Lwów

1884

za Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom V 1884

Stowarzyszenia zajmują ważne miejsce w obrazie lwowskiego życia i rozwoju społecznego. W r. 1884 było ich w ogóle 196. Dla lepszego przeglądu dzielimy je podług ich celu na 10 kategoryj.

Kultura umysłowa

I kateg. obejmuje te, których celem jest kultura umysłowa, więc krzewienie oświaty, specyalnych gałęzi nauk, tudzież sztuk pięknych. Należą tutaj

• Tow. pedagogiczne,
• politechniczne,
• prawnicze,
• lekarzy galicyj. ,
• sztuk pięknych,
• muzyczne,
• Harmonia dla muzyki instrument. ,
• polskie Tow. przyrodników im. Kopernika,
• Tow. archeologiczne,
• Koło literackie,
• Tow. oświaty ludowej dla L. i okolicy,
• Lutnia chór męzki,
• Bibl. słuchaczy prawa,
• Tow. nauczycieli szkół wyższych;

ruskie

• Tow. im. Szewczenka,
• Proświta,
• Dom Narodny,
• Hałyckoruska Matycia czyt. Hołowackij Oczerk i istoryczeskii osnowania hał. rus. Matyci, Lwów, 1850,
• Tow. pedagogiczne i
• Tow. im. Michała Kaczkowskiego;

Gospodarstwo krajowe

II kat. obejmuje stow. mające na celu podniesienie gospodarstwa krajowego

• Tow. gospodar. galicyj. ,
• Tow. ogrodniczosadownicze,
• Tow. ku podniesieniu chowu koni i wyścigów,
• Galicyj. Tow. pszczelniczoogrodnicze.

Czytelnie

III kat. obejmuje czytelnie,

• stow. oświaty robotników i kasyna Gwiazda,
• stow. robotn. czyt. Koleźak Stow. Gwiazda, Lwów, 1883;
• Skała, kat. stow. czeladzi rzemieślniczej ob. Przyj. domowy, 1860, str. 396 z ryciną zakładu;
• Jad Charuzim ręka pracy;
• Stow. młodzieży handlowej od r. 1673;
• Czytelnia akademicka,
• Kasyno miejskie,
• Kas. narodowe,
• Czeska beseda,
• Frohsinn niemców,
• Geselligkeit żydów zniemczonych

i ruskie

• Besida,
• Akademiczeskij krużok.

Wzajemna pomoc

IV kat. obejmuje 34 stowarzyszeń wzajemnej pomocy.

Organizacje hebrajskie religijno-dobroczynne

V kat. obejmuje podróźnemi nazwami hebrajskiemi 68 izraelickich stowarzyszeń wzajemnej pomocy dobroczynnych i religijnych. Natura ich jest całkiem odrębną, a z celami dobroczynnemi i wzajemnej pomocy wiążą się bardzo ściśle i wybitnie cele wyznaniowe.

Towarzystwa dobroczynności

VI kat. obejmuje 15 towarzystw dobroczynności.

Stowarzyszenia polityczne

VII kat. dwa Stow. polityczne

• Rada ruska i
• Szomer Israel stróż Izraela, tow. żydowskie z tendencyą postępową.

Inne

VIII kat. obejmuje Stow. nienależące do żadnej z powyższych kategoryj. Jest ich 24. Z pośród nich wymieniamy

• Tow. strzeleckie ob. o tem Tow. w ustępie p. n. Warownie miasta.

(...) Baszt było 17. W r. 1445 ukończono je i oddano z obowiązkiem obrony cechom rzemieślniczym, od których później i nazwy otrzymały. Szły one następującym porządkiem 1 baszta nad bramą Krakowską, kuśnierska; 2 ku koś. P. M. Śn. , Strumiłowa, miechowników, mydlarzy i blacharzy; 3 mieczników; 4 tkaczów; 5 czapników i siodlarzy; 6 za ormiańskiemi gmachami, piwowarów i miodowarów; 7 rymarzów koło dominikanów; 8 mularzów, powroźników i tokarzów; 9 szewska al. bernardyńska; 10 garncarzy i kotlarzy między bernardynami a bramą Halicką; 11 krawców nad bramą Halicką; złotników, gdzie teraz domy pod 1. 11 pl. Maryacki, 1, 2 pl. Halicki, 2 i 4 ul. Wałowa; rzeźników; 14 stolarzy, bednarzy i stelmachów; 15 kowalów, ślusarzy i iglarzy; 16 kramarzy; 17 piekarzy, której ostatki 1836 na teatr Skarbka rozwalono. Na basztach utrzymywano strażników płatnych od miasta. (...) Ażeby nabrać biegłości w sztuce wojennej zawiązało się bractwo strzeleckie, według Zimorowicza już 1445 r. Strzelnica była pierwotnie w fosie między wałami i murami miasta, gdzie później stanęły domy niższej Ormiańskiej ulicy. W pierwszych latach zaboru trwały ćwiczenia strzeleckie dawniejszym porządkiem w fosie ciągnącej się od bramy Krakowskiej ku dzwonnicy oo. dominikanów. U bramy Krakowskiej była kamieniczka, z której strzelano. W r. 1789 wystawiono strzelnicę przy dzisiejszej ulicy Kurkowej, gdzie się dziś znajduje. W r. 1790 przybrała konfraternia nazwę Towarzystwa strzeleckiego. Czyt. Rys histor. Tow. strzelców lwow. przez Kulczyckiego, Lwów, 1848.

• Stowarzyszenie stauropigialne. Od r. 1453 istniało przy cerkwi wołoskiej starsze bractwo cerkiewne, z mieszczan lwow. złożone. Miało ono prócz opieki nad cerkwią miejską takie opiekę nad monasterem bazylianów u św. Onufrego, a zostawało pod opieką książąt z Ostroga i hospodarów multańskich i wołoskich od 1585. W r. 1586 rozpoczyna się nowa epoka w dziejach bractwa. Przybył wówczas do L. Joachim patryarcha Antyochii i przepisał bractwu nowe reguły; nadając mu nazwę Stauropigion, wyłączył je z pod władzy biskupa, i uczynił żależnem jedynie od patryarchy carogrodzkiego. Przy bractwie założono szkołę i drukarnię. Cel uporządkowania był ten, ażeby utworzyć moralne społeczeństwo, któreby, niezawisłem będąc od biskupów, zjednoczonemi siłami unii opierać się mogło. Odtąd przystępują do bractwa obywatele ziemscy bardzo licznie np. Wiśniowieccy, Ostrogscy itp. , a bractwo miało wpływ na wybór biskupów i wysyłało swych deputatów na synod, a od królów polskich otrzymało liczne przywileje. W r. 1708 przystąpiło do unii z warunkiem, że tylko Stolicy Apostol, podlegać będzie. W stanie takim zostało do 1784 r. , gdy Józ. II zatwierdził je jako gr. kat. Instytut Stauropigiański. Członkowie instytutu mają jus praesentandi gr. kat. stauropig. cerkwi. Celem instytutu jest utrzymanie konwiktu gr. kat. ubogich uczniów we własnej szkole rytualnej. Majątek; realności pod Nr. 11, 13, 15 ul. blacharska, 3, 5 ul. ruska, 9 Podwale, 4 ul. Zacerkiewna; drukarnia, litografia, maszyny, czcionki, narzędzia, książki cerkiewne i szkolne ruskie w ogólnej wartości 200, 000 zł. w. a. Czyt. Zubrzycki O cerkwi stauropigialnej gr. kat. itd. Rozmait. 1831 Nr. 5 i 6; Hołowacki Naczało idijstwowanie stauropig, brats. wo L. Zoria hałycka, jako album 1860; tenże Porjadok szkolnyj hreckoruskoj szkoły wo L. 1468 Lw. 1863; tenże, Poriadok itd. 1586 hoda, Hałyczanyn, 1863 knyha I, wyp. I. 69; Instytut Stawropih. od 1666 do 1772, Słowo, Lwów, 1863 Nr. 34 do 51, Lwow. Stawropig. brat. i kniaź Ostrowskij. Lw. 1866; Stauropigia dod. do Gaz. lw. 1868 Nr. 26; Rozpys staryjszyn inst. staurop. od 1773 do 1873, Wremennyk staurop. 1874 str. 132; Szaranewycz Stawrop. cerkow wo L. Geogr. istorycz. Stat. Lw. , 1875 st. 9; tenże Perszii człeny Staw. bra. i dijatelnost ich od 1586 do 1609 tamże, st. 14; tenże Ważnijszi z dawnych testament. lehacyi stawro. brat. tamże, str. 21; Petruszewicz Akty ko ist. Staw. brat. Wremennyk stawrop. 1880 str. 137; Swodn. litopys str. 8, 16, 27, 54, 60, 73, 107, 141, 168, 583 i 619; Oryginalne listy do bractwa Stawrop. z Rzymu i Warszawy pisane od 1727 do 1730, Rkp. w Bib. Ossoliń. Nr. 2093; Plantatio porządku i elekciey prawosławnego brat. Staur. 1686 uchwalona. Rkp. tamże Nr. 2125 jest tu podany pogląd na powstanie bractwa, dalej elekcye roczne, spis wydatków, itp. aż do r. 1725, wszystko pisane po polsku przeważnie.

Należą tu także

• Sokół, tow. gimnast. zaczęło w r. 1883 budować osobny gmach przy ul. Zimorowicza;
• Stow. łyżwiarzy;
• Stow. pracy kobiet; * Tow. ochrony zwierząt;
• Tow. łowieckie;
• Tow, myśliwych im. św. Huberta;
• Tow. hydropatów;
• Tow. kółek rolniczych;
• Tow. spożywcze;
• lwow. oddział Tow. tatrzańskiego;
• Agudas Achim Przymierze braci mające na celu uobywatelenie żydów, należą doń także chrześcijanie itp.

Towarzystwa zaliczkowe i zarobkowe

IX kat. obejmuje 9 tow. zaliczkowych a X kat. 9 stow. zarobkowych. Prawie wszystkie powyższe Stow. ogłaszają drukiem sprawozdania ze swoich czynności.

Zaklady dla podniśaienia hredytu, rolnictwa, handlu i przemysłu są dość liczne. Pierwsze miejsce zajmują Galic, kasa oszczędności otwarta 1844 czyt. dod. do Gaz. lwow. 1852 str. 73 i 1872 i II str. 103 i Gal. Tow. Kredytowe Ziemskie, poczem następują Gal. akcyjny bank hipot. , filja austr. węgier. banku, uprzywilejowany zakład zastawniczy Pius Mons przy kość. archikatedr, ormiańskim istniejący od r. 1792, galicyj. zakład zastawniczy i kredytowy, 10 ajencyj rozmaitych Tow. asekuracyjnych itd. czyt. O instytucyach finansowych p. Zgórskiego w Związku i w Dzienniku polskim z r. 1882. Na czele instytucyj popierających handel i przemysł stoi Izba handlowa i przemysłowa. Weszłał ona w życie 1850 r. , zastępując interesa handlowe i przemysłowe 33 starostw, a obrót jej działania obejmuje 391. 6263 kwadr. miryam. czyt. Bericht der Lemberger Handels. u. Gewerbekammer für d e Jahre 1861 bis 1865, Lemb. 1867 u. Ber. fur die J. 1866 bis 1870, Lemb. 1873; w druku jest sprawozdanie za lata 1870 do 1880.

Zaklady dobroczynne

• Zakł. naukowowychowawczy głuchoniemych od r. 1830. Od r. 1841 mieści się we własnym gmachu przy ul. Łyczakowskiej czyt. Geschichtl. Darstellung d. galiz. Taubstummeninst. zu Lem. 1830 55, Lemb. 1855. Gal. zakł. ciemnych od r. 1850 ob. Dod. do Gaz. Lw. l868 Nr. 14;
• zakład osieroconych dziewcząt; miejski zakł. sierot im. Franciszka Józefa, założony 1855; zakład wychowawczy dla chłopców pod opieką św. Antoniego z Padwy czyt. Pracę z r. 1861 62 str. 51 i Dod. do Gaz. Lw. 1868 Nr. 18 założony 1850; gal. stanowy zakład dla sierot chopców od 1831; zakł. wychowawczy dla chłopców ś. p, Torosiewicza od r. 1865; zakład sierot przy klasztorze Sióstr miłosierdzia od 1783. Z fundacyi jest najważniejszą fund. ś. p. Ducheńskiego. Do wygody i uprzyjemnienia życia ma L. spacery na wałach hetmańskich i gubematorskich; ogród botaniczny koło uniwersytetu; ogród miejski zwany dawniej jezuickim, obszerny i pięknie założony park przed gmachem sejmowym ob. Dod. do Gaz. Lw. z r. 1855 Nr. 19 i 23, z planem ogrodu; Wysoki Zamek z kopcem Unii ob. Warownie miasta; Pohulankę al. lasek Węglińskiego w romantycznej okolicy między lasami i w kotlinie; Zofiówkę; Kaiserwald i Kortumówkę. Dawniej był jeszcze piękny ogród Jabłonowskich, niegdyś własność tej rodziny, w r. 1778 przez rzą d zakupiony wraz z pałacem. Dziś jest na tem miejscu li pami zasadzony plac czworoboczny, na którym się odbywa przegląd wojska, a w dawnym pałacu mieszczą się koszary wojska. W ogrodzie tym był niegdyś teatr letni Bogusławskiego czyt. Łoziński Pierwsi Galicyanie i Rozmait. 1834 str. 183. Do uprzyjemnienia pobytu przyczyniają się prócz tego teatr, łazienki Kiselki, Dyany, Kamińskiego itp. , łaźnie parowe Ducheńskiego i in. , orkiestry wojskowe i Harmonii, odczyty, koncerty, wystawy dzieł sztuk pięknych itp. Stary teatr lwowski, po którym dziśani śladu, stał przy. ul. Teatralnej naprzeciw muzeum im. Dzieduszyckich, w miejscu, gdzie dawniej był klasztor OO. franciszkanów i kość. św. Krzyża. Po zniesieniu klasztoru przerobiono kość. na teatr, zbombardowany r. l848. Przedstawienia w dzisiejszem zabudowaniu hr. Skarbka rozpoczęły się w r. 1842 ob. rycinę teatru w Kalendar. narodowym z r. 1864. Najważniejsze zdarzenia dziejowe. Niepoślednie stanowisko zajmował L. w rzędzie miast Rzpltej, skoro w przywileju Jana Kazim. z r. 1661 nazwano go ornamentum munimentumque primarium totius Russiae, ore totius regni, a w paktach konwentach Aug. II wspomniano o nim jako o ostatniej zasłonie i antemurale krajów, , et totius christianitatis. Jakoż L. należy do rzędu miast, które przy każdej sposobności składały dowody niezachwianej wierności. Nieszczęścia, jakie spadały na państwo, na dom królewski i na miasto, ścieśniały coraz bardziej węzeł łączący miasto z państwem i podnosiły polityczne znaczenie miasta. Dzieje L. dzielimy na 3 okresy I ruski, od założenia miasta do 1340; II polski, od 1340 do 1772; III austryacki, do naszych czasów. I. Miasto L. założył prawdopodobnie król Daniel między r. 1250 a 1259, jako warownię przeciw Tatarom i mieszkanie swego następcy ks. Lwa. Co do miejsca, na którem stała ta pierwsza osada, istnieją tylko domysły. Wagilewicz Kółko rodzinne 1860 str. 111 Początki L. mniema, że leżała ona tam, gdzie dziś leży wioska Zniesienie, nazwana tak od cerkwi Woznesenia. Zdanie to podzielał dawniej także Szaraniewicz Starodawnyj Lwiw wit r. 1250 do 1350, Lw. 1861. W rozprawce Hde stojaw perwistnyj korolem ruskim Daniiom dlia syna swojeho Lwa zbudowanyj Lwow Geogr. istor. Stat. , Lwów, 1875 st. 24 postawił Szaraniewicz inną, zdanieną naszem mniej trafną hipotezę, wedle której pierwotny, staroruski Lwów stał za Krzywczycami, naprzeciw

Lwów