobu, wydoskonalenia języka naszego
| |
| − | przez wysłanie jednej, lub kilku osób, do pobratyńskich
| |
| − | narodów, używaniem słowiańskiego, lub wyrostek słowiań-
| |
| − | skiego, języka zaleconych. Nie wspominamy, iż są rządy,
| |
| − | którym takowy krok byłby podejrzliwy, a może
| |
| − | i sprawiedliwie byłyby onemu przeciwne. I dokądżeto tych
| |
| − | naszych pełnomocników wyprawiemy? Do Wagryi, Ditmar-
| |
| − | syi, Meklemburga, Pomorskiej ziemi, Luzacyi, Śląska, Czech,
| |
| − | Morawy, Windischmarku, Karnioli, Sklawonii, Kroacyi, Dal-
| |
| − | macyi, Raguzy i t. p. do miejsc, w których, język rodowity,
| |
| − | pierwiastkowo słowiański, od współmieszkańców, lub sąsia-
| |
| − | dów: Niemców, Turków, Greków,Włochów, wielce jest ska-
| |
| − | żony. Za tym nasz posłaniec, strawiwszy czas długi, może
| |
| − | lat kilka, na rozpoznanie rodowitego języka krainy, będzie
| |
| − | się jeszcze musiał uczyć zagranicznych sąsiedzkich, aby
| |
| − | nam Tureckiego, lub Węgierskiego, i tym podobnych języ-
| |
| − | ków, wyrazów za słowiańskie nie podał, tak, jak się naszym
| |
| − | niektórym krajowym pisarzom przytrafiło, którzy, za sta-
| |
| − | ropolskiemi upędzając się słowami, z niemieckiego po pol-
| |
| − | sku przebrane podsunęli, jako to: foldrować, zamiast
| |
| − | instygować. Takby się w podobnym zamiarze do Polski
| |
| − | przyjeżdżającemu Czechowi przytrafić mogło, mniemając,
| |
| − | iż tureckie słowa: kary, imbryk, filiżanka ze sło-
| |
| − | wiańskiego źródła wytrysnęły.
| |
| − | Takowa więc podróż i bardzo kosztowna i przecią-
| |
| − | glejsza od Odyssei nie więcej nam przyniosłaby poży-
| |
| − | tku, jak kiedy pomiernym kosztem sprowadzimy różnych
| |
| − | słowiańskich narodów słowniki, gramatyki i dzieła wybrane,
| |
| − | jedne oryginalne, drugie tłómaczone potoczną mową i wier-
| |
| − | szem pisane, zwłaszcza że i rozesłańcy nasi na tym prze-str 374
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | staćby musieli, gdyż pamięć ich, jakkolwiek szczęśliwa,
| |
| − | ogarnąć wszystkiego nie może i roztropność nie pozwala
| |
| − | na los zdarzeń tak kosztowne zbiory puszczać. Wielką po-
| |
| − | moc do tego znajdziemy: już w księgach kościelnych, w kra-
| |
| − | jach naszych, od Ruskiego duchowieństwa użytych, już
| |
| − | w dostatku wszelkiego rodzaju ksiąg, z którego się sąsie-
| |
| − | dzcy Rosyanie chlubią:
| |
| − | Nasze zatym zdanie jest:
| |
| − | Usilnie starać się, nie tylko o utrzymanie, ale też
| |
| − | o wydoskonalenie i wzbogacenie języka na-
| |
| − | szego, gdyż to nieustanną jest Towarzystwa naszego po-
| |
| − | winnością, ściśle z jestestwem jego spojoną. To za grunt
| |
| − | założywszy:
| |
| − | 1. Zestawić rzeczy w ustanowionym raz porządku,
| |
| − | przez odsyłanie dzieł przychodzących do przyzwoitego wy-
| |
| − | działu, jednego, — jeśli proste są; składanego, — gdy do ró-
| |
| − | żnych nauk należą.
| |
| − | 2. Utrzymać w całości włożony na przysyłających
| |
| − | pisma obowiązek — przyłączania do nich słownika, który,
| |
| − | w wydziale, spoinie z pisarzem, co do znaczenia, co do
| |
| − | składu, osobno od gramatyków rozstrząśniony będzie.
| |
| − | 3. Słowniki, tak przyjęte, Towarzystwu zgromadzo-
| |
| − | nemu przekładać, aby ponowionym rozstrząśnieniem wy-
| |
| − | doskonalone i utwierdzone zostały.
| |
| − | 4. Słowa dotąd nieużywane, na nowo wprowadzić się
| |
| − | mające, od Towarzystwa do Akademii, lub głównych szkól
| |
| − | krajowych będą przesyłane, dla zasiągnienia ich zdania,
| |
| − | a następnie rozkrzewienia ich użycia.
| |
| − | 5. Można też tymczasem wybranym z wydziałów, lub
| |
| − | uproszonym osobom, każdej, podług nauki, do której naj-
| |
| − | bardziej się przykłada, polecić: wybranie słów technicznych
| |
| − | już użytych w rozmaitych księgach, albo z prywatnej
| |
| − | Ochoty, albo z przepisu Komisyi edukacyjnej wydanych:
| |
| − | Fizyki Rogalińskiego, Fizyki, Geometryi, Algebry etc. dla
| |
| − | szkól niegdyś narodowych, Fizyki chymicznej Ks. Osiń-
| |
| − | skiego, Logiki Kondillaka, tłómaczonej przez Jana Znoskę
| |
| − |
| |
| − | str 375
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | i tym podobne, które, wybrane z przyłączonym znacze-
| |
| − | niem w obcych językach, rozstrząśnione w właściwych
| |
| − | wydziałach, przejrzane od gramatyków, do rozwagi wy-
| |
| − | działu języków słowiańskich odesłane, Towarzystwu oka-
| |
| − | zane, a jeśliby odmianie jakiej podpadały, do dalszego roz-
| |
| − | trząśnienia Akademiom, lub szkołom główniejszym, prze-
| |
| − | siane będą,
| |
| − | 6. Z ksiąg, słowników, gramatyk słowiańskich, illiry-
| |
| − | ckich, kroackich, dalmackich, raguzańskich, czeskich, ro-
| |
| − | syjskich, wybrane być mogą słowa godne przysposobienia
| |
| − | i te przedłożone Towarzystwu, które o nich stanowić będzie.
| |
| − | 7. Może być komu polecone wybranie z wielkiego
| |
| − | Wokabularza francuskiego, lub z Encyklopedyi, słów zwy-
| |
| − | czajnego używania, prawego wyrazu polskiego nie mają-
| |
| − | cych, z przydaniem wykładu i wynalezionego prawo-pol-
| |
| − | skiego znaczenia, poddając to dzieło pod sąd Towarzystwa.
| |
| − | 8. Domyśleć się łatwo można, iż rzeczą jest istotnie
| |
| − | potrzebną, sprowadzić jak najlepsze słowniki języków od
| |
| − | słowiańskiego pochodzących, a dziś w używaniu będących,
| |
| − | także księgi, w tychże językach, w rozmaitych materyach,
| |
| − | tak oryginalne, jako i tlómaczone, mianowicie z autorów
| |
| − | powszechnie znajomych.
| |
| − |
| |
| − | V.
| |
| − |
| |
| − | Myśli ks. Staszica z r.1805, o książkach najpożyteczniejszych.
| |
| − | (Z autografu).
| |
| − |
| |
| − | Głos mój szczególnie zwracam do zacnych kolegów
| |
| − | Wydziału pięknych nauk. Ich wzywam, aby liczniej
| |
| − | zbierać się raczyli na swoje oznaczone posiedzenia. Wy-
| |
| − | dział I i II już posiedzenia swoje uporządkowane zatru-
| |
| − | dnił. Już zbiera niektóre prace. Przeciwnie, Wydział pię-str 376
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | knych nauk nietylko nic jeszcze nie rozpoczął, ale
| |
| − | nawet rzadko się w liczbie potrzebnej gromadzi.
| |
| − | Przecież on to w swoich pracach mógłby stać się
| |
| − | najużyteczniejszym, a z swoich prac oglądać najprędsze
| |
| − | w Narodzie postępy. Celem naszego Zgromadzenia jest za-
| |
| − | chowanie i doskonalenie języka, zachowanie narodowej
| |
| − | sławy, narodowych dziel i cnót naszych przodków pa-
| |
| − | mięci.
| |
| − | Do tego celu więcej od Wydziału II i III przyczynić
| |
| − | się może Wydział literatury. Niechaj tylko nie za-
| |
| − | pomina: że tamte dwa wydziały w swoich pracach mają
| |
| − | pomoc z prac zagranicznych; bo w umiejętnościach i obce
| |
| − | narody pracują wspołem dla światła wszystkich ludów. Tej
| |
| − | pomocy niema Wydział literatury. On tylko z swoich
| |
| − | prac własnych może współziemianom wydawać
| |
| − | użytki.
| |
| − | Tamte dwa wydziały, trzymając postęp umiejętności
| |
| − | swego narodu w równej mierze z innemi europejskimi na-
| |
| − | rody, mogą tylko oświecać, mogą do dalszego światła i zna-
| |
| − | czenia go prowadzić. Wydział zaś literatury nietylko
| |
| − | potrafi Narodowi w następnym oświecaniu go, z tamtemi
| |
| − | wydziały czynić równe przysługi, ale nadto, on tylko je-
| |
| − | den ma tę moc, on tylko jeden obejmuje te nauki, które
| |
| − | dawają ludom nieśmiertelność, które narodu język mogą
| |
| − | zachować, uświetnić, uwiecznić go mogą; przeszłe jego
| |
| − | istnienie połączyć jeszcze z jego następnem jestestwem.
| |
| − | On może naszych przodków nauki, światło, jednoczyć
| |
| − | z przyszłych wieków naukami i światłem.
| |
| − | To dopełni, kiedy się pilnie zajmie i zechce nieodstę-
| |
| − | pnie szukać i obmyślać sposoby do wykonania nastę-
| |
| − | pnych myśli, do wygotować Narodowi dziel kilku.
| |
| − | Język nasz tak piękny, tak zwięzły, posiadający ra-
| |
| − | zem, czego niema z współczesnych żaden, i wielką har-
| |
| − | monią, krótką, a silną moc wyrazów, język ten, z euro-
| |
| − | pejskich języków, w swoim duchu, w swoim składzie,
| |
| − | zbliża się najwięcej do doskonałych języków starożytnych:
| |
| − |
| |
| − | str 377
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | łacińskiego, greckiego. Dosyć już wydoskonalony, aby po-
| |
| − | siadał dokładną elementarną gramatykę. Tej dotąd
| |
| − | nie mamy, chociaż posiadamy bardzo stosowną już gra-
| |
| − | matykę filozoficzną.
| |
| − | Jest to od cudzoziemców wyrzutem dla nas zbyt ko-
| |
| − | rzącym, aby go niewypadało starać się uczynić płonnym.
| |
| − | To jest pierwsze dzieło, które, jakby wygotować? raczy
| |
| − | się Zgromadzenie, a szczególniej Wydział literatury, za-
| |
| − | trudnić.
| |
| − | Słyszałem, że dawniej, tak potrzebną pracą przyrze-
| |
| − | kli się zająć uczeni: J. X. Kamieński i J. X. Kopczyński.
| |
| − | Zechce przeto Wydział dochodzić, czyli dzieło to jest w ro-
| |
| − | bocie i czyli będzie dokończone pewnie. Zechce usilnie
| |
| − | u tych pracowitych kolegów dopraszać się, aby raczyli
| |
| − | bez zawodu w tem zaspokoić troskliwość Zgromadzenia.
| |
| − | Jeżeliby zaś dla innych prac i zatrudnień ci koledzy
| |
| − | wymawiali się od tej pracy, Wydział starać się będzie,
| |
| − | czyli z tutejszych Zgromadzeń osób nie podejmie się kto
| |
| − | inny? lub zgłosi się do członków w innych krajach mie-
| |
| − | szkających. Ja sądziłbym, że dzieło takie doskonałe, wy-
| |
| − | szłoby z rąk szacownego y w językach biegłego kolegi
| |
| − | naszego Kaulfussa. I przeto, gdy tu nie mieliśmy pewności
| |
| − | o tej pracy, radziłbym, aby Wydział obmyślił sposoby,
| |
| − | jakby do tej pracy skłonić tego zacnego kolegę? Ktokol-
| |
| − | wiek zaś pracy tej podjąć się raczy, zobowiąże go Wy*
| |
| − | dział, aby tę gramatykę swoją Wydziałowi, przed druko-
| |
| − | waniem jej, pod uwagę poddał.
| |
| − | Drugie dzieło, koniecznie potrzebne, a o braku któ-
| |
| − | rego ogólnie daje się słyszeć wszystkich dobrych ojców
| |
| − | wyrzekanie, jest zbiór doskonałej historyi narodo-
| |
| − | wej. W tym gatunku mamy tylko jedno dziełko księdza
| |
| − | Wagi. Lecz to jest zbyt krótkie, oschle. Pisane, kiedy je-
| |
| − | szcze Narodu jestestwo trwało.
| |
| − | Więc mogło być wówczas dostateczne, ale po usta-
| |
| − | niu bytu tegoż Narodu, musi koniecznie być niedokładne.
| |
| − | Bo pisarz dziejów narodu trwającego i pisarz dziejów na-str 378
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | rodu już upadłego,są na niezmiernie różnych od siebie
| |
| − | punktach, z których im ten Naród uważać wypada. Ta-
| |
| − | kich dwóch pisarzów nagarniać powinny wcale różne czu-
| |
| − | cia, różne uwagi, różny duch.
| |
| − | Dziś pisany zbiór dziejów naszego rodu, trzeba, aby
| |
| − | w takim Składzie, z taką sztuką, z taką wymową, w tym
| |
| − | celu był robiony, żeby się stał narzędziem, któreby, roz-
| |
| − | wijające sic pierwsze władze umysłowe w polskich dzie-
| |
| − | jach, umiały zachwycać; wcześnie na nich piętnować to
| |
| − | czucie, tę pamięć, jakich oni ojców synami? Aby każdy
| |
| − | miody, czytaniem dziel swych ojców, nabierał dla nich
| |
| − | i dla siebie szacunku, czul zaszczyt w Polaka imieniu.
| |
| − | Inaczej, schybiony cel, dzieło niepotrzebne, osobliwie, gdyby
| |
| − | to czytanie dziejów, zamiast ożywienia, miało paraliżyć
| |
| − | młodego serce, miało tchnąć w nie zimną obojętność, albo
| |
| − | też wcale swych przodków wzgardę. Dla osiągnienia więc
| |
| − | w czytających podobnego skutku, trzeba, aby piszący na-
| |
| − | sze dzieje, pisał je w podobnym duchu.
| |
| − | Trzecie dzieło nam jest potrzebne, a o którym już
| |
| − | lat kilka myśl moją Zgromadzeniu przekładam, kilkakro-
| |
| − | tnie powtarzam i coraz więcej pragnę, aby mogła być
| |
| − | uiszczoną, im więcej czuję, że są w niej wielkie, a z ce-
| |
| − | lem naszym zgodne, dla narodu użytki. To jest: aby, prze-
| |
| − | biegłszy całą historyą narodową, zebrać główniejsze czyny
| |
| − | obywatelskie, bohaterskie, lub nadzwyczajne cnoty, bądź
| |
| − | publiczne, bądź nawet partykularne. Te, w liczbie, jaka
| |
| − | ze zbioru wypadnie, ułożyć porządkiem, a każdego czynu
| |
| − | treść opisawszy, podać publiczności, z wezwaniem narodo-
| |
| − | wych wierszopisów, aby każdy wybrał jeden, lub więcej
| |
| − | z tych czynów i opisał go wierszem, na wzór pism za-
| |
| − | cnego kolegi Woronicza, lub nąkształt dumy Żółkiew-
| |
| − | skiego. Takie śpiewy napisane, powinny być przesiane
| |
| − | Zgromadzeniu. Które zostaną przyjęte, pójdą w poczet
| |
| − | drukować się mających. Które jeszcze Zgromadzenie uzna
| |
| − | za niedokładne, tych doskonalszego opisu będzie gazetą
| |
| − | wzywać krajowych wierszopisów.
| |
| − |
| |
| − | str 379
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | Gdy tak już całe główniejsze dzieje będziemy mieli
| |
| − | w śpiewach, należy do nich przy każdej pieśni dołączyć
| |
| − | muzykę i kopersztych. Tym sposobem, przedstawi-
| |
| − | libyśmy narodowe dzieła z całym ochwyceniem umysłów
| |
| − | nawet ojcom i matkom obojętnych.
| |
| − | Ułożenie w tym sposobie, krótkie, bo może w 50 albo
| |
| − | w 100 śpiewach, dzieł narodowych, tem bardziej radzę, tem
| |
| − | usilniej wzywam Wydział do zajęcia się tą myślą, jakiby
| |
| − | wynalazł sposób do jej uiszczenia, im więcej, uważając
| |
| − | nasz nieszczęsny naród, widzę w jego upadku, że ta
| |
| − | płeć, która we wszystkich innych narodach
| |
| − | najwięcej czuje, zapala do cnót obywatel-
| |
| − | skich, która we wszystkich upadłych naro-
| |
| − | dach najdłużej zachowywała umysł naro-
| |
| − | dowy, że te matki, które najpierwej karmić
| |
| − | i kształcić będą ciało i duszę młodych dzieci,
| |
| − | tych ostatnich szczątków nadziei rodu na-
| |
| − | szego; — te, u nas, najmniej narodowego umy-
| |
| − | słu mają. Obojętne, myśleć nie umiejące, idą
| |
| − | gn uśnie zawlasnem samolubstwem, zawisłe
| |
| − | zupełnie, nie od rozwagi, ale całkiem — od zmy-
| |
| − | słów. Trzeba nam więc szukać sposobów,
| |
| − | jakby je ująć przez własną ich słabość, jakby
| |
| − | własnych ich zmysłów ochwycaniem napro-
| |
| − | wadzać je do tego, aby gadając, czytając,
| |
| − | śpiewając, grając, okazywały nieustannie
| |
| − | swoim dzieciom ich przodków dzieje, aby
| |
| − | w swych zabawach nawet, były zawsze pol-
| |
| − | skich dzieci matkami, nie macochy.
| |
| − | To jest trzecie dzieło, koło którego zatrudniać się
| |
| − | radzę Wydziałowi. Do muzyki i kopersztychów zrobienia
| |
| − | łatwiej, potem podam sposoby. Teraz tylko wzywam, aby
| |
| − | raczył wezwać, lub z obcych, lub z siebie, pewne osoby,
| |
| − | któreby wyborem takich główniejszych dzieł historyi za-
| |
| − | trudniły się i wydziałowi podały.
| |
| − | Czwarte dziełko, również do ułożenia łatwe, a bar-str 380
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | dzo użyteczne jest następujące: Mamy już w literaturze
| |
| − | polskiej w każdym rodzaju i gatunku pisma i wiersze,
| |
| − | mamy liczne śpiewy, sielanki, eglogi, elegie, mamy epi-
| |
| − | gramata, satyry, bajki; mamy romanse, komedye i swoje
| |
| − | i tłumaczone, mamy tragedye, mamy poemata, bądź na-
| |
| − | rodowe, bądź obce, zgoła, nieznani rodzaju literatury, w któ-
| |
| − | rymbyśmy już nie mieli albo własnych plonów, albo ob-
| |
| − | eych tłumaczeń. Radzę przeto, aby się wydział chciał za-
| |
| − | trudnić wyszukaniem takich osób, któreby się zajęły uło-
| |
| − | żeniem, w dwóch lub trzech tomikach, dzieł
| |
| − | literatury polskiej.
| |
| − | Wzorem służyć może Laharpe. Niech w tem dziele
| |
| − | każdego gatunku literatury znajduje się krótki opis i za-
| |
| − | raz w tym rodzaju przytoczony, umiejętnie robiony, wy-
| |
| − | bór z naszych pisarzów. Do pierwszego już znaj-
| |
| − | dzie piszący gotową materyą w Laharpe i w L'abbé Bateux.
| |
| − | Do robienia zaś wyboru z naszych pisarzów — trzeba
| |
| − | mu tylko czytania i dobrego gustu.
| |
| − | Dzieło to, nietylko rozszerzyłoby w narodzie jaśniej-
| |
| − | sze wyobrażenie różnych gatunków literatury, ale nadto,
| |
| − | dałoby gust przywiązania do języka; ukazałoby jego pię-
| |
| − | kność, przyjemność, harmonią, moc; upowszechniłoby wię-
| |
| − | cej obeznanie się z wyborniejszemi pisarzami literatury
| |
| − | polskiej, wystawiałoby z nich te rzadsze, doskonalsze ich
| |
| − | płody, które dziś, w wielkiem mnóstwie, bez braku giną
| |
| − | i z czasem mogą zupełnie pójść w zapomnienie.
| |
| − | Bezwątpienia, dzieło takie byłoby w Narodzie bardzo
| |
| − | przyjemne, niosłoby pisarzowi honor i użytek. Ja zaś, je-
| |
| − | dynie z jego pożytku, w celu naszym upatruję wielkie
| |
| − | skutki, w zachęceniu rodaków do swej literatury
| |
| − | i do swego języka.
| |
| − | Nakoniec podaję i polecam uwadze Wydziału zbiór
| |
| − | i opis medalów na rodowych. To dzieło już mamy
| |
| − | dokończone i zapewne doskonale, bo je odbierzemy z ręki
| |
| − | najbieglejszego z współczesnych, Szanownego Prezesa. Przy-
| |
| − |
| |
| − | str 381
| |
| − |
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | łączam tylko jedne myśl: aby starać się, żeby przynaj-
| |
| − | mniej znaczniejsze z tych medalów były sztychowane.
| |
| − | Wzory ich znajdują się częścią u panów Potockich,
| |
| − | częścią u ks. Stanisława Poniatowskiego. Piątna medalów
| |
| − | polskich, będących w gabinecie Wiedeńskim, znajdują się
| |
| − | w Puławach.
| |
| − | Reszta, którejby jeszcze brakło, mogłaby się znaleźć
| |
| − | w zbiorze medalów w Paryżu. Z nich dostać znamiona —
| |
| − | łatwą bym miał drogę, przez uczonego Denon.
| |
| − | Niech więc Wydział uprosi Prezesa, aby raczył po-
| |
| − | dać liczbę tych medalów, któreby warte były sztychowa-
| |
| − | nia. Z takich podanych piątna, które znajdować się będą
| |
| − | w Puławach, lub u ks. Stan. Poniatowskiego, lub w domu
| |
| − | panów Potockich, podejmuje się dostawić Szanowny kolega
| |
| − | Stanisław Potocki. Nawet do poniesienia kosztu wyszty-
| |
| − | chowań tych medalów raczył się oświadczyć.
| |
| − | Z tych więc wszystkich powodów wzywam współ-
| |
| − | kolegów Wydziału tego, aby raczyli niezawodnie liczniej
| |
| − | zbierać się na następne posiedzenia, aby raczyli zatrudnić
| |
| − | się obmyślaniem sposobów, jakby te wspomnione dzieła
| |
| − | narodowi wygotować.
| |
| − | Staszic.
| |
| − |
| |
| − | VI.
| |
| − |
| |
| − | Plan Wincentego hr. Krasińskiego z roku 1805
| |
| − | w przedmiocie ułożenia Dykcyonarza geogr.-historycznego.
| |
| − | (Z autografu).
| |
| − |
| |
| − | «Każde miasto, i wieś prawie, winny być opisane rzę
| |
| − | dem alfabetycznym, tym sposobem:
| |
| − | Początek nazwiska.
| |
| − | Imiona właścicieli.
| |
| − | Godniejsze rzeczy do widzenia.
| |
| − | Godniejsze czyny tam zdziałane.str 382
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | Przypadki.
| |
| − | Bitwy.
| |
| − | Przebywanie wielkich ludzi.
| |
| − | Nadgrobki.
| |
| − | Słowem, co tylko może Polaka interesować we wła-
| |
| − | snym kraju.
| |
| − | «Podając ten plan, ośmielam się ofiarować sto duka-
| |
| − | tów pensyi działaczowi. Od momentu, gdy pierwszy tom
| |
| − | poszedłby pod sąd Zgromadzenia, godnym nagrody sądzo-
| |
| − | nym będzie. Później, autor winien będzie pracę swą w pół
| |
| − | roku przesłać Towarzystwu, by te mogło być pewnym, iż
| |
| − | na wzór innych nie będzie zaczętym, by skończonym nie
| |
| − | było, by po pięknym prospekcie, to dzieło, prawie przed
| |
| − | urodzeniem, jeśli to być może, nie zniszczało».
| |
| − | Krasiński.
| |
| − |
| |
| − | VII.
| |
| − |
| |
| − | Organizacja Działu filozoficzno-matematycznego
| |
| − | według uchwały z 3 stycznia 1805.
| |
| − |
| |
| − | I.
| |
| − |
| |
| − | Cel i podział prac Działu.
| |
| − |
| |
| − | 1. Celem wzmiankowanych Działów jest pracować
| |
| − | nad rozszerzeniem Nauk w języku ojczystym, nad oświe-
| |
| − | caniem współrodaków, nad ułatwianiem im środków do
| |
| − | nabycia tychże. Aby zaś praca takowa porządnie odby-
| |
| − | wać się mogła i wzmiankowanemu celowi zadosyć się,
| |
| − | stało, Dział niniejszy rozkłada się na trzy Poddziały, to
| |
| − | jest: Pierwszy, nauk fizycznych, drugi, nauk mate-
| |
| − | matycznych, trzeci — filozofii.
| |
| − | 2. Każdy z tych poddziałów mieć będzie swoje części,
| |
| − | czyli gałęzie, to zaś dla tego, iżby Członki, niekoniecznie
| |
| − | nad ogółem Nauki, lecz nad jedną w szczególności jej
| |
| − | cząstką, którą sobie wybiorą, pożytecznie pracować mogły.
| |
| − |
| |
| − | str 383
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − |
| |
| − | 3. Co się tycze rozkładu Poddziałów:
| |
| − | a) Poddział nauk fizycznych. Rozmaite
| |
| − | kształty, pod któremi ciała, ich skutki i fenomena
| |
| − | w Przyrodzeniu, wystawują się oczom naszym, dały
| |
| − | początek różnym gatunkom i odnogom wiadomościów:
| |
| − | te, w miarę postępu światła, rozmnażały się i nakształt
| |
| − | bujnego drzewa w nowe rozrastały się galerie. Ogół
| |
| − | takowych wiadomości daje nam trzy celniejsze, a to
| |
| − | wielkie podziały, pod imieniem fizyki, chemii i histo-
| |
| − | ryi naturalnej.
| |
| − |
| |
| − | Pierwszy dzieli się na fizykę ciał stałych,
| |
| − | ciał płynnych
| |
| − | i ciekłych,
| |
| − | nieba.
| |
| − |
| |
| − | Chimia podziela się na chimię ciał kopalnych,
| |
| − | ciał zwierzęcych,
| |
| − | ciał roślinnych.
| |
| − |
| |
| − | Historya naturalna dzieli się na roślinopismo,
| |
| − | kopalniopismo,
| |
| − | zwierzętopismo.
| |
| − |
| |
| − | Do podziału nauk fizycznych należy: nauka le-
| |
| − | karska, ze wszystkiemi swemi częściami, tudzież:
| |
| − | Meteorologia,
| |
| − | Kosmografia.
| |
| − | b) Podział nauk matematycznych i fi-
| |
| − | zyczno-matematycznych obejmuje następu-
| |
| − | jące umiejętności:
| |
| − | Arytmetykę,
| |
| − | Algebrę,
| |
| − | Geometryę elementarną,
| |
| − | Wyższą matematykę,
| |
| − | Mechaniczne, optyczne i astronomiczne umie-
| |
| − | jętności,
| |
| − | Sztuki fizyczno-matematyczne.
| |
| − | c) Do podziału filozofii należeć będą: fi-str 384
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | lozofia spekulacyjna, filozofia moralna, edukacya, pra-
| |
| − | wodawstwo i ekonomia polityczna.
| |
| − | 4. Każdy z członków przytomnych i nieprzytomnych
| |
| − | wezwany jest od Działu swego do obrania sobie którego-
| |
| − | kolwiek v. przedmiotów wymienionych i przyniesienia po
| |
| − | pewnym przeciągu czasu owocu prac swoich pod rozwagę
| |
| − | Działu, stosownie do § 1, p. 4 i § 11, p. 8 i 9.
| |
| − |
| |
| − | § II.
| |
| − |
| |
| − | Posiedzenia Działu i porządek w obradowaniu.
| |
| − |
| |
| − | 1. Posiedzenia Działu zwyczajne będą dwa razy na
| |
| − | miesiąc, to jest dnia 12 i 24 każdego miesiąca, o godzinie
| |
| − | 3 i 1/2 popołudniu, w miejscu, które Dział za najdogodniej-
| |
| − | sze uzna.
| |
| − | 2. Każde posiedzenie odbywać się będzie trybem wska-
| |
| − | zanym (w punktach 20, 21, 22 i 23 § III Ustaw Ogólnych)
| |
| − | z tą różnicą (punkt 20, lit. a), że przytomne na posiedze-
| |
| − | niach Członki imiona własną ręką zapisywać będą w Dzien-
| |
| − | niku, umyślnie na to przez sekret. Działu sporządzonym.
| |
| − | 3. Przed ogłoszeniem publicznego posiedzenia na dzia-
| |
| − | łowem, członki, które wygotują materye, aby były publi-
| |
| − | cznie czytanemi, one pierwej na miesiąc do Działu przy-
| |
| − | niosą i chęć swoją w tej mierze oświadczą.
| |
| − | 4. Również na kilka tygodni przed posiedzeniem pu-
| |
| − | blicznem, Członki ułożą, lub przyniosą na posiedzenie Działu,
| |
| − | zagadnienia, jakie do nadgrody przeznaczone być mają
| |
| − | (stos. do art. 25, lit. b, § III Ustaw).
| |
| − | 5. Na posiedzeniach zwyczajnych Dział rozstrząsać
| |
| − | będzie:
| |
| − | a) Prace i pisma swych Członków, tudzież dzieła,
| |
| − | które pod sąd jego przyniesione będą.
| |
| − | b) Stosownie do § III punktu 26, lit. c, aby Dział
| |
| − | był w stanie zasięgać wiadomości, jaki postępek czy-
| |
| − | nią należące do niego nauki, tak w kraju, jako i za
| |
| − | granicą, jakie w każdym rodzaju wychodzą najlep-
| |
| − |
| |
| − | str 385
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | sze dzieła, obmyśli na swych posiedzeniach sposoby
| |
| − | opatrzenia się w też dzieła i pisma peryodyczne.
| |
| − | c) Każdy Podział wybierze z grona swego je-
| |
| − | dnę lub dwie osoby za korespondentów, do utrzymy-
| |
| − | wania listownych związków z krajowemi i zagrani-
| |
| − | cznemi.
| |
| − | General Chlebowski obowiązuje się utrzymywać
| |
| − | korespondencye w Państwie Niemieckiem.
| |
| − |
| |
| − | § III.
| |
| − |
| |
| − | Urzędnicy Działu i ich obowiązki
| |
| − |
| |
| − | 1. Dział mieć będzie Prezesa i Sekretarza.
| |
| − | 2. Urząd Prezesa trwać będzie przez rok.
| |
| − | 3. Wybór Prezesa następować będzie kolejno z każ-
| |
| − | dego Poddziału.
| |
| − | 4. W przypadku słabości lub niebytności Prezesa,
| |
| − | urząd i obowiązki jego zastąpi najstarszy wiekiem.
| |
| − | 5. Obowiązki Prezesa Działu będą następujące:
| |
| − | a) Prezydować i mieć pierwszeństwo w zaga-
| |
| − | jeniu rzeczy.
| |
| − | b) Rozwagę przychodzących materyj raz tylko
| |
| − | do pierwszego posiedzenia odłożyć, dla dokładniej-
| |
| − | szego roztrząśnienia.
| |
| − | c) Odłożyć lub przyspieszyć posiedzenia zwy-
| |
| − | czajne, zwołać nadzwyczajne.
| |
| − | d) Zdać Towarzystwu sprawę przy końcu swego
| |
| − | urzędowania z prac w ciągu roku dokonanych, lub
| |
| − | przedsięwziętych tylko w jego Dziale.
| |
| − | e) Przyjęte prace przez Członków swego Działu
| |
| − | na ogólnem posiedzeniu Towarzystwa przedstawić
| |
| − | f) O wygotowanych dziełach przez Członków
| |
| − | działu swego Zgromadzeniu donosie.
| |
| − | g) Równość kresek w przypadku rozwiązywać.
| |
| − | h) We wszystkich rzeczach, wymagających dzia-
| |
| − | łowego rozstrzaśnienia, we wszystkich potocznych wy-
| |
| − |
| |
| − | 25
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE.str 386
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | darzeniach, tyczących się Działu, wyznaczać osoby
| |
| − | do zdania sprawy.
| |
| − | 5. Obowiązki Sekretarza Działu w niczem się różnić
| |
| − | nie będą od obowiązków Sekretarza Towarzystwa (w § IV,
| |
| − | p. 29 zawartych).
| |
| − | 6. Wprzód, nim Biblioteka Towarzystwa założoną i bi-
| |
| − | bliotekarz ustanowionym będzie, książki Działowe pod bez-
| |
| − | pośrednim dozorem Prezesa zostawiać będą.
| |
| − |
| |
| − | § IV.
| |
| − |
| |
| − | Rozwaga pism do Działu odesłanych.
| |
| − |
| |
| − | 1. Dział w rozwadze powierzonego mu pisma postę-
| |
| − | pować będzie według opisu wyrażonego w § VI, punkt 51,
| |
| − | lit a, b, f i 52 pod lit. a i b.
| |
| − | 2. Dział daje swoje zdanie względem rozpraw, dla
| |
| − | których Towarzystwo nagrodę przyrzekło.
| |
| − | 3. Tudzież względem pism, któreby kosztem Towa-
| |
| − | rzystwa być drukowanemi były warte.
| |
| − | Organizacyę niniejszą pod sąd Działu oddają wyzna-
| |
| − | czeni do jej napisania:
| |
| − | H. Krusiński.
| |
| − | B. Szulecki.
| |
| − |
| |
| − | Działo się d. 12 lutego 1805. Na posiedzeniu Działów
| |
| − | fizycznego i matematycznego.
| |
| − |
| |
| − | Organizacya ta potwierdzoną została na sesyi d. 17
| |
| − | marca 1805 r.
| |
| − |
| |
| − | Ludwik Osiński, sekretarz.
| |
| − | str 387
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | VIII.
| |
| − |
| |
| − | 29 lipca 1805 H. Stroynowski, rektor Uniw. Wileńskiego
| |
| − | do X. Bisk. Albertrandego.
| |
| − |
| |
| − | Jaśnie Wny Mości Dobrodzieju!
| |
| − |
| |
| − | Akademie i Towarzystwa uczonych ludzi, chwalebnym
| |
| − | zwyczajem, przez zadania publiczne do nagrody podawane,
| |
| − | nietylko skutecznie przykładają się do wydoskonalenia
| |
| − | umiejętności, lecz wezwaniem swojem, szlachetną pobudka,
| |
| − | częstokroć podają zdolnościom rzadkim sposobność do spró-
| |
| − | bowania ich sil i do oddania publicznemu użytkowi, co
| |
| − | szczególna praca, uwaga i postrzeżenia, każdego nauczyły.
| |
| − | Tym sposobem, często niepospolite talentu z zacisza głębo-
| |
| − | kiego do spólnej pracy dla powszechnego oświecenia wydo-
| |
| − | byte, wiekopomną pamiątkę w Rzplitej literackiej zostawiły.
| |
| − | Imperatorski Uniw. Wileński temi uwagami powodo-
| |
| − | wany na publicznem posiedzeniu d. 28 czerwca 1805 r. zada-
| |
| − | nia do nagrody ogłosił, które, przesyłając Prezesowi Towarzy-
| |
| − | stwa Przyjaciół Nauk Warsz. składa ich dwa egzempla-
| |
| − | rze, w francuskim i polskim języku, w ręce JW. W. M. P.
| |
| − | Dobr. jako Prezydenta tego uczonego Towarzystwa. Co
| |
| − | w imieniu Uniwersytetu dopełniając, mam honor osobisty
| |
| − | mój szacunek dla osoby JW. WP. D. wyrazić i zostawać.
| |
| − | Jaśnie W. W. M. Pana Dobr. Najniższym sługą.
| |
| − | H. Stroynowski, rektor Uniw. Wil.
| |
| − | Dnia 29 lipca v. s. 1805.
| |
| − | Wilno.
| |
| − |
| |
| − | IX.
| |
| − |
| |
| − | S. Żychliński do Prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
| |
| − |
| |
| − | Jaśnie Wielm. Mości Dobrodzieju!
| |
| − |
| |
| − | Mam honor JWP. Dobr. mojemu ofiarować tomik Ro-
| |
| − | czników Towarzystwa ekonomicznego, którego jestem cen-
| |
| − |
| |
| − | 25*str 388
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | zorem, z ufną prośbą, iżbyś mi raczył, względem czystości
| |
| − | i dosadności tłómaczenia polskiego, swoje zdanie szczerze
| |
| − | wyrazić.
| |
| − | Na posiedzeniu naszem w Poznaniu, jednomyślne było
| |
| − | życzenie, dla dobra powszechnego, złączyć się i korespon-
| |
| − | dować z Towarzystwem Przyjaciół Nauk, mającem na
| |
| − | czele tak uczonego i wspaniale myślącego Prezesa. Pod-
| |
| − | chlebną sobie przeto czynię nadzieję, iż prośbę moją tem
| |
| − | chętniej uzupełnić zechcesz.
| |
| − | Z prawdziwym upoważeniem, J. W. P. Dobrodzieja
| |
| − | najniższy sługa
| |
| − | S. Żychliński.
| |
| − | z Charcie pod Sierakowem, 8 Augusta 1806.
| |
| − |
| |
| − | X.
| |
| − |
| |
| − | Tytuł dzieła Zygmunta Vogla.
| |
| − | 1806.
| |
| − |
| |
| − | ZBIOR WIDOKOW
| |
| − |
| |
| − | sławniejszych pamiątek narodowych
| |
| − | jako to:
| |
| − | zwalisk zamków, świątyń, nadgrobków, starożytnych bu-
| |
| − | dowli i miejsc pamiętnych w Polsce,
| |
| − | przez
| |
| − | Zygmunta Vogel,
| |
| − | Professora rysunku w Liceum J. K. Mci Warszawskiem,
| |
| − | Członka Zgromadzenia Przyjaciół Nauk.
| |
| − | Z natury rysowany,
| |
| − | a przez Jana Frey sztychowany.
| |
| − | Warszawskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk
| |
| − | przypisany
| |
| − |
| |
| − | w Warszawie 1806.
| |
| − | w Drukarni N. 646. przy Nowolipiu.
| |
| − |
| |
| − | str 389
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | Przedmowa:
| |
| − |
| |
| − | Wy! których zamiarem czyny i pamiątki Naddzia-
| |
| − | dów dochować potomności, którzy swoim duchem chcecie
| |
| − | ożywić Nauki i Sztuki; raczcie w tym względzie przyjąć
| |
| − | słabej pracy pierwiastki. Celem moim było stać się Współ-
| |
| − | Rodakom użytecznym, a tem samem, godnym poświęcenia
| |
| − | Dzieła mego tak Świetnemu i użytecznemu Zgromadzeniu.
| |
| − | Niech Imię Wasze, zdobiąc pierwszą Jego kartę, będzie
| |
| − | dla Niego nietylko podchlebną w oczach Potomności za-
| |
| − | letą, lecz w Waszych — cechą niezgasłego mego ku Wam
| |
| − | poszanowania.
| |
| − | Z. Vogel.
| |
| − |
| |
| − | XI.
| |
| − |
| |
| − | List Winc. hr. Krasińskiego
| |
| − | do Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.
| |
| − |
| |
| − | Prześwietne Towarzystwo!
| |
| − |
| |
| − | «Gdy ze zwalisk ojczyzny naszej, nad przywiązanie
| |
| − | do niej, nic nam się nie zostało, gdy pamięć jej sławy,
| |
| − | szczęścia i bytu, ledwie w sercach naszych ma miejsce,
| |
| − | mam sobie za powinność, Szanowni Współobywatele, pod-
| |
| − | dać Waszej gorliwości godny sposób uświetnienia dzieł
| |
| − | naddziadów naszych, wyrwania ich z niepamięci i drugi
| |
| − | raz nadania im bytu.
| |
| − | Tym końcem ośmielam się złożyć na wasze ręce (war-
| |
| − | tość) medalu ważącego sto czerw. zł. dla tego, który naj-
| |
| − | lepiej napisze Dykcyonarz geogr -histor. wszystkich miast i wsiów
| |
| − | polskich, z opisaniem dawnych założycielów, późniejszych
| |
| − | właścicielów i teraźniejszych, godniejszych budów, znamie-
| |
| − | nitych miejsc, zdarzeń i wypadków, Polaków mieszkańców
| |
| − | sławniejszych, słowem, co tylko tych miejsc się tyczeć
| |
| − | może, z dodatkiem skróconych życiów slawniejszych mę-
| |
| − | żów, ojczystymi wawrzyny zaszczyconych.str 390
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | Mamy xiąg wiele, które byłyby w stanie przedsta-
| |
| − | wienia potomności większych dzieł potomków Piasta, lab
| |
| − | Jagiełły, pola Grunwaldu lub Wrocławia. Lecz wiele miejsc
| |
| − | równie sławnych grubą ciemnoty zasłoną są przykryte.
| |
| − | Wieleż to czynów godnych Ludzi ginie, niedbałością mniej
| |
| − | godnych prawnuków zatraconych!
| |
| − | Odkryjmy drogi słane bohatyrów czynami, okażmy
| |
| − | poświęcone miejsca krwią czystą przodków naszych, jak
| |
| − | granice działmi zdobyte, bronią zmuszone, a niegdyś cnotą
| |
| − | ustalone.
| |
| − | Miejsca trupem nieprzyjaciół zasiane, a sławą naszą
| |
| − | napełnione, ścieżki, którędy posłanniki korony nam swe
| |
| − | u nóg składały, słowem, przedstawmy zdumiałym obywa-
| |
| − | telom naszym: razem Odry i Elby slupy, Prussy hołdu-
| |
| − | jące. Daruj Prześwietne Towarzystwo, iż może nadto sic
| |
| − | uniosłem Przywiązania to do własnej chwały przyczyna.
| |
| − | Ojców naszych ziemia jest mi ziemią świętą. Ich pamięć
| |
| − | podnosi mą duszę, nadzieja cieszy, iż kiedyś godniejsze
| |
| − | nas wnuki może szczęśliwszemi będą.
| |
| − |
| |
| − | Wrocław 19 czerwca 1804. Krasiński.
| |
| − |
| |
| − | Gdy z za granicy wrócę, biorę na siebie, zebrać
| |
| − | wszystkie dawniejsze czyny, z datą każdego miesiąca,
| |
| − | na wzór wyszłych Ephemerides Politiques.
| |
| − |
| |
| − | XII.
| |
| − |
| |
| − | List księcia ministra Adama Czartoryskiego,
| |
| − | do Prezesa Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.
| |
| − | 25 lutego 1806 r., z Puław.
| |
| − |
| |
| − | Jaśnie Wielmożny Mości Dobrodzieju!
| |
| − |
| |
| − | Znajoma jest JW. Panu odpowiedź de Mr Villers na
| |
| − | zadane przez Instytut Narodowy Paryski zapytanie: jaki
| |
| − |
| |
| − | str 391
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | wpływ miała do oświecenia i do nauk Refor-
| |
| − | macya, zaczęta w Europie przez Marcina Lu-
| |
| − | tra. Wiadomo Mu, jak wielo okazał niewiadomości Co do
| |
| − | rzeczy samej, gdy o skutkach jej w Polsce mówi, oraz,
| |
| − | z jaką nieprzystojnością wspomina Naród nasz. Światły,
| |
| − | gorliwy, wymowny współziomek Śniadecki odparł na go-
| |
| − | rącym razie ten impet, ze zwykłą swą trafnością, lecz
| |
| − | w niedostatku (jak sam mówi) znajdując się materyałów,
| |
| − | nie zdołał pismo swoje uczynić tyle i obfitym i dowodnym,
| |
| − | ile byłoby wyszło, bezwątpienia, gdyby liczniejsze był miał
| |
| − | pod ręką pomoce. Przystałoby jednak, zdaje mi się, zbić
| |
| − | z gruntu i dokładnie les assertions fausses et hasardées du
| |
| − | S. Villiers, sans enyayer cependant au comhut direct avec iuy.
| |
| − | Il nie semble meme, que ce serait une maniere de s'humilier
| |
| − | que- d'avoir l'air de supposer, que cette question n'a jamais été
| |
| − | traitée. Więc przyszło mi na myśl proponować, a raczej
| |
| − | obligować JWW. Pana (le demandant surtout de n'etre pas
| |
| − | nommé), abyś proponował i Towarzystwu naszemu: de pro-
| |
| − | poser un prix, auquel les Nationaux coneourremint eu luny ne po-
| |
| − | lonaise, les etranyers — en lanyue latine et française, a qui ferait
| |
| − | le meilleur écrit, l'écrit le mieux fourni de preuves en réponse
| |
| − | a la question:
| |
| − | «Jaki był wpływ Reformacyi, (to jest zmiany Nauki
| |
| − | i karności kościelnej) przez Marcina Lutra wprowadzonej
| |
| − | do stanu politycznego w Polszczę i do postępku w niej
| |
| − | oświecenia narodowego?»
| |
| − | Le prix serait de soixate ducats, które ja najchętniej
| |
| − | założę, (lecz o to najusilniej proszę, que je ne sois point nomme
| |
| − | dans la séance), que la proposition vienne de cotre part et que
| |
| − | tout se passe au nom de la Société. Gdyby to przyjętym było.
| |
| − | wtedy niktby lepiej od W Pana nie potrafił urządzić les for-
| |
| − | mes usitées ogłoszenia propozycyi, inserowania obwieszczenia
| |
| − | jej do Gazet literackich Jeneyskich, Francuskich et Ter-
| |
| − | min do odpowiedzi należałoby roczny naznaczyć, fes mé-
| |
| − | moires przysłać należy do sekretarza Twa od daty obwie-
| |
| − | szczenia. Koszta korespondencyi i ogłoszenia na siebiestr 392
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | równie biorę. W oczekiwaniu łaskawej JW. Pana odpo-
| |
| − | wiedzi, mam honor z najszczególniejszym pisać się powa-
| |
| − | żaniem, JW. Pana Dobrodzieja najniższy sługa
| |
| − | A. X. Czartoryski.
| |
| − |
| |
| − | XIII.
| |
| − |
| |
| − | List Czackiego do Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
| |
| − | 31 stycznia 1802. Brusiłów.
| |
| − |
| |
| − | Prześwietne Zgromadzenie!
| |
| − |
| |
| − | Interesa i powinności urzędu oddaliły mnie od War-
| |
| − | szawy. Duch jednak Wasz, zacni mężowie, zawsze mnie
| |
| − | ożywia. Przejęty byłem radością, kiedy cala gubernia ki-
| |
| − | jowska z rozrzewnieniem oddawała hołd Waszej pracy,
| |
| − | a uczyniwszy składkę do stu tysięcy rubli, na wychowanie
| |
| − | publiczne, utrzymanie języka narodowego, dawanie nauk
| |
| − | w tymże samym języku, za jedyny warunek ofiary swojej
| |
| − | przepisała. Ten święty ogień równie wiele szczególnych
| |
| − | osób zajmuje. JMć Xiądz opat Fizykiewicz cały swój ma-
| |
| − | jątek zapisał na szkoły, pod tą kondycyą, aby nauki, po-
| |
| − | dług sposobu jak wy zacni mężowie przepiszecie, były
| |
| − | dawane. Przyłączam jego odezwę, którą, dla zachęcenia,
| |
| − | może każe Zgromadzenie w gazetach wydrukować.
| |
| − | Oczekuje cały naród owocu Waszych trudów, a dla
| |
| − | mnie najmilej, że mogę być wspólnikiem Waszej sławy.
| |
| − | Raczcie przyjąć zacni mężowie winne Wam uszano-
| |
| − | wanie, z którym na zawsze zostanę.
| |
| − | Tadeusz Gzacki,
| |
| − | Członek Zgrom. Przyjaciół Nauk.
| |
| − |
| |
| − | str 393
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | XIV.
| |
| − |
| |
| − | List Tadeusza Czackiego do Tow. Warsz. Przyj. Nauk.
| |
| − |
| |
| − | Prześwietne Towarzystwo!
| |
| − |
| |
| − | Otworzyłem Gymnazyum Wołyńskie w dniu 1/13 Octo-
| |
| − | bra. Oddałem świadectwo tej prawdzie, że po zgonie Ojczy-
| |
| − | zny Zgromadzenie nasze pierwsze przemówiło za potrzebą
| |
| − | zachowania mowy naddziadów i rozszerzenia umiejętności.
| |
| − | Te wielkie prawdy, które wspólny nasz Prezes w zaczy-
| |
| − | nającej posiedzenia mowie wyrzekł, ożywiły nasza gorli-
| |
| − | wość. Postawiliśmy świetna budowę dla Nauk. Zachowamy
| |
| − | też najmilsze pobratymstwa związki z Prześwietnem To-
| |
| − | warzystwem. Takie jest nasze życzenie, uroczyście wyra-
| |
| − | żone w mowie, którą mam honor przyłączyć. Podchlebiam
| |
| − | sobie, że z ukontentowaniem odbierać będzie Prześwietne
| |
| − | Zgromadzenie wiadomość o naszych uczonych pracach.
| |
| − | Poszlę niebawnie Programma i mowy, które teraz aą
| |
| − | w drukarni. Posyłać będę uwiadomienia, które mogą za-
| |
| − | służyć na uwagę uczonych mężów.
| |
| − | Proszę przyjąć upewnienie o winneni poważeniu,
| |
| − | z którem mam honor zostawać
| |
| − | Prześwietnego Towarzystwa najniższym sługa
| |
| − | Czacki,
| |
| − | N. 421.
| |
| − | Wizytator i Członek Zgrom. Warsz. Przyj. Nauk.
| |
| − | Poryck 1/13 Oct. 1805.
| |
| − |
| |
| − | XV.
| |
| − |
| |
| − | Relacya delegatów Tow. Przyjaciół Nauk
| |
| − | o uroczystości otwarcia Gimnazyum Wołyńskiego.
| |
| − |
| |
| − | Do Prześwietnego
| |
| − |
| |
| − | Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.
| |
| − |
| |
| − | Umocowani od Prześw. Towarzystwa byliśmy na uro-
| |
| − | czystości otwarcia Wołyńskiego Gimnazyum. Religijna, ob-str 394
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | rządkowa okazałość, zbiór liczny obywatelów, powszechna
| |
| − | radość, były cechą tego święta. Z woli Monarchy swego,
| |
| − | nasz kolega, Tadeusz Czacki, otwierał tę celniejszą w tych
| |
| − | stronach szkołę; a kiedy liczył świetne dla nauk i języka
| |
| − | ojczystego epoki, mówił z czułością o obowiązkach, jakie
| |
| − | kraj winien Prześwietnemu Towarzystwu i ponawiał upe-
| |
| − | wnienie tego braterstwa, które nauki zawierają, mimo od-
| |
| − | ległość i różność formy rządów i krajów. Oddal cześć tym
| |
| − | prawdom, które Szanowny nasz Prezes w otwierającej po-
| |
| − | siedzenia nasze mowie wyraził. Przyłączona mowa na-
| |
| − | szego kolegi Chodkiewicza dopełniła obowiązek imieniem
| |
| − | naszego Towarzystwa, oddania części sprawcom rozsze-
| |
| − | rzania światła.
| |
| − | Odnosi się Rząd Edukacyjny w tych Guberniach do
| |
| − | Prześw. Towarzystwa dla wznowienia miłego z naszem
| |
| − | Zgromadzeniem związku. Naszą jest powinnością donieść,
| |
| − | że uczeni jednego słowiańskiego rodu, wspólne mają obo-
| |
| − | wiązki wydoskonalenia wspólnej mowy, że przedzieleni
| |
| − | granicą bracia, co do nauk, jedne jeszcze składają ojczy-
| |
| − | znę. Przyjmij Szanowny Prezesie, przyjmijcie godni kole-
| |
| − | dzy uszanowanie, które Wam niżej podpisani, swoim, i skła-
| |
| − | dających otworzone wczoraj Wołyńskie Gynmazyum imie-
| |
| − | niem, odnoszą.
| |
| − | Ludwik Kropiński,
| |
| − | Alexander Chodkiewicz.
| |
| − | W Krzemieńcu.
| |
| − | 2. Octobr. n. s. 1805.
| |
| − |
| |
| − | XVI.
| |
| − |
| |
| − | Mowa JW. Alexandra hr. Chodkiewicza
| |
| − |
| |
| − | imieniem Zgromadzenia Warszawskiego Przyjaciół Nauk wygłoszona
| |
| − | 13 października l805 przy otwarciu Wołyńskiego Gininazyum.
| |
| − |
| |
| − | «W dniu tym, który następnym pokoleniom — światło
| |
| − | i szczęście, największemu z Panujących — sławę godną
| |
| − |
| |
| − | str 395
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | Imienia Alexandra, a troskliwości obywatelskiej — słuszną
| |
| − | wdzięczność zapowiada, miłą dla mnie jest powinnością
| |
| − | poświęcić te słów kilka, jeżeli nie dla wyrażenia wdzię-
| |
| − | czności, to przynajmniej uczucia.
| |
| − | Po wszystkie wieki dzień takowy bywał dla uczonego
| |
| − | świata dniem powszechnej radości, po wszystkie czasy
| |
| − | Towarzystwa krajowe i obce, ciesząc się z niego, głosiły
| |
| − | sławę dobrych monarchów, z wdzięcznością wspominając
| |
| − | o tych, którzy, już to staraniem, już to własnym mają-
| |
| − | tkiem, przyczynili się do dobra oświecenia. Podobnem uczu-
| |
| − | ciem zajęte Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk
| |
| − | włożyło na mnie drogi obowiązek, abym, jako Członek
| |
| − | i obywatel tej ziemi, złożył hołd wdzięczności najlepszemu
| |
| − | z Monarchów, przekonał potem obywatelów, JW. kuratora
| |
| − | i JW. Czackiego kolegów naszych, o tem głębokiem usza-
| |
| − | nowaniu, które czuje Towarzystwo nasze. Szczęśliwy na-
| |
| − | der jestem z takowego wyboru. Ta albowiem cześć głęboka
| |
| − | dla cnót Najjaśniejszego Imperatora, wspólna sercu wszyst-
| |
| − | kich Polaków, najgłębiej jest w mojem wyryta. Bo jakież
| |
| − | to jest szczęście po utracie swojej Ojczyzny widzieć, że
| |
| − | wtedy, kiedy niezwalczona Prawica Opatrzności wymazała
| |
| − | nas z rzędu mocarstw, potężna znowu ręka Alexandra
| |
| − | wpisuje nasz Naród w lik oświeconych Narodów!
| |
| − | «Przezacni Obywatele! Wiecie zapewne, jak wiele dla
| |
| − | Was czuje Towarzystwo nasze. Chęć oświecenia — Jego za-
| |
| − | miarem. Z dzieł waszych bierzcie miarę szacunku naszego.
| |
| − | Cieszcie się wielkie dusze, żeście, trafnie do woli Alexan-
| |
| − | dra, wznieśli budowę Nauk i pamiątkę niezatartą chwały
| |
| − | Waszej.
| |
| − | «Zacny Kolego! Ty, któryś nieustraszonym umysłem
| |
| − | wytrwał niejedne przesądów i zazdrości pociski i, spokojny
| |
| − | własnem przekonaniem, olbrzymią mocą wznosił tę Nauk
| |
| − | Świątynię, przyjm wyrazy wdzięczności od Towarzystwa
| |
| − | Naszego, przyjm je, jako nagrodę ukończonego dzieła. Mło-
| |
| − | dzież, która staraniem Twojem oświeconą zostanie, Imię
| |
| − | Twoje i prace niech do nieśmiertelności przesyła, a wielestr 396
| |
| − | ANNEXA.
| |
| − |
| |
| − | razy ziemia nasza szczycić się będzie dobrym synem i do-
| |
| − | lnym Praw i Tronu obrońcą, tyle razy niech Naród, py-
| |
| − | szny z ich mienia, przypomni sobie Ciebie, któryś ich utwo-
| |
| − | rzył. Wy zaś nakoniec, uczeni Mężowie, wezwani dla roz-
| |
| − | szerzenia światła narodowego, pomnąc, że Nauki mają
| |
| − | wspólną ojczyznę, udzielajcie Towarzystwu naszemu swo-
| |
| − | ich dostrzeżeń, ażebyśmy tem godniej naszemu odpowie-
| |
| − | dzieli celowi, abyśmy za wspólnem staraniem moi;-li znowu
| |
| − | widzieć Koperników, Hewelich, Tomickich, Górnickich, Ko-
| |
| − | chanowskich i innych, którem i niegdyś Ziemia Ojców na-
| |
| − | szych świetniała!»
| |
| − |
| |
| − | (Akta po Towarzystwie Warsz. Przyjaciół Nauk).
| |
| − |
| |
| − | str 397
| |
| − | SPIS RZECZY.
| |
| − |
| |
| − | Przedmowa ................................................Str. 1
| |
| − |
| |
| − | CZĘŚĆ PIERWSZA.
| |
| − |
| |
| − | Rozdział I. Spuścizna po Komisyi edukacyjnej. Opinia o niej
| |
| − | v. Klewitza. Pochwala królewska z r. 1794. Kierownicy
| |
| − | oświaty w Prusach południowych. Minister Woellner.
| |
| − | Otto hrabia Voss. Projektowane «naprawy». Von Hoym.
| |
| − | Hommagium pruskie. Rozdawnictwo starostw. Afferzy-
| |
| − | ści. Protest Zerboniego. Ślady spisku urzędniczego. Mi-
| |
| − | nister Goldbeck. Pamflet v. Hclda. Nowe rządy v. Vossa.
| |
| − | Korpus «towarcysów». System Pestalozzego. Pożyczki.
| |
| − | Układy bajońskie. Ministrowie v. Schrötter, v. Massów
| |
| − | i Karol v. Beyme........................................ Str 17
| |
| − | Rozdział II. Fundusz pojezuicki. Projekta Goldbecka. Protest
| |
| − | Hoyma. Uniwersytet katolicki. Program edukacji wyż-
| |
| − | szej. Büsching i jego Magazyn. Wydzielenie części fun-
| |
| − | duszu edukacyjnego na uniwersytety pruskie. Badania
| |
| − | źródłowe nad powstaniem owego funduszu. Szkoły pro-
| |
| − | testanckie. Obliczenia Hoyma. Konsystorz ewangielicki
| |
| − | w Poznaniu. Opinia Woellnera. Karyerowicz Regehly.
| |
| − | Zasada «ausrotten» w odniesieniu do języka polskiego..... Str 26
| |
| − | Rozdział III. Projekta spekulacyjne profesora Reytemeyera. Ele-
| |
| − | mentarze i gramatyki niemieckie. Minister Meierotto.
| |
| − | Frankfurt nad Odrą środowiskiem propagandy niemczy-
| |
| − | zny. Obrona szkolnictwa polskiego, Instrukcya królew-
| |
| − | ska z roku 1797. Kierunek praktyczny wychowania. Hu-str 398
| |
| − | SPIS RZECZY.
| |
| − |
| |
| − | maniora. Zgon Fryderyka Wilhelma II. Rządy nowe jego Str
| |
| − | następcy. Sprawa wychowania, podjęta prze/ Fryderyka
| |
| − | Wilhelma III. Sprawozdanie Vossa o szkolnictwie pol-
| |
| − | skiem. Rozkład funduszu edukacyjnego. Projekt nowego
| |
| − | uniwersytetu i Środki tamowania wyjazdów młodzieży
| |
| − | do Krakowa..................... 32
| |
| − | Rozdział IV. Wizytacye ministoryalae szkół w Prusach Połu-
| |
| − | dniowych. Maierotto i Goedicke. Ogólne ich uwagi i wnio-
| |
| − | ski. Asysteneya Jerzego Samuela Bandtkiego. Nieznany
| |
| − | szczegół z jego życia. Biografia Bandtkiego przez Sel-
| |
| − | cia. Uwagi ogólne Bandtkiego nad sprawozdaniem wi-
| |
| − | zytatorów. Zdziczenie kultury. Przestrogi uczonego i oby-
| |
| − | watela ........................ 39
| |
| − | Rozdział V. Memoryał Jerzego Samuela BandtkiegO. Charakter
| |
| − | Polaków. Jego właściwości. Smutny przykład Sląska gór-
| |
| − | nego. Warunki podniesienia kultury umysłowej w Pol-
| |
| − | sce. Język potoczny. Skutki zaniedbania języka ojczy-
| |
| − | stego. Konieczność założenia polskiego uniwersytetu i aka-
| |
| − | demii umiejętności w Warszawie........... 45
| |
| − | Rozdział VI. Wymiana poglądów miedzy ministrami v. Schröt-
| |
| − | terem i v. Vossem z powodu memoryału Bandtkiego.
| |
| − | Radykalizm Schroettera. Jedność językowa w państwie.
| |
| − | Przykład Węgier i Tyrolu, w zestawieniu z Inflantami
| |
| − | i Litwa piuska. Język zdobywców. Stan przejściowy.
| |
| − | Imperatyw kategoryczny. Przepowiednie wpływu języka
| |
| − | rosyjskiego na polski. Język i literatura polska w poję-
| |
| − | ciu ministra pruskiego. Zadanie germanizacyi. Odpowiedź
| |
| − | v. Vossa. Jego zastrzeżenia. Względy polityczne .... 50
| |
| − | Rozdział VII. Wybór metody nauczania młodzieży polskiej. Pe-
| |
| − | stalozzi i Olivier. Misya księdza Jeziorowskiego do Hurg-
| |
| − | dorfu. Lienhard und Gertrud. Nauka języków. Opinia
| |
| − | ks. Jeziorowskiego. Relacya Vossa. Pestalozzi o zastoso-
| |
| − | waniu swej metody do ludności polskiej. Wątpliwości
| |
| − | Fryderyka Wilhelma III. Ponowny raport Vossa .... 56
| |
| − | Rozdział VIII. Sprawa wychowania klas uprzywilejowanych.
| |
| − | Uniwersytety. Projekt Witowskiego. O założeniu wsze-
| |
| − | chnicy w Piotrkowie. Środki pomocnicze do tego celu.
| |
| − | Fundusze biskupie. Podatek obywatelski. Aspiracye pro-
| |
| − | jektodawcy. Odpowiedź królewska. Wzmaganie sie niem-
| |
| − | czyzny w szkolnictwie. Protest nauczycieli Polaków. In-
| |
| − | teiwencya Vossa. Środki pojednawcze. Podanie Francuza
| |
| − | de la Favorie. Oznaka lojalności............ 68
| |
| − |
| |
| − | str 399
| |
| − | SPIS RZECZY.
| |
| − |
| |
| − | Str.
| |
| − | Rozdział IX. Zmiana kierunku germanizatorkiego W Prusach
| |
| − | Południowych. Echa reformy szkolnictwa w Imperyum
| |
| − | Rosyjskiem zaprowadzonej. Naśladownictwo liceum krze-
| |
| − | mienieckiego. Liceum warszawskie. Siły nauczycielskie.
| |
| − | Język wykładowy. Fforat. Zadowolenie ludności. Nauki
| |
| − | przyrodnicze. Tytuły profesorskie Seminarya w Poznani-
| |
| − | kiem. Stan funduszu edukacyjnego. Oświata i kultura
| |
| − | niemiecka w końcu XVIII wieku. Żywioły postępowe.
| |
| − | Wpływy Zachodnie. Epoka Sturm i Drang. Kewolucya
| |
| − | francuska..................... 71
| |
| − |
| |
| − | CZĘŚĆ DRUGA.
| |
| − |
| |
| − | Rozdział X. Umysłowość polska na schyłku XVIII w. Wpływy
| |
| − | zachodnie. Filozofia recentiorum. Ewolucya pojęć. Sejm
| |
| − | czteroletni. Konserwatyści i postępowcy. Panowanie Sta-
| |
| − | nisława Augusta. Zadania przyszłości. Literatura i język.
| |
| − | Pseudoklasycyzm francuski. Kiełkowanie prądów now-
| |
| − | szych ........................ 79
| |
| − | Rozdział XI. Siły badawcze i twórcze za czasów pruskich. Na-
| |
| − | ruszewicz. Krasicki. Trembecki. Karpiński. Kniaźnin.
| |
| − | Woronicz. Niemcewicz. Adam Czartoryski. Czacki. Feliń-
| |
| − | ski. Staszic. Kołłątaj. Dmochowski. Albertrandy. Stani-
| |
| − | sław, Ignacy i Jan Potoccy. Wybicki. Godebski. Molski.
| |
| − | Koźmian. Tomaszewski. Zabłocki. Kropiński. Chodkie-
| |
| − | wicz. Szymanowski. Dmuszewski. Przybylski. Osińscy.
| |
| − | Matuszewic. Waga. Kwiatkowski. Siarczyński. Świecki.
| |
| − | Bentkowski. Ossoliński. Szaniawscy. Kopczyński. Linde.
| |
| − | Strojnowski. Poczobut. Bracia Śniadeccy........ 88
| |
| − | Rozdział XII. Ogniska akcyi ratunkowej. Koła towarzyskie.
| |
| − | Francuszczyzna i świat stary. Znaczenie Puław. Salony
| |
| − | warszawskie. Dom Sołtyków. Zebrania towarzyskie. Pani
| |
| − | Sołtykowa...................... 114
| |
| − | Rozdział XIII. Bałtyk inicyatorem Towarzystwa przyjaciół
| |
| − | nauk. Warunek zasadniczy. Wynurzenia Albertrandego.
| |
| − | 1 listopada 1800 r. Pierwsi uczestnicy. Wybór Prezydu-
| |
| − | jącego. Zaproszenia. Członkowie czynni i honorowi. Dy-
| |
| − | gnitarze niemieccy. Pierwsza ustawa Towarzystwa... 122
| |
| − | Rozdział XIV. Zebranie dnia 16 listopada 1800. Mowa dzięk-
| |
| − | czynna Albertrandego. Pierwsze zebranie publiczne
| |
| − | w gmachu oo. Pijarów 23 listopada 1800. Mowa inaugu-
| |
| − | racyjna prezydujacego................ 138str 400
| |
| − | SPIS RZECZY.
| |
| − |
| |
| − | Str.
| |
| − | Rozdział XV. Posiedzenie majowe 1801 roku. Ważne wypadki
| |
| − | w Imperyum Rosyjskiem. Wstąpienie na tron cesarza
| |
| − | Alexandra I. Obudzone nadzieje. Pierwsze reformy. Sto-
| |
| − | sunek Cesarza z Czartoryskimi. Echa z Zachodu. Wrze-
| |
| − | nie umysłów między młodzieżą. Obawy rządu pruskiego.
| |
| − | Folgi germanizacyjne. Apostrofa Albertrandego do mło-
| |
| − | dzieży. Sympatye «pobratyństwa» słowiańskiego. Pierw-
| |
| − | sze tematy konkursowe. Nowe wybory Członków ... 148
| |
| − | Rozdział XVI. Posiedzenie prywatne. Ks. Pijar Osiński o wzro-
| |
| − | ście nauk fizycznych. Towarzystwo przyjaciół nauk
| |
| − | w opinii nieprzejednanych. Anonimowa broszura. Kajetan
| |
| − | Hebdowski. Krytyka mowy Albertrandego. Uszczypliwe
| |
| − | docinki. Aluzye do nowego rzeczy porządku. Apologia
| |
| − | Stanisława Augusta ................. 160
| |
| − | Rozdział XVII. Posiedzenie październikowe 1801 r. Odpowiedź
| |
| − | AlbertrandegO na krytyko anonima. Echa z Litwy. Aka-
| |
| − | demia wileńska. Nowy Pamiętnik warszawski. Mowa
| |
| − | ks. Stroynowskiego. Ody na cześć Aleksandra I..... 170
| |
| − |
| |
| − | CZĘŚĆ TRZECIA.
| |
| − |
| |
| − | Rozdział XVIII Posiedzenie grudniowe 1801 r. Na cześć zmar-
| |
| − | łego Krasickiego. Pochwała, Dmochowskiego. Odczyty
| |
| − | Albertrandego, Czackiego i Sapiehy ........ 179
| |
| − | Rozdział XIX. Posiedzenie majowe 1802 r. Program prac To-
| |
| − | warzystwa. Potrzeba opracowania historyi krajowej.
| |
| − | Mowa Albertrandego................. 186
| |
| − | Rozdział XX. Przedmioty dyskussyj członków na posiedzeniach
| |
| − | prywatnych. Poczucie potrzeby łączności z literaturami
| |
| − | innych narodów. Uwagi Albertrandego nad oświata ro-
| |
| − | dzimą. Inne tematy narad.............. 191
| |
| − | Rozdział XXI. Cesarz Alexander I w Wilnie i w Grodnie. üro-
| |
| − | czystości. Wiersz Karpińskiego. Wizyta królewsko-pru-
| |
| − | skiej pary w Warszawie. Zmiana polityki. Horoskopy na
| |
| − | przyszłość. Deputacya Członków Towarzystwa do króla.
| |
| − | Memoryał. List opiekuńczy króla pruskiego z Poznania.
| |
| − | Towarzystwo przyjaciół nauk zyskuje sankeye urzędowa.
| |
| − | Czacki i Mokki w Toruniu i Frauenburgu. Szczątki po
| |
| − | Koperniku..................... 203
| |
| − | Rozdział XXII. Reskrypt królewski daje nowy impuls pracom
| |
| − | Towarzystwa. Zaprowadzenie dziennika posiedzeń. Nowe
| |
| − | wybory członków. Minister Dzierżawin członkiem hono-
| |
| − |
| |
| − | str 401
| |
| − | SPIS RZECZY.
| |
| − | Str.
| |
| − |
| |
| − | rowym. Przemowa biskupa Kossakowskiemu. Rękopisy
| |
| − | Krasickiego przestane do kamery warszawskiej do uży-
| |
| − | tku Towarzystwa. Posiedzenie publiczne listopadowe
| |
| − | 1802 r. Zapal obudzony przez rozprawę Śniadeckiego
| |
| − | o Koperniku. List Czackiego. Rozprawa Śniadeckiego
| |
| − | o systematach filozoficznych. Projekty książek elemen-
| |
| − | tarnych. Terminologia naukowa. Zapowiedź słownika ję-
| |
| − | zyka polskiego Lindego. Uwagi nad etymologią polską.
| |
| − | Prace Członków ................... 211
| |
| − | Rozdział XXIII. Intelligenzblatt Jenajski o literaturze polskiej.
| |
| − | Relacya o nim w Nowym pamiętniku. Sympatyczne ar-
| |
| − | tykuły Pamiętnika o Cesarzu Aleksandrze I. Ukaz o re-
| |
| − | formie szkolnictwa w Imperyum Rosyjskiem i jego echa
| |
| − | w prasie polskiej. Dwaj stypendyści cesarscy pozostawieni
| |
| − | wyborowi Czackiego, a przez niego przekazani Towarzy-
| |
| − | stwu. Fundusze Towarzystwa. Starania Staszica o pozy-
| |
| − | skanie dyplomu królewskiego. Wybór Niemcewicza na
| |
| − | członka i jego podziękowanie. Tytuł «zacny kolego»!
| |
| − | Projekta medalu konkursowego. Dmochowski. Kopczyń-
| |
| − | ski. Matematyk Gorzkowski. Projekt życiorysu Heweliu-
| |
| − | sza. Dyskusye na posiedzeniach Towarzystwa. Osiński.
| |
| − | Elsner i jego dar. Potrzeba wyborów ściślejszych. Okre-
| |
| − | ślenie zasług literackich. Tematy konkursowe. Dzieje li-
| |
| − | teratury polskiej. Dykcyonarz sławnych Polaków. Pa-
| |
| − | szkwile cudzoziemców. Jan Amor hr. Tarnowski .... 220
| |
| − | Rozdział XXIV. Posiedzenie publiczne majowe 1803 r. Zagajenie
| |
| − | Albertrandego. Pochwała Zaborowskiego. Krusiński o do-
| |
| − | strzeżeniach meteorologicznych. Stan. Potocki o sztuce
| |
| − | o dawnych. Woronicz o pieśniach narodowych. Szaniaw-
| |
| − | ski o systemie chrystyanizmu. Tematy konkursowe. Cza-
| |
| − | cki w sprawie dyplomu królewskiego. Projekty rozpraw
| |
| − | z nauk przyrodzonych i matematycznych. Comités. Śnia-
| |
| − | decki w Warszawie. Jego protest przeciw wadliwościom
| |
| − | przekładu rozprawy o Koperniku. Odezwa uniwersytetu
| |
| − | wileńskiego. Roczniki Towarzystwa. Wiadomości z Wie-
| |
| − | dnia o pracach Ossolińskiego. Prace przygotowawcze do
| |
| − | słownika Lindego. Rady w przedmiocie prenumeraty
| |
| − | tego dzieła. Kandydaci na członków. Prawa członków
| |
| − | przybranych. Chodkiewicz. Gliszczyński. Dzieduszycki.
| |
| − | Projekt założenia Ateneum ...... 237
| |
| − | Rozdział XXV. Posiedzenie publiczne grudniowe 1803 r. Ukoń-
| |
| − | czenie słownika Lindego. Albertrandi o tej pomnikowej
| |
| − |
| |
| − | 26
| |
| − | TOWARZYSTWO WARSZAWSKIEstr 402
| |
| − | SPIS RZECZY.
| |
| − |
| |
| − | Str.
| |
| − | pracy. Zapowiedź prac braci Śniadeckich. Kossakowski
| |
| − | o literaturze czeskiej. Sympatye słowiańskie. Sprawa dy-
| |
| − | plomu. Wiadomości z Berlina. Zawiązek Biblioteki. Dar
| |
| − | Aleksandra ks. Sapiehy. Kłopoty ustalenia siedziby To-
| |
| − | warzystwa ...................... 249
| |
| − | Rozdział XXVI List Aleksandra Potockiego. Dyplomatyczne
| |
| − | wybiegi pruskie. Rozczarowanie. Konkurs Kossakow-
| |
| − | skiego. Zapowiedź pieśnioksiagu Woronicza. Rękopis
| |
| − | Wielhorskiego. List Jędrzeja Śniadeckiego o teoryi je-
| |
| − | stw organicznych. Reforma ustawy Towarzystwa. Linde
| |
| − | na posiedzeniu lutowem 1804. Jego krytyka stylu ustaw.
| |
| − | Projekta Potockiego. Organizacya wewnętrzna. O płodo-
| |
| − | zmianie. Projekta Lindego co do miejsca posiedzeń To-
| |
| − | warzystwa. Biblioteka Załuskich. Pałac Saski..... 254
| |
| − | Rozdział XXVII. Prasa warszawska w roku 1804, wobec prze-
| |
| − | wrotu dziejowego we Francyi. Cesarstwo Napoleońskie.
| |
| − | Indyferentyzm Towarzystwa. Wiadomości z Krzemieńca.
| |
| − | Rozprawa o bursztynie. Staszic o rozprawie Potockiego
| |
| − | o rolnictwie. Artysta berliński Loos. Utwory Bykowskiego.
| |
| − | Zastrzeżenie Staszica. Linde otrzymuje zapomogę na sło-
| |
| − | wnik od Aleksandra I. List króla pruskiego do Lindego.
| |
| − | Wiersz Felińskiego na cześć Czackiego. Posiedzenie ma-
| |
| − | jowe 1804. r. Prace nad reforma ustawy. List Wincen-
| |
| − | tego hr. Krasińskiego. Jego projekt Dykcyonarza histo-
| |
| − | rycznego. Oszczerstwa pisarzy francuskich o Polsce. List
| |
| − | hr. Bathyaniego o historyi Warszawy. Generał Chle-
| |
| − | bowski w sprawie dyplomu. Nowe wybory członków
| |
| − | w roku 1804 ................................... 262
| |
| − |
| |
| − | CZĘŚĆ CZWARTA.
| |
| − |
| |
| − | Rozdział XXVIII. List króla pruskiego do Albertrandego. Upra-
| |
| − | wnienie bytu Towarzystwa. Generał Chlebowski. Patenta
| |
| − | dla członków. Działy Towarzystwa: matematyczny, filo-
| |
| − | zoficzny i literacki. Absenteiści. Rygory przeciw nim.
| |
| − | Prof. Kaulfuss o duchu jeżyka polskiego. Ponowny wy-
| |
| − | bór Albertrandego. List Al. Chodkiewicza. Prenumerata
| |
| − | pism. Stan funduszów Towarzystwa. Temat konkursowy
| |
| − | anonyma o reformie Lutra. Zapowiedź przyjazdu Czac-
| |
| − | kiego do Warszawy. Przygotowania do wyborów. Opinie
| |
| − | o nowych kandydatach. Przyjazd Czackiego do War-
| |
| − | szawy. Jego nowe prace. Wybory. Dykcyonarz history-
| |
| − | czny projektu hr. Krasińskiego............ 275
| |
| − |
| |
| − | Str 403
| |
| − | SPIS RZECZY.
| |
| − |
| |
| − | Str.
| |
| − | Rozdział XXIX. Ofiarność ks. Staszica. Domy na Kanoniach.
| |
| − | Kapitała warszawska. Trudności prawne. Zastrzeżenia
| |
| − | Landrechtu pruskiego. Kamera pruska. Odezwa Alber-
| |
| − | trandego do hr. v. Vossa. Odpowiedź Kamery. Memoryał
| |
| − | kapituły warszawskiej, podany królowi. Rozpoczęcie od-
| |
| − | budowy ruin na Kanonii dla gmachu Towarzystwa przy-
| |
| − | jaciół nauk..................... 284
| |
| − | Rozdział XXX Przedświt lepszych czasów. Alexander I w Pu-
| |
| − | ławach. Echa z Ameryki. Nadzieje powitania Cesarza
| |
| − | w Warszawie. Książe Józef. Horyzont zaciemnia sie.
| |
| − | Alians Rosyi z Prusami. Spotkanie Poczdamskie. Prze-
| |
| − | marsz wojsk rosyjskich przez Warszawę. Wezwanie de-
| |
| − | legatów Towarzystwa do Krzemieńca na otwarcie gimna-
| |
| − | zyum. Rywalizacya pruska. Przybycie Klevitza i Vossa
| |
| − | do Warszawy. Liceum warszawskie. Festyny. Śmierć
| |
| − | Prezesa Kamery v. Meyera. Kwestya pochwał członków
| |
| − | honorowych. Vogel i Elsner. Ofiarność Winc. hr. Kra-
| |
| − | sińskiego. Relacye z Krzemienieckich uroczystości. Listy
| |
| − | królewskie. Nowi kandydaci. List rektora Stroynowskiego
| |
| − | z Wilna...................... 293
| |
| − | Rozdział XXXI. Echa wojenne. Austerlitzki pogrom. Napoleon
| |
| − | w stolicy Austryi. Oportunizm Towarzystwa. Hymn Wo-
| |
| − | ronicza usunięty z programu publicznego posiedzenia.
| |
| − | Powrót cesarza Alexandra do Rosyi. Pamiątka dla Pu-
| |
| − | ław. Posiedzenie grudniowe 1805 r. Zapowiedź prac nad
| |
| − | historyą i geografią Polski. Odczyt Staszica o Ziemio-
| |
| − | rodztwie i jego zakończenie.............. 300
| |
| − | Rozdział XXXII. Reforma w wygłaszaniu mów publicznych.
| |
| − | Lokacje funduszów. Projekt Lipińskiego o krytyce lite-
| |
| − | rackiej. Dyskusye nad tym projektem. Tematy konkur-
| |
| − | sowe. Nowi kandydaci. Uwieńczenie rozprawy Lorneta
| |
| − | o zarazie morowej. Nowe reformy w sądzeniu rozpraw
| |
| − | konkursowych........... 308
| |
| − | Rozdział XXXIII. Napoleon u szczytu potęgi. Upadek cesar-
| |
| − | stwa rzymskiego. Rheinbund. Wojna z Prusami. Prokla-
| |
| − | macya pruska. Zmiana polityki w Prusiech południo-
| |
| − | wych. Rokowania z kamerą. Plenipotenci Towarzystwa.
| |
| − | Uczczenie ofiarności Staszica. Jego oświadczenie. Sala
| |
| − | przyszłych posiedzeń. Walhalla. Pogrom pruski pod
| |
| − | Auerstädtem i Jena. Cesarz Alexander spieszy na po-
| |
| − | moc aliantowi. Kwietyzm Towarzystwa. Jego prace.
| |
| − | Odezwa ks. Kopczyńskiego. Nadspodziewane plakaty pru-str 404
| |
| − | SPIS RZECZY.
| |
| − |
| |
| − | Str.
| |
| − | skie w Warszawie. Francuzi w Polsce. Publicandum kró-
| |
| − | lewskie. Pod Pułtuskiem. Pożegnanie Kohlera z War-
| |
| − | szawianami. Ranni Kozacy przeprawieni na Pragę. Osta-
| |
| − | tni akt rządu pruskiego, zatwierdzający układ z Kapituła.
| |
| − | Wiadomość z Berlina. Cesarz Napoleon i deputacya pol-
| |
| − | ska. W Poznaniu. Książe Murat w Warszawie. Delegaci
| |
| − | Towarzystwa. Zapowiedź Staszica, iż posiedzenia Towa-
| |
| − | rzystwa odbywać się nadal będą w gmachu własnym
| |
| − | na Kanoniach.................... 315
| |
| − | Przypiski ......................... 327
| |
| − | Annexa. I. Ustawa pierwotna Towarzystwa Warszawskiego Przy-
| |
| − | jaciół nauk..................... 341
| |
| − | II. Odezwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk z r. 1802
| |
| − | do Samaela Bogumiła Lindego, w sprawie Słownika ję-
| |
| − | zyka polskiego.................... 353
| |
| − | III. Myśli Michała Potulickiego z roku 1802, w spra-
| |
| − | wie ułożenia dzieła elementarnego hist. naturalnej .... 357
| |
| − | IV. Myśli ks. Albertrandego z roku 1805, o sposobach
| |
| − | wydoskonalenia i zbogacenia ojczystego języka .... 365
| |
| − | V. Myśli ks. Staszica z r. 1805 o książkach najpoży-
| |
| − | teczniejszych ..................... 375
| |
| − | VI. Plan Wincentego nr. Krasińskiego w przedmio-
| |
| − | cie dykcyonarza geograf.-dziejopisarskiego....... 381
| |
| − | VII. Organizacya Działu filozoficzno-matematycznego
| |
| − | Według uchwały z 3 stycznia 1805 ......... 382
| |
| − | VIII. 29 lipca 1805 H. Stroynowski, rektor Uniw. Wi-
| |
| − | leńskiego do X Bisk. Albertrandego......... 387
| |
| − | IX. S. Zychliński do Prezesa Towarzystwa Przyj. Nauk 387
| |
| − | X. Tytuł dzieła Zygmunta Vogla z roku 1806 ..... 388
| |
| − | XI. List Winc. hr. Krasińskiego do Towarzystwra War-
| |
| − | szawskiego Przyjaciół Nauk.............. 389
| |
| − | XII. List księcia ministra Adama Czartoryskiego do
| |
| − | Prezesa Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk ..... 390
| |
| − | XIII. List Czackiego do Tow. Przyjaciół Nauk .... 392
| |
| − | XIV. List Tadeusza Czackiego do Tow. Warsz. Przy-
| |
| − | jaciół Nauk .................... 393
| |
| − | XV. Relacya delegatów Tow. Przyj. Nauk o uroczy-
| |
| − | stości otwarcia Gimnazyum Wołyńskiego....... 393
| |
| − | XVI. Mowa JW. Alexandra hr. Chodkiewicza .... 394
| |
| − |
| |
| − | str 405
| |
| − | RYCINY.
| |
| − |
| |
| − | 1. Przy tytule: Gmachy oo. Pijarów, pierwsza siedziba Towarz-
| |
| − | stwa Przyj Nauk w 1800. Str.
| |
| − | 2. Wilhelm Antoni v. Klevitz ...............................18
| |
| − | 3. Jan Krzysztof Woellner ................................19
| |
| − | 4. Otto Karol Fryderyk v. Vos:..............................20
| |
| − | 5. Karol Jerzy G. H. v. Hoym................................21
| |
| − | 6. Henryk Juliusz v. Goldbeck...............................22
| |
| − | 7. Eberhard Juliusz v. Massów...............................23
| |
| − | 8. C. F. Beyme..............................................24
| |
| − | 9. Pałac generała A. O. Igelströma..........................33
| |
| − | 10. Henryk Ludwik Maierotto..................................34
| |
| − | 11. Fryderyk Goedicke . . .................................40
| |
| − | 12. Jerzy Samuel Bandtkie . .................................41
| |
| − | 13. Jan Henryk Pestalozzi . .................................57
| |
| − | 14. Kamera Prus Południowych.................................65
| |
| − | 15. Ks. Adam Naruszewicz . ..................................84
| |
| − | 16. Ks. Ignacy Krasicki . . .................................85
| |
| − | 17. Stanisław Trembecki . . .................................86
| |
| − | 18. Franciszek Karpiński . . ...............................87
| |
| − | 19. Dyonizy Kniaźnin ........................................87
| |
| − | 20. Ks. Woronicz.............................................87
| |
| − | 21. Julian Ursyn Niemcewicz..................................88
| |
| − | 22. Książę Adam Czartoryski. gen. z. p. .....................89
| |
| − | 23. Tadeusz Czacki...........................................90
| |
| − | 24. Ks. Stanisław Staszic . ...............................91
| |
| − | 25. Ks. Hugo Kołłątaj .......................................92
| |
| − | 26. Franciszek Dmochowski....................................93
| |
| − |
| |
| − | str 406
| |
| − | RYCINY.
| |
| − |
| |
| − | Str.
| |
| − | 27. Ignacy hr. Potocki......................................93
| |
| − | 28. Ks. Jan Albertrandi.....................................94
| |
| − | 29. Stanisław hr. Potocki...................................95
| |
| − | 30. Jan hr. Potocki................................... .....96
| |
| − | 31. Józef Wybicki...........................................96
| |
| − | 32. Pałac w Puławach.................................. .....97
| |
| − | 33. Marcin Molski...........................................98
| |
| − | 34. Dyzma Bończa Tomaszewski................................98
| |
| − | 35. Franciszek Zabłocki.....................................99
| |
| − | 36. Ludwik Kropiński................................. ......99
| |
| − | 37. Alexander hr. Chodkiewicz..............................100
| |
| − | 38. Józef Szymanowski..................................... 101
| |
| − | 39. Ignacy Tański......................................... 101
| |
| − | 40. Jacek Idzi Przybylski..................................102
| |
| − | 41. Ludwik Osiński.........................................102
| |
| − | 42. Tadeusz Matuszewic.....................................103
| |
| − | 43. Alexander ks. Sapieha..................................104
| |
| − | 44. Józef Max. hr. Ossoliński..............................105
| |
| − | 45. Józef Kalasanty Szaniawski.............................106
| |
| − | 46. Xawery Szaniawski..................................... 106
| |
| − | 47. Ks. Onufry Kopczyński................................. 107
| |
| − | 48. Samuel Bogumił Linde...................................108
| |
| − | 49. Ks. Hieronim Stroynowski...............................108
| |
| − | 50. Ks. Stanisław Jundziłł.................................109
| |
| − | 51. Jan Sniadecki......................................... 110
| |
| − | 52. Jędrzej Sniadecki......................................111
| |
| − | 53. Świątynia Sybilli w Puławach...........................115
| |
| − | 54. Stanisław Sołtyk . ....................................117
| |
| − | 55. Anna z Sapiehów Sołtykowa..............................119
| |
| − | 56. Stanisław Grabowski....................................124
| |
| − | 57. Ludwik hr. Gutakowski..................................125
| |
| − | 58. Tadeusz hr. Mostowski..................................126
| |
| − | 59. Joachim Litawor Chreptowicz......... ..................127
| |
| − | 60. Brama Nowomiejska................... ..................129
| |
| − | 61. Dom Albertrandego, na Kanoniach .... ..................139
| |
| − | 62. Gmach oo. Pijarów na ul. Miodowej..................... 140
| |
| − | 63. Cesarz Alexander I w r. 1801...........................161
| |
| − | 64. Koszary Gwardyi koronnej.............................. 161
| |
| − | 65. Teatr na wyspie w Łazienkach......................... .193
| |
| − | 66. Wilno w początkach wieku bież..........................204
| |
| − | 67. Król Fryderyk Wilhelm III............................. 205
| |
| − | 68. Królowa Luiza Pruska.................................. 207
| |
| − | 69. Adam Jerzy ks. Czartoryski............................ 212
| |
| − |
| |
| − | str 407
| |
| − | RYCINY.
| |
| − |
| |
| − | Str.
| |
| − | 70. Ks. Józef Jakubowski...................................213
| |
| − | 71. Gabryel Dzierżawili....................................214
| |
| − | 72. Ludwik hr. Plater......................................215
| |
| − | 73. Józef Dobrowski........................................218
| |
| − | 74. Gloriette w ogrodzie Saskim............................225
| |
| − | 75. Jan Amor hr. Tarnowski.................................235
| |
| − | 76. Dr Walenty Gagatkiewicz................................240
| |
| − | 77. Dr Michał Bergonzoni...................................241
| |
| − | 78. Biskup Caspar Cieci szewski............................242
| |
| − | 79. Ks. Franciszek Siarczyński......... ................. 245
| |
| − | 80. Felix hr. Łubieński....................................246
| |
| − | 81. Ks. Marcin Odlanicki Poczobut..........................252
| |
| − | 82. Michał Wyszkowski......................................255
| |
| − | 83. Dr Leopold Lafontaine..................................256
| |
| − | 84. Kościół XX. Misyonarzy.................................257
| |
| − | 85. Dr Jerzy Christian Arnold..............................260
| |
| − | 86. Alexander hr. Potocki ..............................264
| |
| − | 87. Wincenty hr. Krasiński.................................268
| |
| − | 88. Pastor Karol Diehl.....................................270
| |
| − | 89. Wawrzyniec hr. Engeström...............................271
| |
| − | 90. Antoni Magier, metereolog..............................281
| |
| − | 91. Na Kanoniach ........................................285
| |
| − | 92. Nowy Gmach Towarzystwa.................................287
| |
| − | 93. Kościół w Puławach w początkach wieku bież.............289
| |
| − | 94. Ks. Kajetan Kamieński..................................295
| |
| − | 95. Józef Elsner...........................................297
| |
| − | 96. Józef Lipiński.........................................298
| |
| − | 97. Michał Walicki.........................................309
| |
| − | 98. Jan Pomian Kruszyński..................................310
| |
| − | 99. Bacciarelli............................................311
| |
| − | 100. Zygmunt Vogel.........................................312
| |
| − | 101. Seweryn hr. Potocki...................................313
| |
| − | 102. Joachim ks. Murat w r. 1806...........................319
| |
| − | 103. Jerzy Ludwik Egidz v. Köhler......................... 320
| |
| − | 104. Wejście Francuzów do Warszawy 28 listopada 1806 r. .. 324
| |
| − | 105. Fryderyk Graf v. Schulenburg Kehnert..................332str 408
| |
| − | Omyłki dostrzeżone.
| |
| − |
| |
| − | Str. 5, wiersz 3 od dołu zamiast: piękno, ma być: piętno
| |
| − | » 35, » 12 od góry » Gelehreschulen » Gelehrteschulen
| |
| − | »106, zamiast podpisu: Ksawery ma być: Józef Kalasanty
| |
| − | » 106, » » Józef Kalasanty ma być: Xawery
| |
| − | » 161, w podpisie ryciny: Gwardyi konnej ma być: Gwardyi koronnej
| |
| − | »163, wiersz 4 od góry zamiast litery: W, ma być: małe w
| |
| − | » 270, « 2 » »jednanie » wyjednanie
| |
| − | » 241, portret Bergonzoniego z ostatnich lat życia tego męża, po-
| |
| − | dam w następnym tomie, według oryginału Warszawskiego
| |
| − | Towarzystwa Dobroczynności.
| |
| − | » 275, wiersz 5 tekstu zamiast: Albetandego ma być: Albertrandego
| |
| − | » 294, » 12 od dołu » Hangwitza » Haugwitza
| |
| − | » 329, » 22 » » russisches » russischer
| |
| − | » 329, » 14 » » des » rfer
| |
| − | » 329, » 8 » » zu gleich » zugleich
| |
| − | » 329, » 3 » » kaum » kann
| |
| − | » 329, » 3 » » sei » sewte
| |
| − | » 330, » 20 od góry » überzeigt » überzeugt
| |
| − | » 330, » 17 od dołu » sorgfältig » sorgfältig
| |
| − |
| |
| − | W annexach: (Nr XI.) List Winc. hr. Krasińskiego z r. 1804. winien
| |
| − | poprzedzać Plan Jego, (Nr -VI.) w sprawie dykcyonarza histo-
| |
| − | ryczno-geogralicznego skreślony.str 410
| |
| − | TEGOŻ AUTORA:
| |
| − |
| |
| − | Barbara Brezianka.
| |
| − | Bourboni na wygnaniu w Mitawie i Warszawie.
| |
| − | Czary na dworze Batorego.
| |
| − | Drobiazgi historyczne (Serya I).
| |
| − | Drobiazgi historyczno (Serya II).
| |
| − | Dzieje Krzysztofa Arciszewskiego (Tom I i II).
| |
| − | Historya żydów w Polsce (Tom I i II).
| |
| − | Olbracht Łaski, wojewoda Sieradzki (Tom 1 i II).
| |
| − | Odwieczny spór o granice Olkusza.
| |
| − | Pamiętniki kawalera de Beaujou (przekl.).
| |
| − | Palestra staropolska.
| |
| − | Samozwaniec Jan Faustyn Luba.
| |
| − | Siedmiolecie Szkoły Głównej.
| |
| − | Sprawa Zygmunta Unraga (Tom I i II).
| |
| − | Syn pułkownika Berka.
| |
| − | Uwagi nad historya prawa (Rozprawa konkursowa).
| |
| − | Wędrówki Tomasza Wolskiego.
| |
| − | Zatarg Łukasza Konopki z miastem Toruniem.
| |
| − | Nowe epizody z życia Paska.
| |
| − | Tragikomedya kurlandzka (1726).
| |
| − | Widzenie IMci Kacpra Bojanowskiogo.
| |
| − | Lament Hrehorogo Oscika (1583).
| |
| − | Z pamiętnika chorążyca Owruckiego.
| |
| − | Pamiętnik Wróblewskiego.
| |
| − | Sejmiki polskie w Kazaniu (1056).
| |
| − | Konfederaci barscy (1755).
| |
| − | Stefan Batory w sprawie Niderlandów.
| |
| − | Edykt Stefana Batorego.
| |
| − | Łazarz Carnot jako wygnaniec w Warszawie.
| |
| − | Historya o Janie księciu Finlandzkim (Bibl. pis. pols.).
| |
| − | Relacya rezydenta polskiego.
| |
| − | Frank i Frankiści polscy (Tom I i II).
| |
| − | Kartki historyczne i literackie.
| |
| − | Z dziejów Warszawy.
| |
| − | Z kartek pamiętnika rękopiśmiennego (1824—1826).
| |
| − | Z Pamiętnika Romana.
| |
| − | Ze wspomnień osobistych o Adolfie Pawińskim.
| |
| − | Klejnoty skarbca koronnego.
| |
| − | Ofiara terroryzmu (ks. Lubomirska, 1788).
| |
| − | Bonneau (1793).
| |
| − | Książe, Repnin i Polska (Tom I i II).
| |
| − | Memoryał paryski o Polsce (1574 r.).
| |
| − | Nieznane listy Kościuszki w sprawie legionów (1793).
| |
| − | Dawni- Pałace Warszawskie.
| |
| − | Zabytki Warszawskie.
| |
| − | Albert Sarmata.
| |
| − | Katastrofa Kargowska (1793).
| |
| − | Miączyński i Dumouriez (1769—1793).�
| |
