TPN czasy pruskie

[1]

TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE PRZYJACIÓŁ NAUK 18OO—1832.

MONOGRAFIA HISTORYCZNA OSNUTA NA ŹRÓDŁACH ARCHIWALNYCH

PRZEZ Aleksandra Kraushaza

MECENASA, CZŁONKA B. TOWARZYSTWA HISTOKYCZNO – LITERACKIEGO W PARYŻU' TOWARZYSTWA POZNAŃSKIEGO PRZYJACIÓŁ NAUK, KOMISYI HIST0RY'CZNEJ AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI W KRAKOWIE KSIĘGA I. CZASY PRUSKIE 1800—1807. Z ILLUSTRACYAMI.

1900

W PIECSETLETNIĄ ROCZNICĘ ODNOWIENIA WSZECHNICY KRAKOWSKIEJ 1400—1900.

W STULETNIĄ ROCZNICĘ UTWORZENIA B. TOW. WARSZAWSKIEGO PRZYJACIÓŁ NAUK 1800—1832.

KSIĘGA I. CZASY PRUSKIE. (1800—1807).

Dozwolenie zawiązania się Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie mogło zadziwię nie jednego; gdyż trudno było pogodzić z dążnością Ogólną zagładzenia śladów narodowości, powstanie Towarzystwa narodowego, które, ocalenie i dalsze kształcenie języka, tudzież zachowanie dziejów narodowych, za główny cel usiłowań swoich obrało.

Fryderyk hr. Skarbek.

PRZEDMOWA

Należało się już od dawna wspomnienie obszerniejsze b. Towarzystwu warszawskiemu przyjaciół nauk, którego działalność, rozpoczęta przed stu laty, w roku 1800, a zamknięta ostatecznie w roku 1832, podlegając w ciągu owego trzydziestolecia stopniowym zmianom ku lepszemu, wytworzyła instytucyę pamiętną w dziejach umysłowości swojskiej, wysoce dodatniego wpływu na kulturalny rozwój społeczeństwa rodzimego.

    Ślady owej działalności, utrwalone w zbiorze Roczników 

Towarzystwa (1802 — 1830), uwydatnione są w szeregu rozpraw, wygłoszonych na posiedzeniach publicznych Towarzystwa, oraz w sprawozdaniach, składanych członkom naukowego grona przez jego prezydujących: Albertrandego (1800—1808), Staszica (1807—1826) i Niemcewicza, (1826—1832).

     Są one obrazem rezultatów zewnętrznych prac Towarzystwa, 

przeważnie poświęconych literaturze i historyi ojczystej, oraz umiejętnościom ścisłym i stosowanym; lecz nii' wyjaśniają najcharakterystyczniejszej, bodaj że najważniejszej, strony wewnętrznego życia grona mężów przodowniczych w narodzie, którzy, rozpocząwszy działalność za rządów pruskich, w najtrudniejszych warunkach politycznego bytu kraju, stopniowo zyskiwali dla instytucyi swej, zrazu jedynie tolerowanej, coraz silniejszy grunt i zdobyli wreszcie dla niej prawo do bytu, mocą uroczystych sankcyj monarszych. O pojedynczych momen- tach rozwoju Towarzystwa, zachowały się odorwane i po- bieżne wzmianki w Pamiętnikach Skarbka (Poznań, 1878), we Wspomnieniach P. Sal. Dmochowskiego 1858) i Kajetana Koźmiana (1865), we Wspomnieniach Wielisława (Skrodzkiego) drukowanych w Bluszczu (1878). Skarbek nawet poświęcił w r. 1860 zarysowi początków Towarzystwa oddzielną rozprawkę, widocznie z pamięci skreśloną, gdyż zamieścił w niej szczegóły niedokładne, z faktami źródłowemi niezgodne.

    Ostatniemi czasy, profesor Uniwersytetu Warszaw-

skiego, D. W. Cwietajew, opracowując w szeregu mono- grafii koleje b. gmachu Towarzystwa przyjaciół nauk na Krakowskiem Przedmieściu, cofnął się do początków bytu samego Towarzystwa i ogłosił w tym przedmiocie roz- prawę w Uniwers. Izwiestiach za rok 1899. Zesz. VII i IX, a następnie skróconą jej osnowę w odcinkach Dniewnika Warszawskiego Nr .1 i 52 z r, 1900.

    Podaje w niej autor ogólny zarys rozwoju Towarzy-

stwa, ze szczególnem uwzględnieniem epoki, w której ono z pierwotnej swej siedziby »na Kanoniach przeniosło się było do miejscowości po dawnym kościele 00. Dominika- nów Obserwantów, które to szczegóły, oparte na aktach urzędowych, pożyteczny dla historyi tej instytucyi stano- wią przyczynek.

    Pozostała wszakże dotąd dostatecznie nierozjaśnioną 

organizacya wewnętrzna Towarzystwa, obraz zajęć i dyskus- kusyj uczonego grona, na posiedzeniach peryodycznych, jakie w ciągu trzydziestoletniego okresu swego bytowania odbywało, a na których zajmowało się wyłącznie sprawą oświaty ogólnej kraju i wzbogacaniem rozmaitych gałęzi literatury i umiejętności ścisłych pracami, nie rzadko epo- kowemu jak np. wydawnictwem Słownika języka polskiego, książek elementarnych, historyą krajową, śpiewami histo-

rycznemi, ustaleniem pisowni, budownictwem wiejskiem, zakładaniem bibliotek, zbieraniem po dawnych archiwach klasztornych materyałów historycznych, ogłaszaniem kon- kursowych nagród na tematy historyczne, literackie i eko- nomiczne. Bogate źródła do wyjaśnienia tej właśnie strony wewnętrznej działalności Towarzystwa, które, mimo swej skromnej nazwy, było pierwszą w kraju akademią umie- jętności - leżały dotąd nietknięte w aktach tegoż Towa- rzystwa. Dzięki upoważnieniu J. O. Generał Gubernatora Warszawskiego, Księcia Imeretyńskiego, archiwum, obejmu- jące powołane źródła, stało się dla piszącego te słowa do- stępnem. Pozostałość duchowa po b. Towarzystwie przyja- ciół nauk składa się przeważnie z szeregu porządnie i sy- stematycznie prowadzonych protokółów sessyj wydziałowych i centralnych z całego okresu jego istnienia, z raportów, składanych przez tak zwane jego działy literackie i nau- kowe, z projektów podnoszonych przez członków, z ko- respondencyi prowadzonej z członkami miejscowymi, za- miejscowymi i Towarzystwami naukowemi zagranicznemi, ze zbioru tematów konkursowych, wreszcie z materyałów historycznych, bądź źródłowych, bądź też już opracowa- nych, między któremi np. mieści się rozprawa o języku polskim, o planie historyi krajowej, o dawnych napisach i pomnikach, wreszcie dziennik zajęć działu filozoficznego i matematyczno-przyrodniczego.

    Z pomiędzy wymienionych tu pobieżnie materyałów 

najciekawszemi są protokóły posiedzeń Towarzystwa, pro- wadzone kolejno przez tłómacza Iliady Dmochowskiego, przez zasłużonego myśliciela Józefa Kalasantego Szaniaw- skiego, a następnie przez Ludwika Osińskiego, słynnego mówcę, poetę i profesora Uniwersytetu Alexandryjskiego i wreszcie najdłużej przez ks. Edwarda Czarneckiego, którzy jako sekretarze uczonego grona, utrwalili jego zajęcia, i prace w szeregu notat cennych, powtarzających, nie rzadko, ipsissimis uerbis, wnioski i przemowy takich między innemi mężów, jak: Albertrandi, Czacki, Staszic, Niem- cewicz, Woronicz, Tarnowski, Stanisław i Ignacy Potoccy. Już ta okoliczność, z uwagi na osobistości redaktorów pro- tokółów i na autentyczność ich notat, podnosi owe dorywcze sprawozdania do godności dokumentów historycznych.— Uwydatniają się żywo na tle owych suchych notat cha- rakterystyczne cechy ludzi dawno już zmarłych, a mimo to żyjących do dziś dnia w literaturze i w tradycyi spo- łeczeństwa, jako pierwszy zastęp pracowników na polu twórczości rodzimej i pracy organicznej około zachowania skarbów umysłowych przeszłości, bez których żadne oświe- cone i kulturalne społeczeństwo, a tem więcej — społe- czeństwo bytu samodzielnego pozbawione, istnieć i rozwi- jać się, dla dobra całej ludzkości, nie może.

    Postacie trzech prezesów Towarzystwa: Albertran-

dego, Staszica i Niemcewicza występują tu w całej okrasie charakterów energicznych, świadomych celu swoich zadań. Albertrandi, wzór pracowitości, erudycyi i zapału do nauki, jest duszą zawiązku Towarzystwa. Jego ręki są pierwsze zaproszenia do uczestnictwa w pracach grona, wystosowane do najwybitniejszych uczonych, myślicieli i poetów porozbiorowej Polski. On imieniem Towarzystwa przemawia do społeczeństwa, on pokonywa pierwsze prze- szkody, stawiane przez miejscową administracyę pruską utworzeniu instytucyi polskiej, on zagrzewa kolegów do pracy, do energii i sam daje do niej impuls pracowito- ścią niezmordowaną. Jest przytem układnym, zręcznym politykiem i dworakiem, władającym świetnie językami i jednąjącym sobie podejrzliwych ministrów pruskich: Vossa, Hoya, Goldbecka, Beymego, oraz miejscowych przedstawicieli władzy: Meyera i Kohlera powagą swego biskupiego stanowiska i lojalnością – nieco przesadną – swoich dążeń i aspiracyj.

    Przeciwstawieniem jego jest Staszic, mąż nieugiętej 

woli, surowy i bezwzględny w postępowaniu, pełen ambi- cyi i godności w stosunkach z rządem pruskim , stojący czujnie na straży ustawy, karcący nieczynność swoich kolegów admonieyami, a nawet wyłączaniem ich z grona Towarzystwa... On jeden nie bawi się w układne słówka, nie lubi krasomówców, i sam unika frazesów. Jest mężem czynu i pierwszy kładzie podwaliny siedziby stałej Towa- rzystwa. W przekonaniu, że Towarzystwo nie jest miej- scem dla rozrywek, lecz pracownia dla ludzi nauki, jest sprężystym i stanowczym w stosunkach z kolegami. Z jego polecenia nieobecność członków na posiedzeniach zaznacza się; w protokółach. Zaznaczają się i usprawiedliwienia się absenteistów, nierzadko w asystencyi świadectw lekarskich o powodach niebytności... On stale przypomina Towarzy- stwu konieczność pozyskania »diploma« królewskiego w celu uprawnienia jego bytu; on porucza delegowanym »Comites«  baczne pilnowanie tej sprawy. Dzięki wreszcie jego nie- strudzonym zabiegom, cel pożądany, choć pierwiastkowo nie w całej rozciągłości, zostaje osiągniętym i, Towarzy- stwo zrazu tolerowane, otrzymuje nazwę »królewskiego«. Wewnętrzny rozład między członkami poskramia Staszic podaniem się do dymisyi (Maj r. 1817). Odstępuje od tego zamiaru dopiero po uzyskaniu od kolegów przyrzeczenia, że nadal dziać się będzie po jego myśli.

    Trzeci prezes, Niemcewicz, poeta, mówca, historyk, 

jest niezmordowanym twórcą projektów ogólniejszych. On urzeczywistnia myśl wzniesienia Kopernikowi pomnika, on pragnie nadać instytucyi cechy istotnej Akademii litera- tury, umiejętności ścisłych i sztuk pięknych, on, jeszcze jako członek czynny za prezydencyi Staszica, najgorliwiej krząta się około myśli napisania zbiorowemi silami historyi ojczystej, dawszy do niej hasło w popularnych Śpiewach historycznych.

    Zasadniczym warunkiem zapoczątkowania i bytu To-

warzystwa było zawsze trzymanie się zdała od polityki i kwestyj religijnych. Warunek ów, ustawa określony, na- dal uczonemu gronu wybitne piękno konserwatyzmu, któ- rego się też Towarzystwo przyjaciół nauk do ostatnich prawie czasów swego istnienia niezmiennie trzymało, a które

odbiło się przeważnie w jego literackich upodobaniach, da- lekich od hołdowania ideałom budzącego się romantyzmu. W imię tego właśnie kierunku zachowawczego, Lelewel, już w epoce rozgłośnej swej działalności badawczo–kryty- cznej, jedynie jako śmiały nowator, przepada na pierwszych wyborach... nazwisko zaś Mickiewicza dopiero nawoływa- nia pisemek brukowych po r. 1830 wprowadzają na listę członków Towarzystwa.

    Klasyczna powaga zajęć uczonego grona nie zmienia 

się wśród burzliwych scen dziejowych, jakie się rozegry- wały na bruku warszawskim, w epoce pierwszego trzy- dziestolecia bieżącego wieku, że wspomnieć tu tylko: wkro- czenie Francuzów w roku 1806, Austryaków w roku 1809, odwrót szczątków wielkiej armii z pod Moskwy w r. 1812, przywrócenie Królestwa w roku 1815 i najświetniejszy roz- wój polityczno-społeczny owego państewka, w epoce do roku 1830. Ważniejsze przewroty dziejowe, wciągu całego trzy- dziestolecia bytu Towarzystwa, zaznaczają się w księdze protokółów jego posiedzeń zaledwie gdzieniegdzie napoty- kanej niezapisanemi jej kartami, lub też nieliczną frek- wencyą członków. Przeważnie, protokóły te są obrazem akademickiej pogody umysłów członków, zajętych wyłą- cznie sprawami nauki i literatury. Dla bacznego wszakże obserwatora, widoczną jest różnica atmosfer; zajęć Towa- rzystwa w jego początkach i ku końcowi. Wraz z ustale- niem się rządów krajowych po roku 1806, a tem więcej po roku I815,sprawy literacko-naukowe pochłaniają w wyż- szej, niż przedtem, mierze uwagę i troskliwość uczestników grona i plon ich z owej epoki jest obfitszym. Natomiast w pierwszem sześcioleciu główną troską Towarzystwa jest akcya ratunkowa przeciw obmyślonej przezornie i zręcznie przez rząd pruski maskowanej metodzie wynarodowienia, którą w tak zwanych Prusach południowych przeprowa- dzać się starano. Każdy krok Towarzystwa w owej epoce, podjęty pod skromną formą wydawnictwa książki elemen- tarnej z dziedziny matematyki, czy też gramatyki, albo

str 7 PRZEDMOWA.

rozprawki przyrodniczej, — ma na celu przeciwdziałanie szerzącej się niemczyznie. Ogłaszanie konkursów w przed- mocie higieny, lub budownictwa domów wiejskich, tragedyi wierszem z dziejów narodowych, zmierza do budzenia umy- słów z odrętwienia, ku nadaniu ich zajęciom kierunku swojskiego. Posiedzenia publiczne, gromadzące publiczność płci obojej i młodzież, są polem do wygłaszania prawideł moralności i obowiązków obywatelskich, okazyą do nawo- ływania umysłów, zaprzątniętych pogonią za rozrywkami, do pracy dla dobra ogółu.

    Pomyślne dla narodowości polskiej zmiany, jakie za-

szły z chwilą wstąpienia na tron cesarza Aleksandra I, w dawnych dzielnicach polskich, pod berłem rossyjskiem zostających, znajdują odbicie swe i wyraz w gorliwszem zajmowaniu sic Towarzystwa słowiańszczyzną i sprawami pobratymców i w szczerem uczuciu życzliwości dla reform, w Imperyum rossyjskiem zapoczątkowanych. Sympatye te wzrastają w mian; gromadzenia się faktów, które stwier- dziły przychylność młodego cesarza dla Polski i w miarę potężniejącego wpływu germanizacyi w stosunkach we- wnętrznych zarządu Prus południowych.

    W celu bliższego rozejrzenia się w najważniejszej 

tego zarządu gałęzi — w szkolnictwie za czasów pruskich — z uwagi, iż ku niemu zwracała się przeważane troskliwość Towarzystwa, szukającego środków przeciwdziałania pod- jętej przez rząd pruski akcyi, należało sięgnąć do niewy- zyskanych dotąd w tej sprawie źródeł, znajdujących się w archiwum tajnem berlińskiem. Nie znalazł piszący te słowa przeszkód w uzyskaniu wstępu do tych właśnie źró- deł, uzupełniających w niepośledniej mierze pracę, na której Łukaszewicz zakończył swą Historyę szkół w Koronie i na Litwie (Poznań, 1851). Epokę od roku 1796 do 1806, obej- mującą prace rządu pruskiego w dziedzinie szkolnictwa krajowego, udało się wyjaśnić dokładniej na podstawie cen- nych raportów władz miejscowych pruskich, reskryptów do nich przesyłanych i wizytacyi szkól podjętej w latach Str 8 PRZEDMOWA.

1802 i 1803 przez Goedekego i Maierotta, delegatów mini- steryalnych pruskich.

    Na tle dziejów ówczesnych szkolnictwa pruskiego, 

zmienionego znacznie, wbrew woli ministeryum, pod wpły- wem reform podjętych w tej dziedzinie w cesarstwie ro- syjskiem, w jego dawnych dzielnicach polskich, działalność Towarzystwa warszawskiego przyjaciół nauk staje się w pierwszych latach jego istnienia zrozumiałszą a histo- rya tej instytucyi dla czytelnika donioślejszą.

• * *

   Już po wykończeniu niniejszej książki, po skreśleniu 

słów wstępnych do niej, poświęconych ogólnej charakte- rystyce dziejów Towarzystwa, z natury rzeczy, na trzy części się rozpadających, z których niniejsza: od roku 1800 do 1806,, obejmuje czasy pruskie, następna, od roku 1806 do 1815, obejmować ma czasy księztwa warszawskiego, ostatnia zaś, od roku 1815, aż do zamknięcia instytucyi, poświęconą będzie czasom kró- lestwa kongresowego, odczytałem w najnowszej pracy profesora Stanisława Tarnowskiego: Historya litera- tury polskiej, wydanej w dniu pamiętnego jubileuszu 500- lecia technicy Jagiellońskiej, znakomicie skreślony ustęp o Towarzystwie warszawskiem przyjaciół nauk.

   Mniemam, że z korzyścią dla skromnej monografii 

niniejszej i dla czytelników będzie – wyłączenie do przy- toczonych uwag wstępnych, tego właśnie świetnego ustępu, w którym, wnuk Jana Amora Tarnowskiego, jednego z gorli- wszych i zasłużeńszych członków Towarzystwa warszaw- skiego przyjaciół nauk, z właściwą sobie znajomością przed- miotu, samodzielnością poglądów i czarem krasomówczego stylu, charakteryzuje działalność uczonego grona, »któ-

Str 9 PRZEDMOWA.

rego – mówiąc własnemi Jego słowy — trzydziestoletnie życie i działanie nie musiało być zupełnie marnem i pró- żneni, które owszem musiało być istotnem ogniskiem ruchu umysłowego i naokoło siebie wpływ niemały wywierać, kiedy nadało swoje nazwisko epoce, kiedy mó- wimy i zawsze mowie będziemy: Literatura Towa- rzystwa Przyjaciół Nauk, smak Towarzystwa Przyjaciół Nauk. pojęcia, prace Towarzy- stwa Przyjaciół Nauk...«

   »Chcieć mówić — pisze prof. Tarnowski — że w Towarzystwie 

owem nie było nic ciężkiego, nic pedantycznego, że wszystko zasłu- guje na bezwzględne uwielbienie, lub że ono przy całej swojej pracy postawiło naukę i oświatę n nas na takim stopniu, jak ona stała we Francyi, w Niemczech. lub w Anglii, byłoby przesadą. Najuczeńsi z członków Towarzystwa nie dochodzą miary wielkich uczonych za- granicznych, niema między nimi ani Schleglów, ani Humboldtów, ani Saya, ani Ricarda, ani Fichtego, ani Schellinga, ani Hegla, ani Guizota, ani Villemaina, ani Sismondiego; uczoność ich nie jest euro- pejska, nie podnosi oświaty i nauki w świecie, ale podnosi ją tylko w Polsce, jest wyłącznie polską. Nie można się temu dziwić, niema nawet co o tem mówić, trzeba pogodzić się z faktem, że od początku naszego istnienia aż do dnia dzisiejszego nie staliśmy nigdy na czele europejskiej cywilizacyi, a po utracie bytu politycznego, mniej niż kiedykolwiek. Nie powinniśmy nawet, brać tego do serca i wyrzucać sobie, bo nie nasza wina, że główny prąd historyi dotąd przez nasz kraj nie płynął; ani my, ani nikt innj nie zdołałby go gwałtem zwrocie w to koryto. Zatem, każda epoka naszych dziejów może być spokojna w sumieniu i powiedzieć, że zrobiła swoje, jeżeli nie tro- szcząc się o przodowanie cywilizacyi europejskiej, umiała utrzymać i podnieść cywilizacyę wewnętrzną w Polsce. Wiek, na który pa- trzymy z taką chlubą i z taką zazdrością, do którego zwracamy się zawsze z tęsknotą, jak do najpiękniejszej chwili naszego życia, wiek XVI nie zrobił nic więcej, a przecież któżby śmiał o nim powiedzieć, że zrobił za mało? Epoka Stanisława Augusta także nie zrobiła więcej, ale zrobiła, co była powinna; a tak samo i epoka Towarzy- stwa Przyjaciół Nauk. Nie wydała gwiazd pierwszego rzędu, przy- świecających całemu światu, ale wydała takie, które w Polsce świe- ciły jasno i oświecały ją dobrze. Towarzystwo założyło pierwsze i niewzruszone podstawy znajomości prawa polskiego i jego historyi; ono pierwsze przedsięwzięło badania nad językiem i dokonało dzieła tak, że nikomu długo nie przychodziło do głowy, iżby je trzeba po- Str 10 PRZEDMOWA

prawiać, lub zastąpić nowemi; ono postawiło pierwsze kroki w hi- storyi literatury polskiej, w krytyce literackiej, pomimo wszystkiego postąpiło znacznie, stworzyło ją prawie i utorowało drogę przed wła- snymi nieprzyjaciółmi, dało im w rękę broń znacznie wydoskonaloną. Jemuśmy winni pierwsze i bodaj czy nie najskuteczniejsze badania słowiańskich początków Polski, jemu prace przygotowawcze do zna- jomości własnego kraju pod względem geograficznym, geologicznym, klimatycznym, handlowym, statystycznym. Ono pierwsze wreszcie oprawia, nie na wielka skale może, ale pierwszy raz od trzech wie- ków w sposób rozumny i godny przedmiotu, grecką naukę nauk (Szaniawski. Śniadecki, Goluchowski). A kiedy tak pracuje na polu nauk i pamięta o umysłowych potrzebach narodu i kiedy za te jego prace należy mu się uszanowanie i wdzięczność, to niemniej należy mu się za to. że myślało o garbarniach i hutach żelaznych, o soli i cynku, o płodozmianie i chorobach bydła, o wiejskich chatach, o szkołach dla głuchoniemych, o kasach oszczędności, o obyczajach i oświacie ludu, o zdrowiu, wygodzie, dostatku ludności we wszyst- kich jej warstwach; że nauki i oświaty nie zamykało w najwyższych sferach abstrakcyjnej mądrości, nie monopolizowało jej na korzyść niektórych uprzywilejowanych mędrców, ale wznosząc ją jak mogło najwyżej w nauce, zniżało zarazem do ziemi, łączyło ze wszystkiemi stosunkami życia, kazało w praktyce służyć na pożytek powszechny i wieloraki narodu«.

     »Jestto zwykłą cechą i zwykła historyą uczonych Towarzystw 

i Akademij, że z wiedza i zamiarem, lub tylko naturalną koleją rze- czy, z postępem czasu zamykają się coraz szczelniej w sferach naj- wyższej mądrości i nauki, w obrębie uczonych i mędrców, na tych kościach obwarowują się i ani niższemu światu nie pozwalają do siebie przystępu, ani też same do niego nic zstępują. A w naturze ich bywa jeszcze i to, że dochodzą do słusznego niezawodnie, ale wielkiego przekonania o swojej wartości, do przesadzonego niekiedy uczucia swojej powagi i godności, a poziomy świat, nie mogąc za- przeczyć ich naukowej wyższości i zasługi, mści się za nie jak może, przedrwiwując owo przeświadczenie o sobie i ową powagę, oskarża o wyłączność, pedantyzm, o wzajemne dla siebie uwielbienie, wreszcie pewien zastój, pewną jak żeby zatęchłość, która się wyradza w tych wodach zwykle stojących, rzadko kiedy strumieniem nowym odży- wianych. Powiedzieć, że Towarzystwo Przyjaciół Nauk nie miało zgoła tej ostatniej własności, czy słabości, tego nie można. Czuło ono swoją powagę i nosiło ją bardzo wysoko w poważnem zachowaniu się i postawie na naprzykład Stanisława Potockiego, albo Koźmiana, albo Osińskiego, widać ton cokolwiek wyniosły, sztywny, lekko

Str 11 PRZEDMOWA

gardliwy, który tak niecierpliwił młodszych, prostych i śmiertelnych, nie będących obywatelami tego umysłowego 0limpu«.

      »Ale jeżeli ślady tej zwykłej słabości Towarzystw uczonych 

dają się dostrzegać i w naszeni, to ich wady większe i szkodliwsze, owego oddzielenia się od świata i życia i zamknięcia w sobie, niema w niem wcale, owszem jest ciągły i żywy rzeczywisty związek po- między narodem a Towarzystwem, które się podjęło kierownictwa jego oświaty. Nie ma tego stosunku życia, nie ma tej potrzeby na- rodu, o którejby Towarzystwo nie było myślało, w których nie by- łoby się starało przyjść z pomocą i to jest jego właściwą cechą, jego wielką zasługą i tajemnica jego prawdziwej i niepospolitej żywotności. Wszystko, co robi, wszystko, co przedsiębierze, wszystko to poczyna ono w jednej i tej samej myśli, która wiąże, i spaja w całość wszyst- kie jego działania, w myśli służenia krajowi, przyniesienia mu prak- tycznego, jak być może najprędszego, pożytku. Ten wysoki zmysł organizacyjny i praktyczny, który się wyrobił u nas w latach po- między pierwszym a drugim rozbiorem, który odznaczał prace Wiel- kiego Sejmu i współczesna literaturę, ten sam umysł organizacyjny, zmysł ładu, rządności, ciągłości i wszechstronności pracy, panował w Księstwie Warszawskiem i w Królestwie kongresowem, wydał ogromne wysilenia pierwszego i wyborną administracyę, wyborne sądownictwo, doskonały stan wychowania i najlepszy podówczas w Europie stan skarbu drugiego. Ten sam zmysł, tem sam duch ożywiał i Towarzystwo Przyjaciół Nauk, we wszystkich jego dzia- łaniach, nawet w tych, którym ducha patryotycznego i obywatel- skiego zbyt długo zwykliśmy byli zaprzeczać«.

     Przyswoiłem sobie, ponad przyzwoitość może, nie bez 

rzetelnej wszakże przyjemności, ów przydłuższy ustęp z Historyi literatury polskiej (t. IV. 30 i nast.) prof. Tarnow- skiego, aby mieć miarowskaz tego punktu widzenia, z ja- kiego działalność naukową i obywatelską Towarzystwa przyjaciół nauk rozpatrywaćby należało. Przeświadczenie o konieczności i słuszności takiego, a nie innego, punktu widzenia, nie może być niestety dowodem, iż autor pracy niniejszej zadanie takie pomyślnie rozwiązał...

      »Szczegółowo historyą Towarzystwa — nadmienia w- końcu 

przytoczonego powyżej ustępu prof. Tarnowski - któraby zgłębiła wszystkie jego prace, osądziła wartość dzieł pod jego opieką wyda- wanych, a przynajmniej rozpraw ogłoszonych w jego Rocznikach, i wykazała, w jakim stanie ono każdą naukę z osobna w Polsce za- str. 12 PRZEDMOWA. stało, a w jakim ją po latach trzydziestu zostawiło, byłaby pracą i potrzebną i zajmująca. Własny pożytek dzisiejszych dopomina się o nią. niemniej jak sprawiedliwość względem dawniejszych« (str. 39).

      Taki ideał przyświecał wprawdzie autorowi przy pod-

jęciu niniejszego zadania, lecz wykonanie jego wobec ogromu odnalezionego materyału źródłowego, okazało się niestety przytrudnem i siły jego przerastającem... Ograniczył się więc z konieczności do skromniejszej roli, nie historyka, lecz kronikarza dziejów Towarzystwa, w tern przeświad- czeniu, że odtworzenie całkowitej działalności instytucyi, według osnowy protokółów jego posiedzeń, stanowić będzie z czasem nader pożyteczny materyał dla przyszłych hi- storyków umysłowości polskiej z początków bieżącego stulecia. Nie bez pewnej, dziś tak modnej, nastrojowej do- niosłości będzie szereg widoków, przedstawiających War- szawę, jaką była za czasów pruskich, bezpośrednio prawie po wypadkach, które ją charakteru stolicy dawnej Rzplitej pozbawiły. Widoki te, noszące jeszcze gdzieniegdzie ślady niedawno przebytej katastrofy, stanowią część ongi bogatej kolekcyi, sporządzonej około roku 1800 przez nieznanego artystę malarza, z polecenia landgrafa Hlessen-Darmsztadz- kiego, Ludwika X, późniejszego wielkiego księcia Ludwika I (+ 1830). Są one dziś własnością znanego miłośnika rzeczy krajowych, p. Mathiasa Bersohna. Nie zachodzi oczywiście bezpośredni związek między zewnętrzną, dekoracyjną stroną Warszawy pruskiej, a przed- miotem niniejszej monografii. Badawcze wszakże oko roz- ważnego czytelnika nie bez poważniejszej refleksji rozpa- trywać będzie widoki owej ogładzonej, z cudzoziemska przystrojonej Warszawy, wśród której zrodziła się akcya ratunkowa, podjęta przez Towarzystwo przyjaciół nauk. Tak mało już dziś pozostało śladów po dawnej stolicy Rzpltej z przed stu laty i tak szybko pod wpływem no- wych warunków jej bytu i nieustannego rozwoju nikną te nawet, które stanowiły dotąd rodzima, charakterystyczną

str.13 PRZEDMOWA, jej cechę, że wybaczyć można rozmiłowanemu w owych pamiątkach po dawnych czasach szperaczowi, jeśli z każ- dej korzysta sposobności, by zachować dla przyszłych po- koleń choćby obrazkowe ich resztki... Pragnął on również przekazać następcom rysy wszyst- kich ludzi tamtoczesnej opoki, którzy w działalności To- warzystwa przyjaciół nauk mieli tak owocny udział. Ży- czenie to, dzięki uprzejmości J. O. Włodzimierza ks. Czet- wertyńskiego, posiadacza jednego z najbogatszych zbiorów rycin i pamiątek swojskich, Zygmunta Wolskiego, oraz innych uczynnych kollekcyonistów, w większej części speł- nionem zostało. Nie dało się wszakże, z uwagi na warunki typograficzne, dopełnić warunku rozmieszczenia owych wizerunków członków Towarzystwa w miejscach, gdzie o nich mowa. Zastrzeżenie to czyni autor, licząc na pobła- żliwość łaskawych, a wyrozumiałych czytelników.

CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ PIERWSZY.

Spuścizna po komisyi edukacyjnej. Opinia o niej v. Klewitza. Pochwała królewska z r. 1794. Kierownicy oświaty w Prusach południowych. Minister Woellner. Otto hrabia Voss. Projek- towane „naprawy". Von Hoym. Hommagium pruskie. Rozdawnictwo starostw. Afferzyści. Protest Zerboniego. Ślady spisku urzędniczego. Minister Goldbeck. Pamflet v. Helda. Nowe rządy v. Vossa. Korpus "towarcysów". Systemat Pestalozzego. Pożyczki. Uktady bajońskie.

                Ministrowie v. Schrötter, v. Massów i Karol v. Beyme.
   W najsmutniejszej dziejów krajowych epoce, między

rokiem 1773, jako zaczątkiem bytu rozczłonkowanej Rzpltej, a rokiem 1794, zamykającym okres jej podziałów i zagłady państwowej, rozwijała się i promieniowała, prze- możnym a dodatnim wpływom na umysłowość społeczeń- stwa, instytucya, którą, jako najcenniejszą spuściznę po przeszłości otrzymała, i z której posiewu długie jeszcze lata korzystać miała Polska pogrobowa.

     Komisya edukacyjna, organizacyą swą wzorową i sy-

stematem szkolnym, skierowanym ku rozwojowi nietylko umysłu, lecz i pierwiastków etycznych i humanitarnych w miodem pokoleniu, była pierwszem w świecie ucywili- zowanym ministeryum oświaty. Dala ona swym przykła- dem państwom europejskim impuls do utworzenia władz specyalnych, poświęconych wyłącznie ważnym sprawom edukacyi młodzieży w duchu narodowym.

Wilhelm Antoni von Klewitz, król.-pruski rzecz, tajny minister stanu. (Staloryt Siega).

Z nietajonem zadowole- niem przytaczano dotychczas, wydany w roku 1805 w Ber- linie, memoryał, ongi prezy- dującego radcy w departamen- cie Prus południowych, von Klewitza, w którym, urządze- nia szkolne Polski porozbio- rowej, z lat 1783 i 1790, naz- wano wprost »przedziwnemi».

    Opinia taka, dla umysło-

wości polskiej tyle zaszczytna, nabiera tem większej wagi, ile że stwierdzenie jej znajdu- jemy we wcześniejszym od pomienionego memoryału re- skrypcie króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma II, z dnia 14 lutego 1794 roku, do kamery poznańskiej przesłanego, w którym, dziękując ówczesnemu radcy wojenno-ekonomi- cznemu, von Strachwitzowi, za gruntowne o szkolnictwie polskiem sprawozdanie i za jego »patryotyczną w dobrej sprawie gorliwość«, król pruski bez ogródek wypowiada zdanie, że urządzenia szkolne polskie, przez dawną komi- syę edukacyjną opracowane, »są istotnie tak wzorowemi, iż z pewnemi jedynie zmianami, zasługują na utrzymanie i nadal«. („Diese Verfassung und die Grundsätze des Schul- reglements... sind in der That so musterhaft, dass sie mit Mo- difcationen hinzuhalten zu werden verdienen...)1).

     Tego rodzaju pochlebna opinia ośrodkach pomoc-

niczych dla rozwoju oświaty, w przyłączonych do monar- chii pruskiej dawnych prowincyi polskich, nie oznaczała, naturalnie, gotowości do popierania celu, ku króremu za- rządzenia komisyi edukacyjnej zmierzały: do pielęgnowania w duszach i umysłach podbitego narodu miłości do du- chowej po ojcach spuścizny: języka, literatury i dziejów swojskich.

    Wytrącony z rąk dawnych kierowników edukacyi

str 19 DZIAŁACZE PRUSCY.

Jan Krzysztof Woellner, król. - pruski, rzeczyw. tajny minister stanu i sprawiedliwości.

narodowej oręż, służyć miał w rę- kach nowego rządu jako narzę- dzie podatne do szerzenia kul- tury obcej, — do celów germa- nizacyi; a jakkolwiek osnuty w tym duchu system, wykony- wany przez szereg lat z nieubła- ganą konsekwencyą, żadnym nie miał podlegać zboczeniom, to je- dnak wytrawna polityka pruska umiała wszelkim pomocniczym, ku głównemu celowi zmierzają- cym, zarządzeniom, nadać pozór tyle humanitarny i etyczny, że złudzone owym blichtrem umy- sły, szczerych nawet patryotów polskich, nie odmawiały jej zrazu współdziałania.

    Epokę, która nas zajmować będzie, wypełniają rządy

dwóch Fryderyków Wilhelmów pruskich: II-go i III-go. Pierwszy z nich, przysporzył swej monarchii odpadłe od Rzpltej, skutkiem drugiego rozbioru, rozlegle dzielnice pol- skie; ostatni zaś, od roku 1798, objął to dziedzictwo po ojcu i utracił je w części, po katastrofie 1806 roku. Współpra- cownikami obu owych Fryderyków w dziele wynarodo- wienia społeczności polskiej, byli, względnie, jedni i ciż sami mężowie stanu, kierowani wspólną ideą — wynatu- rzenia ducha polskiego, jego umysłowości i języka, drogą edukacyi młodzieży, według norm, niby to postępowych, w gruncie rzeczy wszakże osnutych na ciasnych formuł- kach klerykalizmu protestanckiego.

    Obyczajowe zboczenia i niemoralność Fryderyka Wil-

helma II, stały się dźwignią do wyniesienia całej gruppy etycznie nagannych osobników na szczebel kierownictwa losami i umysłowością przyłączonych do monarchii, pod na- zwą Prus południowych i południowo-wschodnich, prowin- cyj polskich.

2* str 20 CZĘŚĆ 1. rozdział pierwszy,

Otto Karol Fryd. von Voss, minister pruski.

Jan Krzysztof Woell- ner, były kaznodzieja prote- stancki "un pauvre rotwrier" „ein betrügerischer und intriguan- ter Pfaffe", jak go w przystę- pie cynicznej szczerości tytu- łował Fryderyk Wielki, za- wdzięczał swoje późniejsze wyniesienie na dygnitarstwo Oberfinanzratha i Premier- ministra pruskiego (1786 r.) bogatemu i zdradą osiągnię- temu ożenkowi z niedoświad- czoną hrabianką ItzenplitZ, przedewszystkiem zaś — mis- tycznym praktykom z królem, na tajnych schadzkach w gronie sekty Rosenkreutzerów.

   Podjąwszy się do wspólki z drugim, tejże wartości

moralnej, działaczem, Ottonem Fryderykiem hrabią Vo- ssem, — dopuszczonym do łaski królewskiej dzięki jedynie oddaniu na pastwę lubieżności Fryderyka Wilhelma, ro- dzonej siostry,2) zorganizowania nowo zdobytych dzielnic polskich w duchu reakcyjnym, przekazał w roku 1714, po ustąpieniu ze stanowiska ministra, to zadanie, swemu następcy. «Materyału do naprawy — pisał Voss o swoim zarządzie w roku 1796 — starczy na lat dziesiątki». Na- prawa miała być prowadzoną nie środkami przymusu, lecz łagodnością, wciąganiem inteligencyi polskiej, przez stan szlachecki reprezentowanej, w sferę interesów pań- stwowych, drogą kaptowania jej względów tytułami i na- dawaniem jej gruntów kameralnych, na dostępnych wa- runkach wieczysto-dzierżawnego posiadania3).

   Usypiając łagodnością swego systematu samowiedzę

narodową społeczeństwa polskiego, do tego stopnia, że, wbrew rozkazom z góry, zabronił uroczystego obchodu na zie- miach polskich rzadkich zwycięztw Prusaków, w pierw-

str 21 VON HOYM.

Karol Jerzy G. H von Hoym, tajny min. stanu wojny i naczelny minister ślązki (1739-1807).

szych walkach z Francyą rewo- lucyjną, rozwijał natomiast hr. Voss niestrudzoną działalność w sprawach: niedopuszczenia du- chowieństwa katolickiego do udziału w Wychowaniu młodzie- ży, w zachęcaniu tejże młodzieży do kształcenia się w uniwersyte- cie Frankfurckim (nad Odrą), w projektach utworzenia w To- runiu wszechnicy protestanckiej, w ograniczania praw klasztorów, w zarządzie funduszem szkolnym pojezuickim, przedewszystkiem zaś, zwracał uwagę na to, by Prusy Południowe ekonomicznie nie rozwijały się ze szkodą «macierzy» (Mutterstaat) t. j. właściwej monarchii pruskiej4).

    Wybuch  powstania  koścłuszkowskiego w roku 1794

wstrzymaj na ćzas krótki działalność hr. Voasa. Następcą jego czasowym stał się minister ślązki Karol Jerzy Henryk v. Hoym, który też stał u steru zarządu Prusami Połu- dniowemi przez lat trzy, do czasu ponownego powołania Vossa na ów urząd odpowiedzialny.

   Karol Jerzy Henryk von Hoym (1739—1807) wynie-

siony w roku 1786 przez Fryderyka Wilhelma II do graf- skiej godności, objął w roku 1793 zarząd kamerami: po- znańską i piotrkowską. W roku 1795, po objęciu naczel- nictwa w zarządzie Prusami Południowemi przyjmował imieniem swego monarchy homagium od Warszawy, na miasto pruskie zmienionej, i od przyłączonego kraju, przy- czem miało miejsce głośne swego czasu zdarzenie — iż go jedna z deputacyj «krolewską mością» nazwała5). Upamiętnił von Hoym swoje rządy rozdawnictwem starostw, zewsząd nadbiegłym spekulantom i afferzystom, za bajecznie niską cenę, bogacąc tym sposobem całe rze-str 22 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ PIERWSZY.

Henryk Juliusz, von Goldbeck.

  minister pruski.

sze nikczemnych kreatur, ze szkodą skarbu narodowego. Po- mocnikiem jego w tych mane- wrach był nadleśny von Trie- benfeld, który też sam na tej spekulacyi grube zarobił pienią- dze Wywołało to swego czasu głośny protest ze strony wojsko- wego Zerboniego z Piotrkowa, za co, z rozkazu króla, nastąpiło jego aresztowanie, a gdy przy rewizyi papierów Zerboniego na- trafiono na ślad stowarzyszenia, mającego na celu poprawę sto- sunków wewnętrznych państwa pruskiego, zaraportował o tem v. Hoym królowi, skutkiem czego, wspólnicy Zer- boniego: brat tegoż, kupiec wrocławski, dowódzca v. Leip- ziger i kupiec Salice Contessa z Hirszberga, na karę for- teczną skazani zostali. Po wstąpieniu na tron Fryderyka Willi. III (1798 r.) uwolniono spiskowców, przyczem i mi- nister Goldbeck, nieprzyjaźnie względem v. Hoyma uspo- sobiony, przeciw któremu Hans v. Held wystąpił z gło- śnym swego czasu pamfletem: "Die wahren Jacobiner im preussischem Staate", złożonym został z urzędu. Niedługo wszakże trwała gospodarka v. Hoyma w Prusiech Połu- dniowych, gdyż już w roku 1798 zmuszonym był ustąpić z zarządu i hr. v. Voss ponownie do władzy powołanym został. Przywrócono tedy znowu dawny systemat łago- dności i oględności w postępowaniu z ludnością polską.

    Zjednanie sobie względów szlachty stało się jedynym 

celem przywróconego do władzy ministra. W takim postę- pując duchu, powściągnął v. Voss zachcianki reformato- rów do usamowolnienia włościan polskich6). Natomiast, folgując rycerskiemu animuszowi szlachty polskiej, wyje- dnał od króla zezwolenie, na utworzenie dla niej korpusu lekkiej jazdy <<towarzyszów>>. (Towarcys)7). Zobaczymy na-

str 23 VON VOSS.

Eberhard Juliusz Wilm. von Massow, rzeczyw.min. stantu pruski.

stępnie bliżej owoce działalności v. Vossa w zakresie szkolnictwa polskiego, dla którego, przy po- mocy księdza Jeziorowskiego, wy- jednał zezwolenie na wprowadze- nie do nauczania młodzieży sy- stematu pedagoga Pestalozzi'ego. Najbardziej wszakże wpływo- wym i dla interesów monarchii pruskiej korzystnym, lecz ety- cznie dla narodowości polskiej szkodliwym, był chytrze obmy- ślony plan v. Yossa — rozpoży- czenia szlachcie polskiej, na przy- stępnych warunkach, olbrzymich kapitałów państwowych i legatowych różnych stowarzyszeń, z hypotecznem ich zabezpieczeniem. Pożyczki owe, wzmógłszy w narodzie dążność do trwonienia ich na błyskotliwy przepych za- baw, przeszły w roku 1810 drogą sprzedaży, z mocy kon- wencyi bajońskiej, jako zdobycz wojenna, na rzecz króla saskiego, księcia warszawskiego.

    Niemniej względnym okazał się hr. Voss dla naro-

dowości polskiej, stawiając przeszkody ommigracyi do Prus południowych kolonistów niemieckich, wbrew wyraźnej w tym duchu woli ministra v. Schrottera.

    Trwała ta gospodarka Vossa w Polsce aż do kata-

strofy pod Jeną. Zabrawszy wszystkie akta spraw Prus Południowych, oraz wszelkie fundusze państwowe, opuścił v. Voss sferę swej zgubnej działalności, by już do niej nie powrócić.

   Pozostawił jedynie po sobie nieprzychylną miedzy po-

litykami pruskimi pamięć, gdyż jego to systematowi przy- pisywano ułatwienie Napoleonowi drogi do opanowania rychłego dawnych prowincyi polskich8).

    Biegunowo przeciwnym polityce łagodności z zarzą-

dzie Prusami Południowemi był współczesny Vossowistr 24 CZĘŚĆ l. ROZDZIAŁ PIERWSZY.

C. F. Beyme, wielki kanclerz pruski.

wzmiankowany wyżej minitter Fryderyk Leopold von Sehrötter (ur. 1743). Ów przyjaciel oso- bisty Kanta i zwolennik jego filo- zofii, od roku 1791 prezydent Prus Wschodnich i Zachodnich, a od roku zaś 1795 i tak zwa- nych Nowo Wschodnich, do któ- rych okrąg Białostocki należał, zwracał główne swe usiłowanie ku ekonomicznemu podniesieniu zdobytych krajów i ku niwecze- niu wszelkiej narodowej samo- wiedzy w ludności polskiej, przez zdwojoną w sprawie jej zgermanizowania rychłego gorli- wość. Wysyłał kosztem rządu kandydatów do posad wpły- wowych w Polsce, za granicę, do Anglii i lokował ich następnie w rozmaitych władzach centralnych, z instruk- cyą bezwzględnego stosowania systematu exterminacyjnego do ludności polskiej. I tego działacza bitwa pod Jeną wy- trąciła z siodła, wśród najgorętszego rozmachu antipolskiej działalności9).

    Dwaj jeszcze pruscy mężowie stanu pracowali je-

dnomyślnie w duchu łagodnego systematu germanizacyi Prus południowych. Jednym z nich był powinowaty von Vossa — Juliusz Eberhard Ernest v. Massow (ur. 1750), który w ministeryum sprawiedliwości zarządzał depar- tamentem Prus Południowych i Południowo-wschodnich, a także wydziałem spraw duchowieństwa katolickiego i protestanckiego w tychże prowincyach, osobistość giętka i gotowa do wszelkich ustępstw na korzyść- silniejszego, do tego stopnia, że z chwilą wkroczenia Napoleona do Prus pospieszyła wspólnie z ministrem Goldbeckiem ze złożeniem przysięgi homagialnej na wierność francuskiemu zdobywcy. Drugim wreszcie, tejże samej kategoryi działaczem,

str 25 VON BEYME

był minister Karol Fryderyk v. Beyme (ur. 1765 + 1833) były asesor Kammergerichtu, zestosunkowany wspólnością modnego humanitarnego kierunku najprzód z królewiczem, a następnie z królem Fryderykiem Wilhelmem III, i z tego względu nieprzychylnie przez historyografów pruskich oceniany10*).

• ) Podane w niniejszym rozdziale, oraz następnych, wizerunki

pruskich mężów stanu, zawdzięczam uprzejmości prof. dra Jakóba Caro. str 26 ROZDZIAŁ II.

Fundusz pojezuicki. Projekta Goldbecka. Protest Hoyma. Uniwersytet katolicki. Program edukacyl wyższej. Büsching i jego Magazyn. Wydzielenie części funduszu edukacyjnego na uniwersytety pruskie. Badania źródłowe nad powstaniem owego funduszu. Szkoły prote- stanckie. Obliczenia Hoyma. Konsystorz ewangielicki w Poznaniu. Opinia Woellnera. Karye- rowicz Regehly. Zasada «ausrotten« w odniesieniu do języka polskiego.

   Gdy po ostatecznym rozbiorze Rzpltej rząd pruski za-

jął się energicznie sprawą oświaty i wychowania w zagarniętych prowincyach polskich, na pierwszy plan wysuniętą została — kwestya użycia funduszów pojezuickich na cele germanizacyi Minister Goldbeck, popierając projekt kamery poznańskiej, zażądał od ministra Hoyma, by fun- dusze te przeznaczył, jeśli nie w całości, to przynajmniej w części, na korzyść protestantów, przedewszystkiem zaś — luteranów prowincyi Prus Południowych.

    Minister Hoym, w odezwie z dnia 11 listopada 1796

roku do ministra Goldbecka wystosowanej, zaprotestował przeciw takiej pretensyi, przytaczając w obronie funduszu edukacyjnego, iż ten powstał wyłącznie ze sprzedaży ma- jątków pojezuickich, na które się wyłącznie katolicy składali.

    Podsunął przytem myśl utworzenia z owych fundu-

szów — uniwersytetu katolickiego w Prusiech Południo- wych, by taką drogą dojść do zatamowania wędrówek młodzieży polskiej do wszechnicy krakowskiej11). Nie zgodził się z poglądem na źródło powstania fun-

str 27 ŚRODKI GERMANIZACYI.

duszu pojezuickiego minister Goldbeck. W odezwie z dnia 24 listopada 1796, do konsystorza poznańskiego wystoso- wanej, polecił wyśledzić: czyli majątki jezuitów nie po- wstały z konfiskat mienia dyssydentów i powołał w tej mierze epizod sprawy toruńskiej z roku 1725 12).

    Oparł się również stanowczo propozycyi Hoyma, by

utworzyć nowy katolicki uniwersytet w Prusiech Połu- dniowych. «Aby wytworzyć między ludnością miejscową, a głównie wśród kleru katolickiego, kulturę, moral- ność i patryotyzm, — pisał Goldbeck — aby wywo- łać poprawę charakteru narodowego i oswoić nowych poddanych z nowemi rządami, nowem prawodawstwem i obyczajami, należy działać w duchu zmieszania obu na- rodowości (es sei ausserst wichtig, eine Mischung zwischen bei- derlei Nationen hervorzubringen) i wyprowadzenia mieszkań- ców Prus Południowych ze stanu odrębności, w jakim dotychczas pozostawali, a co było główną przeszkodą w postępie ich kultury... Utworzenie uniwersytetu w Pru- siech Południowych bynajmniej nie przyczyni się do uła- twienia młodym duchownym poznania innych ludzi i in- nych obyczajów, i do wykorzenienia z ich umysłów zasad nietolerancyi i przesądów...

     «Można zapobiedz wędrówkom do wszechnicy krakow-

skiej — obostrzeniem dotychczasowych w tej sprawie prze- pisów... Należałoby raczej istniejący już we Wrocławiu uniwersytet uposażyć w nauczycieli, dobrze językiem pol- skim władająch»13).

    Źródłem informacyj ministeryum pruskiego o stosun-

nach ekonomiczno-polityczno-społecznych przyłączonych prowincyj polskich, było w owym czasie wyłącznie dzieło Antoniego Fryderyka Buschinga: Magazin fur neue Historie und Geographie (Hamburg, 1767—1793), w którem autor, uważany w swoim czasie za ojca nowożytnej geo- grafii, zebrał wiele ciekawych o Polsce szczegółów. — Obliczenie funduszu pojezuickiego na trzydzieści milionów złotych polskich, przez Buschinga dopełnione, obudziłostr 28 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DRUGI.

pożądliwość władz pruskich. Już król Fryderyk Wilhelm II rozkazał wydzielić z owego funduszu kapitał pięć tysięcy talarów, na rzecz uniwersytetów pruskich: Królewca, Frank- furtu nad Odrą i Halli. Zamierzano szczodrobliwość tę zwiększyć, ze szkodą nowych poddanych. Oparł się tym razem tej imprezie graf V. Hoym i, w odezwie z d. 4 gru- dnia 1796 r. do ministra Goldbecka wystosowanej, stanął w obronie zasady, iż dowierzać cyfrom problematycznym Buschinga nie należy i że względy w słuszności nie do- zwalają na tak bezceremonialne szafowanie funduszem, którego źródło i cele były zupełnie odmienne od domyśl- nych 14).

    Nie godząc się z poglądem min. Goldbecka, jakoby

fundusz ów powstał z konfiskat mienia dyssydentów, pisze dalej Hoym: «Dyssydenci byli wprawdzie ograniczani i wyłączani od urzędów, lecz bynajmniej nie prześlado- wani i nie pozbawiani majątków (allein nicht eigentlich ver- folghtfojgt und ihrer Guter beraubt), a jeśliby nawet przyjąć, że niejakie dobra przeszły taką drogą do jezuitów, to, na wypadek restytucyi, należałoby te dobra zwrócić potom- kom poszkodowanych, a nie — zupełnie obcym instytucyom... Fundusz ten poedukacyjny należy obrócić w zupełności na reformę szkół katolickich, wiejskich i miejskich, co i tak pociągnie za sobą nakłady znaczne.

    Nie tak łatwo odstąpił Goldbeck od swego projektu,

a choć go złagodził w części tem, iż domagał się przezna- czenia choćby pewnej części funduszu edukacyjnego na tworzenie szkól protestanckich, to jednak graf Hoym i na to zgodzić się nie chciał, powołując się na świeżo wy- daną przez króla instrukcyę w przedmiocie szkolnictwa w Prusiech Południowych i wymówił się niemożnością tra- ktowania w tej sprawie z ministeryum pruskiem15).

    W odezwie gr. Hoyma do Goldbecka, z dnia 12 marca

1797 r, znajdujemy bliżej nas obchodzące szczegóły o wy- sokości i przeznaczeniu funduszu poedukacyjnego w Polsce pruskiej.

str 29 FUNDUSZ EDUKACYJNY.

   Składał się on z rocznych intrat, w wysokości około

30 tysięcy talarów, z których, po potrąceniu 5 tysięcy talarów na uniwersytety pruskie, pozostałość, w kwocie 15 tys. talarów, przeznaczoną była na utrzymanie szkół w departamencie warszawskim, jako to: na kollegia i płace nauczycielskie. «Reszta 10 tys. talarów musi być poświę- coną na zakłady uniwersyteckie, z uwagi, że akademie polskie w Wilnie i Krakowie pod obce panowanie przeszły, a zależy na utworzeniu seminaryum katolickiego i szkół miejskich przedewszystkiem. Mam nadzieję — kończy gr. Hoym — iż, przez nowe oszacowanie sprzedanych mają- tków i realizacyę wątpliwych pretensyj, fundusz ten może będzie powiększony, czem się obecnie kamera południowo- pruska gorliwie zajmuje, lecz taki zamiar będzie wówczas dopiero urzeczywistniony, gdy papiery i dokumenta za- brane przez generała rosyjskiego von Buxhoewdena, przy ustąpieniu jego z Warszawy, odzyskanemi zostaną, o co już ministeryum spraw wewnętrznych u dworu cesarsko- rosyjskiego poczyniło należyte starania».

    Najgorliwszym orędownikiem zagarnięcia części fun-

duszu pojezuickiego na cele szkolnictwa protestanckiego był konsystorz ewangielicki w Poznaniu, w którym zasia- dali: generalny consenior Kaulfuss, kreissenior Hellwig i reformowany generalny senior Cassius.

    Wedlug ich opinii, przesłanej 23 stycznia 1797 roku

królowi i opartej na wiadomościach zaczerpniętych z dzieła Węgierskiego (Regenvolsciusa): Slavonia reformata (1679), w czasie prześladowań dyssydentów, 1614—1617 roku, za- brać miano protestantom dwa kościoły, jedną szkołę i szpi- tal w Poznaniu. Z konstytucyi 1775 r. wynika, że fundusz edukacyjny przeznaczonym był na cele szkolnictwa, bez różnicy wyznań chrześcijańskich, tem samem, zastosowanie tej zasady do obecnego stanu rzeczy, nie powinnoby na- stręczać trudności16).

    Poparł tę opinię i minister Woellner, w raporcie do

króla z d. 8 kwietnia 1797, wzmocniwszy ją uwagą, żestr 30 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DRUGI.

utworzenie zasiłkowym funduszem seminaryów mieszanych, po za granicami Prus Południowych, w którychby, na ró- wni z językiem macierzystym, uprawiano i język niemie- cki, skutecznie mogłoby wpłynąć na reformę i poprawę ducha narodowego Polaków17).

   Pożadliwem okiem zwracały się w stronę Prus Po-

łudniowych aspiracye karyerowiczów, by na gruncie kul- tury dawnej polskiej posiać ziarno germanizacyi. Zarzu- cano ministerya prośbami w tym kierunku, obiecując szybką zmianę upodobań do form zaśniedziałych, a prze- dewszystkiem do języka rodzimego, na korzyść, kultury wyższej i języka niemieckiego.

    W języku polskim upatrywano głównego wroga no-

wego rzeczy porządku, i już wówczas, w końcu XVIII wieku, wysunięto na plan pierwszy hasło „ausrotten!", której, w czasach naszych, pseudo filozof i propagator za- sady «bezwiedności», Hartmann, nadal tak smutnie popu- larny rozgłos.

    O «wytępieniu» przedewszystkiem języka polskiego

marzył taki np. Regehly, kaznodzieja protestancki, guwer- ner syna Maryi z książąt Czartoryskich, księżny Ludwiki Wirtemberskiej, autorki Malwiny, po jej rozłączeniu się z mężem. On to, osiadłszy w bawarskiem mieście Beyreuth i bywając często w Puławach, zarzucał ministra Woellnera prośbami, o powierzenie mu w Prusiech Południowych po- sady nauczyciela, by wpływem swoim i kazaniami módz przyspieszyć urzeczywistnienie celu upragnionego.

    Wydał on w swym czasie broszurę pod tyt.: „Über

Schulverfassung des an Südpreussen grunzenden Theiles von Oberschlesieu" i wykazał w niej, że źródłem wszelakiej niedoli niemczyzny w dawnych prowincyach polskich „ist und bleibt immer - zuerst die polnische Sprache. So sehr auch form gearbeitet wird, sie, wo nicht auszurotten, doch mit der deutschen zu rerbinden, so behaupte ich doch,... że stać się to może faktem... dopiero po wygaśnięciu dwóch pokoleń.

    Przyspieszenie tak pożądanego rezultatu mogłoby na-

str 31 ASPIRACYE REGEHLY'EGO

stąpić przy pomocy środków proponowanych przez Rege- hlyego a mianowicie, przez powierzenie mu upragnionej posady, do której ciągnie go «pełne najlepszych in- tencyj serce dobrego Prusaka»18). - Tylko taki systemat mógłby utworzyć silny łańcuch, którymby można opętać niespokojne i za klubami tęskniące państwo (den unruhigen und nach Klubbs durstenden Staat...) i przywiązać je do osoby nowego monarchy...».str 32 ROZDZIAŁ III.

Projekta spekulacyjne profesora Reitemeyera. Elementarze i gramatyki niemieckie. Minister Meierotto. Frankfurt nad Odrą środowiskiem propagandy niemczyzny. Obrona szkolnictwa polskiego. Instrukcya królewska z roku 1797. Kierunek praktyczny wychowania. Humaniora. Zgon Fryderyka Wilhelma II. Rządy nowe jego następcy. Sprawa wychowania, podjęta przez Fryderyka Wilhelma III Sprawozdanie Vossa o szkolnictwie polskiem. Rozkład funduszu edu- kaoyjnego. Projekt nowego uniwersytetu i środki tamowania wyjazdów młodzieży do Krakowa.

Nietylko wszakże karyerowicze z gatunku Regehlych ^ pragnęli pola do propagatorskiej działalności w Polsce. Mieli oni współzawodników w ludziach, którzy również, z ideą polityczno-państwową — przeobrażenia społeczeństwa polskiego na nowy organizm, — łączyli zachcianki czysto kupieckiej natury. Do rzędu takich osobników należał np. głośny swego czasu uczony i profesor uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą, Jan Fryderyk Reitemeyer (ur. 1755), autor dzieła „Geschichte der Preussischen Staaten" (1801), na- wołującego Prusy do misyi kulturalnej w słowiańskim po- łudniowo wschodzie Niemiec. Charakteru dwuznacznego, obyczajów nagannych19) uważał się prof. Reitemeyer za apostoła idei etycznych i krzewiciela prawdziwej oświaty, którą chciał zaszczepić w Polsce za pomocą książek elementarnych i gramatyk niemieckich. Zestosunkowany przyjaźnią z dawnym peda- gogiem, autorem dzieła „Sitten und Lebensart der Romer" oraz studyów nad Cyceronem, Tacytem i Liwiuszem, po roku 1788 i kierownikiem pruskiego OberschulcoUegium, wreszcie jednym

str 33

WARSZAWA PRUSKA.

B. pałac Generała posła A.O. barona Igelstróma przy ulicy Miodowej. Akwarela nieznanego artysty dworu Landgrafa Hessen Darmsztadzkiego Ludwika X z r. 1800, (z kollekcyi M. Bersohna). str 34 CZĘŚĆ 1. ROZDZIAŁ TRZECI.

Prof. Henryk Ludw. Meierotto, wizytator szkól Prus Południowych.

z ministrów wszechwładnych ga- binetu króla Fryderyka Wilhel- ma II, Janem Henrykiem Meie- rotto, zwrócił się prof. Reitemeyer do tegoż, w marcu 1797, z prośbą, o nadanie mu przywileju na do- starczanie do Prus Południowych, gramatyk niemieckich, ze słowni- kiem wyrazowym, tak, aby przez to uczynić miasto Frankfurt nad Odrą niejako środowiskiem pro- pagandy niemczyzny między no- wymi poddanymi polskimi.

   Minister Meierotto jedynie

z tego względu nie zgodził się na ów projekt, iż żądany przez Reitemeyera przywilej służył już od dawna innym firmom niemieckim20).

    Wszystkie powyższe zakusy patryotów pruskich miały

na celu odjęcie dawnym kierownikom wychowania w Pol- sce, OO. Jezuitom i Pijarom, możności oddziaływania na młodzież. Lecz na tej drodze spotkały się z systematy- cznym oporem ze strony Grafa Hoyma, który, pojednaw- czej trzymając się polityki w postępowaniu z poddanymi polskimi, nie życzył sobie budzenia między nimi fermentu niezadowolenia, po uśmierzonem niedawno powstaniu.

    Broniąc zasad szkolnictwa polskiego, ugruntowanego

przez wzorową dawną komisyę edukacyjną, pisał graf Hoym w dniu 11 maja 1797 roku do ministra Woellnera: «Raczy JW. Pan być przekonanym, że będące ongi pod sterem dawnej komisyi edukacyjnej szkoły w Warszawie, Poznaniu, Rawie i Łęczycy, nie są tak znowu ziemi, jak to sobie niektórzy wyobrażają, i że, przy baczniejszym nadzorze i ulepszeniach, mogą one stać się jeszcze bardzo pożytecznemi instytucyami>>21).

    W tymże czasie, w maju 1797 roku, wydana została

dla tak zwanej komisyi edukacyjnej w Prusiech Poludnio-

str35 ZGON FRYDERYKA WILHELMA II.

wych instrukcya królewska, kontrasygnowana przez Hoyma, celem krzewienia tyle niezbędnego i zbawiennego wychowa- nia młodzieży polskiej („zur Befórderung der so nothigen und heilsamen Erziehung").

     Zasadą jej było utrzymanie, ile tylko będzie można,

urządzeń dawnej polskiej komisyi edukacyjnej22), przy je- dnoczesnem użyciu środków, do możliwego rozprzestrze- nienia znajomości niemczyzny.

     Przewodnią nicią nowego systematu szkolnictwa miał

być kierunek przeważnie praktyczny, usunięcie tak zwanych humaniorów, wykładanych w szkołach uczonych (Gelehreschulen), na plan drugi, natomiast: wszczepianie wszystkim wychowanemu zasad obowiązków względem rządu i państwa, i dopuszczenie pedagogów świeckich do wykładu w szkołach dla trzech wyznań chrześcijańskich (katolickiego, augsburgskiego i reformowanego), z zastrze- żeniem jedynie na korzyść osób duchownych prawa do nauczania religii.

    Zaledwie nowa instrukcya szkolna mogła wejść w ży-

cie, nastąpił w roku jej wydania (1797, w grudniu) zgon jej orędownika, Króla Fryderyka Wilhelma II. Berło po nim objął syn jego, Fryderyk Wilhelm III. Jakkolwiek pierwsze kroki nowego monarchy ujawniały dążność do zerwania z tradycyą zeszłego rządu, tyle szkodliwą dla sprawy tolerancyi religijnej i wolniejszej myśli, przez znie- sienie znienawidzonego edyktu religijnego Woellnera i re- gulaminu cenzuralnego i jakkolwiek, zaraz po objęciu rzą- dów, Fryderyk Wilhelm III zaznaczył, że uważa sprawię wychowania za przedmiot największej swej troskliwości, to jednak systemat germanizacyi prowincyj polskich miał być utrzymanym bezwzględnie i nadal, i wzmocnionym wykładem Avszystkich przedmiotów szkolnych wyłącznie w języku niemieckim23). Graf v. Hoym, w raporcie z dnia 1 stycznia (1798 r. przypomniał nowemu monarsze, że plan utrzymania zasad dawnej komisyi edukacyjnej w Prusiech Południowych był

3*str 36 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ TRZECI.

Jego wyłącznie dziełem, i że instrukcya szkolna, przez zmarłego króla wydana, do tych zasad przeważnie się sto- sowała"). Przedstawiając zatem królowi konieczność za- mianowania kierowników owej komisyi, w osobach: dyrek- tora kamery i radcy wojennego Helwinga, oraz radców Ditiusa i rischera i dwóch dawnych profesorów b. szkoły kadetów (welche das Zutrauen der Nation haben) 25) obiecuje v. Hovm, że i nadal starać się będzie — o uszlachetnianie ryle zaniedbanego narodu (auf die Veredlung der so sehr ver- nachlässigten Nation zu wirken").

     W drugim roku panowania Fryderyka Wilhelma III

minister v. Voss zlożyl monarsze sprawozdanie ogólne o sta- nie umysłowym i moralnym Prus Południowych, oraz dane statystyczne w sprawie ich szkolnictwa. Jest to dokument wagi pierwszorzędnej, zasługujący na baczną uwagę. Ba- dany przez pryzmat pruski, organizm społeczny cząstki najważniejszej dawnej Rzpltej, dodatnio się nie przedsta- wiał. Zdaniem statysty pruskiego, Polacy ciągle jeszcze podlegali niekorzystnym wpływom dawnej swej konsty- tucyi. Szlachta była jakoby pozbawioną wszelakiego wy- kształcenia, ze względu, iż korzystała z przywilejów uro- dzenia, bogactw i wyłączności praw. Wyższe duchowień- stwo niedomagało temiż samemi brakami, niższe—było cie- mne i utrzymywało się ciemnotą ludu. Mieszczanin pod- legał uciskowi szlachty; włościanie uginali sie pod brze- mieniem pańszczyzny. Chłop polski — zdaniem Vossa — odznaczał się łagodnością charakteru i zyskał wiele, wsku- tek nowego rzeczy porządku.

    Straciły jedynie dużo szlachta i duchowieństwo, gdyż

nie jest to dla człowieczej natury łatwem — przeboleć rychło doznaną stratę. (Es ist der menschlichen Natur so leicht nicht einen Verlust zu verschmerzen). Dla poprawy narodu musi więc państwo (die Polizei) szukać lekarstwa w przyszłych pokoleniach i w ich wychowaniu.

    Najsilniejszym ku temu środkiem jest szkolnictwo

(Das kräftigste Mittel der Polizei besteht im Schulwesen).

str 37 SZKOLNICTWO POLSKIE.

     Tu przytacza minister v. Voss dane statystyczne o sta-

nie szkół w Prusiech-Południowych.

     W 234 miastach znajdowało sic 223 szkól, po wsiach

zaś, w Liczbie 9166 miejscowości, było ich 489. Ogółem, w 9400 miejscowościach było szkół 712, czyli, że na 13 miejscowości wypadała jedna szkoła.

    Szkół tak zwanych «uczonych» było 12. Cztery aka-

demickie, zostające pod bezpośrednim kierunkiem rządu, czyli dawne kollegia jezuickie: w Poznaniu, Kaliszu, War- szawie i w Łęczycy. Siedm szkól pijarskich: w Rydzynie (Reussen), Radziejowie, Piotrkowie, Wieluniu, Warszawie, Łowiczu, Górze, jedna szkoła krzyżacka w Rawie (kreutz- herren Orden).

     Fundusz edukacyjny, utworzony z dawnego, i z po-

datków od duchowieństwa pobieranych, wynosił 41096 ta- larów, 5 groszy i 7 3/5 fenigów, wraz z procentem zaś, około 60 tysięcy talarów. Zabezpieczony był na dobrach Sierakowie, darowanych przez królowię Maryę francuską(?) jezuitom, a następnie włączonych do funduszu edukacyj- nego. Procenta wypłacano dotychczas księżniczkom bur- bońskim: Adelajdzie i Wiktoryi, które już zmarły.

     W przyszłości fundusz edukacyjny wynosić miał je-

dynie 44096 talarów, 5 srebr. 7 3/5 fen. i z przeznaczeniem go na utrzymanie szkół akademickich, pijarskich i niektó- rych ślązkich.

    Jako wytyczny program przyszłego systematu edu-

kacyjnego stawia Voss: skierowanie młodzieży wyższych klas do uniwersytetów niemieckich, w Królewcu i we Frank- furcie nad Odrą27).

     Nie uważał przeto za właściwe utworzenia nowego

uniwersytetu, jak również zalecania młodzieży, by się uda- wała do Wrocławia, gdyż fakultety tameczne: teologiczny i filozoficzny, dopięcia pożądanego celu nie ułatwiają. Na- tomiast, należałoby uniwersytet Frankfurcki obsadzić przez profesorów teologii, katolików, by zachęcić kler do korzy- stania z tamecznych wykładów.str 38 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ TRZECI.

    Król, W reskrypcie z dnia 28 maja 1800 Vossowi

przesłanym, nie zgodził się na pogląd ministra w sprawie obsadzenia niektórych katedr frankfurckich przez profeso- rów katolików (wegen den nachtheiligen Eindruck auf die Pro- testanten) i uznał, że dla teologów uniwersytet wrocławski jest pożądańszy. Da się ten cel osięgnąć — ponowieniem zakazu wędrówek młodzieży do Krakowa.

str 39 ROZDZIAŁ IV.

Wizytacye ministeryalne szkół w Prusach Południowych. Meierotto i Gedicke. Ogólne ich uwagi i wnioski. Asystencya Jerzego Samuela Bandtkiego. Nieznany szczegół z jego życia. Biografia Bandtkiego przez Helcia. Uwagi ogólne Bandtkiego nad sprawozdaniem wizytatorów. Zdziczenie kultury. Przestrogi uczonego i obywatela.

  Początkowe lata: 1801 i 1802 wieku XIX zaznaczyły

się dla umysłowości społeczeństwa polskiego Prus Południowych szeregiem wizytacyj, podjętych przez zwierz- chników szkolnictwa pruskiego, w ziemiach do Prus przy- łączonych. Oprócz ministra Meierotta, zjechał również do kraju współpracownik jego, głośny w dziejach szkolnictwa pru- skiego, dawny rektor ginmazyum w Friedriehswerder, członek zwierzchniego konsystorza i Oberschulcollegium, Fryderyk Gedicke (ur. 1754).

   Pozostawione przez owych wizytatorów sprawozdania

z objazdu Prus Południowych stanowią dokładny obraz szkolnictwa ówczesnego i, w ogóle, stanu oświaty w tej czę- ści dawnej Rzplitej. Nie doczekali się oni obaj rezultatów podjętych starań. Męczące wędrówki po kraju, pozbawionym jeszcze podówczas dobrze urządzonych traktów i gospód, mroźna pora roku, dla objazdów wybrana, nabawiły i jednego i dru- giego choroby obłożnej, z której się nie podźwignęli. Meier- otto zmarł w końcu 1801, Gedicke w początkach 1803 r. na przypadłości gorączki tyfoidalnej28).str 40 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ CZWARTY.

Dr Fryderyk Gedicke, wizvtator szkół Prus Południowych

    Zaznacza Meierotto w swo-

ich uwagach niezadowolenie pro- testantów, z powodu zbyt małej pieczołowitości króla protestan- ckiego około ich umysłowości. Ubolewa wraz z nimi nad sła- bym udziałem funduszu eduka- cyjnego w sprawach ich wycho- wania 29).

   Obaj sprawozdawcy przy-

szli w rezultacie swoich spostrze- rzeń do jednobrzmiących wnio- sków: 1) iż stan szkół w Polsce był w każdym razie pomyślniej- szym, aniżeli sobie początkowo wyobrażali. 2) Kamery pruskie z wielką pieczołowitością krzątały się około sprawy szkolnictwa. 3) Młodzież polska odznaczała się zdolnościami, zapałem do nauki, zwłaszcza w dziedzinie matematyki i ję- zyków obcych. 4) Zauważonym był brak środków do nau- czania, domów szkolnych należycie urządzonych, książek i nauczycieli. 5) Odczuwał się dotkliwy brak seminaryów nauczycielskich. 6) Należałoby się odwołać do pomocy pe- dagogicznej narodowych Polaków (Nationalpolen), ze sta- rych prowincyi polskich. 7) W szkołach wiejskich i miej- skich odczuwać się dawała słaba ich frekwencya, niedostateczność zapłaty za pracę nauczycieli, wykład oparty na pamięciowem recytowaniu. 8) Napotykały się trudności w jednoczeniu w szkołach dzieci różnowyzna- niowych. 9) Z pomiędzy szkół uczonych, parafialna szkoła w Rydzynie była lepiej urządzoną, aniżeli wszystkie aka- demickie, razem wzięte. Po niej dopiero idą: Warszawa, Poznań, Łowicz. Z akademickich zasługują na wyróżnie- nie: Kalisz, Poznań, Warszawa26).

    Zanim przytoczymy dalszy szereg uwag ogólnych

wizytatorów, mających dla historyka owych czasów zna- czenie dokumentu wagi niepodrzędnej, nadmienić w tem

str 41 JERZY SAMUEL BANDTKIE.

miejscu należy, iż wizytacye szkół warszawskich odby- wały się w asystencyi tłómacza przysięgłego, ówczesnego nauczyciela we Wrocławiu, męża w literaturze naukowej polskiej zasłużonego, Jerzego Samuela Bandtkiego. Prze- konamy się następnie, o ile ten udział odbił się dodatnio w memoryale przez Bandtkiego rządowi pruskiemu przed- stawionym.

Jerzy Samuel Bandtkie, pedagog-historyk (1768—1835).

    Jeżeli poszukiwania archiwalne już same w sobie

stanowią dla badacza źródło zadowolnienia wewnętrznego i nagrodę za podjęte mozoły, to uczucie to potęguje się, ilekroć w owych poszukiwaniach natrafiamy na fakta natury donioślejszej, odsłaniające nam szczegóły dotąd nieznane, a rzucające światło na daną postać, lub dane wypadki, dotąd w ukryciu zostające.

   Znaliśmy Bandtkiego jako uczonego historyka litera-

tury i dziejów narodowych, lecz nie wiedzieliśmy, jakie w owej skromnej postaci przyszłego reformatora biblioteki jagiellońskiej bilo serce współczujące niedoli narodu, jaka w niem tkwiła siła przekonania o konieczności ocaleniastr 42 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ CZWARTY.

zasobów duchowych przekazanych przez przodków, dla dobra skazanych na polityczną zagładę potomków.

    Ten, dotąd nikomu nieznany, epizod z życia Jerzego

Samuela Bandtkiego, ujawniony przypadkowo w dokumen- tach archiwum tajnego berlińskiego, zasługuje na podnie- nie i wyróżnienie.

     W tomie II Kwartalnika naukowego kra-

kowskiego z roku 1835 zamieścił był Helcel gruntowne studyum o Jerzym Samuelu Bandtkiem, «w stosunku do społeczności i literatury polskiej». Oparł się w niej zasłużony badacz nietylko na gruntownej ocenie prac historycznych uczonego, lecz i na jego autobiogra- ficznej notatce, dosłownie w końcu rozprawy przytoczonej (str. 364). W notatce tej Bandtkie wspomina mimochodem, iż, jako substytut i nauczyciel języka polskiego przy gim- nazyum św. Elżbiety we Wrocławiu, został mianowany w roku 1799 tłomaczem przysięgłym przy urzędzie muni- cypalnym wrocławskim, a nieco później i przy kamerze królewskiej we Wrocławiu; poczem wymienia dalsze swoje urzędy, pozyskane w latach 1803 i 1804. Lecz o powołaniu swem w charakterze tlomacza do wizytacyj szkól war- szawskich, i o memoryale, który był owej missyi następ- stwem, nie wzmiankuje... Nie wiedział też o nich i Helcel.

   Charakteryzując życie i dzieła Bandtkiego, kreśli

biograf w podniosłych słowach zasługi owego męża: «W świecie zewnętrznych stosunków społeczeństwa swego gościem był z innego świata, prorokiem wstecznym (tak nazwał Schlegel badaczy dziejów przeszłości), ale z swej oderwanej afery zwracał oczy ku rodzimym rze- czom i w jednej dobie więcej swą myślą zlał dobra na kraj ojczysty, niż nie jeden syn ziemi przez cale swe życie».

    Szanując wolę zmarłego, który «wszelkie panegiryki

od siebie ze wstrętem odkazywał», nie skreślił Helcel po- chwały Bandtkiego i zostawił do tego .innym otwarte i nietknięte pole». Będzie więc po temu sposobność w pracy,

str 43 WIZYTACYE PRUSKIE.

poświęconej epoce, gdy lepsze umysły, pragnąc wyrwać społeczeństwo rodzime z martwoty, zaczęły szukać śro- dków do podniesienia przedewszystkiem umysłowości pol- skiej i do rozbudzenia zamiłowania rzeczy swojskich.

     Zaszczytniejsze w tych usiłowaniach stanowisko na-

leży się mężowi, który, w tej właśnie epoce, ośmielił się podnieść glos przestrogi, nawet wobec tronu, nawołując króla do szanowania języka i literatury narodu, przeciw któremu właśnie zwracały się wszelkie usiłowania germa- nizatorów, mające na celu wytępienie i zagładę tych sza- cownych po przeszłości pamiątek26).

   Pod wieloma względami miały wizytacye szkolne

w Prusiech Południowych dodatnie na losy szkolnictwa polskiego następstwa. Stosując się do rad i uwag Bandtkiego, pierwszy I ledicke powziął zamiar zespolenia systematu edu- kacyjnego ze społeczeństwem polskiem, drogą powołania do nadzoru nad wychowaniem młodzieży wybitniejszych w ówczesnej epoce mężów. Wtedy to właśnie powziętym został projekt utworzenia tak zwanego eforatu szkol- nego i wtedy również osnuto projekt utworzenia w War- szawie wzorowego lyceum, z uwzględnieniem, obok niem- czyzny, wykładów wiciu przedmiotów w — języku polskim.

    Obserwacye uczynione na miejscu przez wizytatorów

przekonały ich, że o zgermamzowaniu przyłączonych do Prus prowincyj, na razie przynajmniej, marzyć nie po- dobna było. Przekonanie to spotęgowało się w Gedickem, w podróży powrotnej przez Śląsk, gdzie miał sposobność sprawdzenia naocznego smutnych rezultatów zakus rzą- dowych, podejmowanych przez Niemców w ciągu całych stuleci, gwoli wytępieniu pierwiastków narodowych w lu- dności miejscowej.

    «Sprawdził on naocznie — pisał Bandtkie już po

śmierci Gedickego, po przejrzeniu powierzonych sobie pa- pierów zmarłego, w memoryale przesłanym do ministeryum pruskiego — że zaniedbanie języka macierzystego prowa- dzi raczej do zdziczenia, aniżeli do kultury (dass die Ver- str 44 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ CZWARTY.

nachlassigung der Muttersprache mehr zurVerwilderung, als zur Cultur fuhre), gdyż przy bardziej sprzyjających wa- runkach znalazł on ludność na Śląsku Górnym bardziej oporna, nieokrzesaną i mniej kulturalną, aniżeli rodowi- tych Polaków. Bez względu na to, że Śląsk górny już lat trzysta pod niemieckiem pozostaje panowaniem, a lat sześć- dziesiąt pod berłem pniakiem, znajomość języka niemie- ckiego jest tani jeszcze małą, jeśli nie żadną, a język rodowity (eigenc Muttersprache) uległ tam zepsuciu. Prze- konał się nadto sprawozdawca, że Polacy nigdy nie zasmakują w niemieckiej literaturze, jeżeli własnej pielę- gnować nie będą mogli. Spadną oni na szczebel swoich braci na Śląsku. Natomiast, im więcej będą mogli Polacy uprawiać literaturę własną, tem łacniej upodobają sobie literaturę niemiecką, a przez nią — i jej język. O tem, że Polak wogóle nadaje się do stania się z czasem najwier- niejszym i najchętniejszym poddanym pruskim — było to, po bliższem z Polakami obcowaniu, przeświadczeniem zmar- łego. Zyskuje się wszystko, jeżeli się zdobywa serce Po- laka (dass man Alles gewonnen hat, wenn man die Herzen der Polen gewinnt). Uwierzył wreszcie w to, że Polak, z powodu właściwości swego charakteru, nigdy się zgermanizować nie da, natomiast, zachowując swą polskość, może się wy- robić na najlepszego patryote pruskiego»...

str 45 ROZDZIAŁ V

Memoryał Jerzego Samuela Bandtkiego. Charakter Polaków. Jego właściwości. Smutny przy- kład Śląska Górnego. Warunki podniesienia kultury umysłowej w Polsce. Język potoczny. Skutki zaniedbania języka ojczystego. Konieczność założenia polskiego uniwersytetu i akade- demii umiejętności w Warszawie.

    Do powyższych uwag ogólnych nad sprawozdaniem

Gedickego dołączył Bandtkie i swoje uwagi własne, w których, mając na względzie podwójny swój charakter: poddanego monarchii pruskiej i charakter nauczyciela rządowego szkoły wrocławskiej, musiał naturalnie ważyć każdy wyraz, każdy zwrot stylowy, by nie narazić swego stanowiska i nie obudzić w sferach rządowych podejrzli- wości o nielojalność uczuć swoich względem nowego po- rządku rzeczy. A jednak, pomimo takiej oględności w wy- rażeniach, wypowiedział Bandtkie to, co tkwiło na dnie duszy każdego rozważnego i myślącego obywatela-Polaka, usiłującego pogodzić warunki polityczne kraju, z istotnemi potrzebami duchowemi społeczeństwa rodzimego.

    «Czas był zbyt krótki — pisał między innemi autor

memoryału — aby złagodzić w należytej mierze przeci- wieństwa i przesądy, istniejące między Niemcami i Pola- kami, a spotęgowane przez wypadki niedawne. Niemcy zbyt często i zbyt silnie okazują niechęć Polakom, budząc w nich uczucie dumy i nienawiści, które nie rzadko szkodliwiej oddziaływa na sprawę, niżby to na pierwszy rzut oka zdawać się mogło. Gdyby natura obdarzyła Po- str 46 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ PIĄTY.

laków zaletami włościwemi Niemcom, przeciwieństwo to, o jakiem mowa, łatwoby się usunąć dało. Dobroduszny Polak stałby się dzielnym Niemcom i nie odczuwałby tak silnie swej niedoli. Lecz niepodobna Polakowi zdobyć się na spokój i zimną rozwagę, wytrwałość w przedsięwzię- ciach, żelazną pilność i oszczędność Niemców, które tych ostatnich do obecnego świetności doprowadziły stanu. Na- tura, która macochą nie jest, obdarzyła natomiast Pola- ków innemi cnotami, zastępującemi tamte w zupełności.

    «Owe cnoty, Polakom właściwie, są w stanie utrwalić

pewność, że pod silnem i spokojnem panowaniem, nietylko że Polacy nic ustąpią swym współobywatelom Niemcom, lecz że w walce o pierwszeństwo nie pozostaną za nimi. Owemi, Polakom właściwemi, cnotami są: wytrwałość w doli i nie- doli i stąd wypływająca swoboda myśli (Frohsinn), po- przestawanie na małem (Genugsamkeit), sztuka znoszenia bez szemrania wszystkich przeciwności losu, zapał i entu- zyazm w podejmowanych pracach, łatwość oryentowania się, fizyczna i umysłowa zręczność.

      «Cnoty owe uczynią z Polaków wszystko: dobrych

i wiernych poddanych, ludzi dzielnych, nie znających znie- wieściałości i obawy przed niebezpieczeństwem, a nawet najpilniejszych obywateli, jakkolwiek zamiłowanie do pracy jest u nich sporadycznem.

      «Lecz nigdy Polak nie stanie się dobrym Niemcem

(Aber niemals kann aus den Polen eiu guter Deutscher werden). Historya Śląska górnego jest w tej mierze najlepszym do- wodem. Że jednak Polacy pod wieloma względami na niż- szym pozostają szczeblu, jestto następstwem szeregu nie- szczęśliwości, których winy im wyłącznie przypisywać nie można.

    «Aby skojarzyć ściślej Polaków z monarchia pruską,

aby zjednać sobie ich serca, należy przy urządzaniu szkół mieć na względzie następujące stosunki:

    1. Polacy powinni poznać literaturę niemiecką w ca-

str 47 MEMORYAŁ J. S. BANDTKIEGO.

łej jej rozciągłości, lecz nie zaniedbywać przytem i swojej własnej.

    2. Urzędujący w Prusiech Południowych Niemcy, i ci,

którzy tu w przyszłości działać mają, winni się dokładniej obeznać z piśmiennictwem polskiem.

    3. Skojarzenie obu literatur winno ku temu utoro-

wać drogę, by Niemiec — Polakiem, a Polak — Niemcem nie gardzili.

    4. Księgarstwo polskie i niemieckie winno być we-

dług możności popieranem.

    5. Polskim patryotycznym pismom i dziennikom nie

powinna być stawianą w rozkrzewianiu się żadna prze- szkoda.

    «Co do tego, że tylko ukształcony Polak mógłby w je-

dnakiej mierze pielęgnować literaturę polską i niemiecką, Polak, mający czas i możności kształcenia się i zdobywa- nia taką drogą urzędów i godności, samo się przez się ro- zumie, gdyż prosty człowiek (der gemeine Mann), niema po temu ani czasu, ani sposobności, będąc zmuszonym ciężką pracą na chleb codzienny zarabiać. I prostak niemiecki rzadko kiedy rozumie należycie swoją macierzystą mowę, a jeśli nie odbył nauki szkolnej, zapomina częstokroć o pra- widłach pisowni i o innych niezbędnych wiadomościach. Wszędzie w Niemczech napotyka się gwara prowincyo- nalna; jakimże tedy sposobem można żądać, by prostak polski uczył się niemczyzny i polskiego jednocześnie?

     «Prostak polski musi być pozostawiony przy swoim

wyłącznie języku polskim, a Polak ukształcony powinien pielęgnować i swój język ojczysty — obok niemieckiego.

     «Zaniedbywanie języka macierzystego jest źródłem

barbarzyństwa i zdziczenia (Die Vernachlassigung der Mut- tersprache zieht Barbarei und Verwiderung nach sich). Pogra- niczne prowincye wielu państw, gdzie panuje mieszanina języków, są po większej części mniej kulturalne, aniżeli inne, np. Sabaudya, Lotaryngia i Górnoślązk. Jaką szkodę wywołało tam zaniedbanie macierzystego języka? Powołuję  str 48 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ PIĄTY.

się w tej mierze na pisemko kaznodziei anhalckiego, Jana Samuela Richtera: "Oberchlesische Landman" (Korn, 1797). Że stany ukształcone oddziaływują na szarą rzeszę — nikt nie za przeczy. W jednakiej więc mierze skojarzenie nie- mieckiej literatury z polską między ukształconemi, mia- łoby wpływ zbawienny na gmin. Żadna szkoła na świecie nie jest zdolną nauczyć naród obcego temuż języka. Tego uczy doświadczenie. Szkoły tedy niemieckie dla polskiego chybiają swego celu najzupełniej, czego dowodem jest Górnośląsk.

    «Aby jednak skojarzyć literaturę niemiecką z polską

rozkrzewić ja między ukształconemi warstwami narodu, potrzebnem jest utworzenie ginmazyum, któreby, obok szkół pijarakich, dawało młodzieży polskiej, wystawionej na niebezpieczeństwo zdziczenia, możność kształcenia się osiągania zawodów obywatelskich. Nie podobna myśleć 0 kulturze narodu, bez środków właściwego nauczania; jeśli Polacy mają być skazani na zejście do poziomu Górnośląska, to i stulecia całe nie wystarczą dla ich pod- niesienia.

     «Aby jednak ułatwić młodzieży polskiej, a zwłaszcza

wyższych stanów, możność zdobywania honorowych sta- nowisk , byłoby w rzeczy samej do życzenia, utworzenie w jakiemś mieście — uniwersytetu polskiego. Utwo- rzenie uniwersytetu wyłącznie niemieckiego, miałoby sku- tek taki. jak np. założenie przez Józefa II uniwersytetu we Lwowie. Z uwagi jednak, że fundusze na taki cel mu- siałyby być znaczne, znaczniejsze w Prusiech Południo- wych, aniżeli w Niemczech, o urzeczywistnieniu rychłem tego celu myśleć nie można, jakkolwiek już książę Albrecht. pruski właściwie miał na celu założenie w Królewcu uni- wersytetu polskiego. Zniesienie zaś uniwersytetu niemie- ckiego i obrócenie jego mienia na uniwersytet polski, ró- wnież z wielu względów byłoby trudnem. «Lecz nawet bez wielkich nakładów możnaby wiele dla literatury polskiej, przez założenie

str 49 AKADEMIA UMIEJĘTNOŚCI.

w Warszawie Akademii Umiejętności. Gdyby państwo zdobyło się na utworzenie takiej akademii, wzmo- głaby się ambicya Polaków, w kierunku odznaczenia się na polu nauki. Niejeden z nich znalazłby pole do zaszczy- tnego i pożytecznego zajęcia, inny znów, z poczucia pa- tryotyzmu, starałby się o utworzenie jakiejś pożytecznej fun- dacyi, tak, że pomoc państwa okazałaby się w następstwie zbyteczną, Napływ obcych z Galicyi i z Rosyi mógłby bardzo korzystnie oddziałać na rozkwit Warszawy»30).

TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE 4str 50 ROZDZIAŁ. VI.

Wymiana poglądów między ministrami v. Schrotterem i v. Vossem z powodu memoryału Bandt- kiego. Radykalizm Schroottera. Jedność językowa w państwie. Przykład Węgier I Tyrolu, w ze- stawieniu z Inflantami i Litwa pruska. Język zdobywców. Stan przejściowy. Imperatyw kate- goryczny. Przepowiednie wpływu języka rosyjskiego na polski. Język i literatura polska w po- jęciu ministra pruskiego. Zadanie germanizacyi. Odpowiedź v. Vossa. Jego zastrzeżenia. Względy polityczne.

  Memoryał Bandtkiego, złożony na ręce v. Vossa, prze-

słanym został 23 września 1803 r. do Berlina J. E. ministrowi v. Schroetter, żarliwemu, jak wiemy, zwolenni- kowi bezwarunkowego i bezzwłocznego zgermanizowania Prus Południowych.

    Minister von Schroetter odczytał uwagi Bandtkiego

i wypowiedział o nich opinię w odezwie do Vossa, który, ze swej strony, rezultaty owej dyskussyi zakomunikował ministrowi naczelnemu v. Massowowi.

    Z owych wzajemnych wynurzeń można utworzyć

sobie dokładne wyobrażenie o prądach, jakie w sprawie polskiej w sferach urzędowych polskich ścierały się w owym czasie, gdy jeszcze nieprzewidywano tak rychłego od- padnięcia Prus Południowych od monarchii i zabierano się do gruntownego przeinaczenia na nową modłę orga- nizmu polskiego.

    — «Niezaprzeczenie — pisał v. Schroetter do Vossa —

wiele uwag nauczyciela Bandtkiego jest trafnych i nada-

str 51 UWAGI MINISTRA V. SCHROETTERA.

jących się do spożytkowania przy urządzeniu szkolnictwa w nowych prowincyach. Z tem wszystkiem, niepodobna mi zataić przeświadczenia, że autor memoryału zbyt wielką, utrzymaniu języka polskiego i polskiej literatury przypi- suje wagę (gar zu vielen Werth auf die Erhaltung der poloni- schn Litterutur und der poln. Sprache legt). Zdaje mi się, że historya wszystkich krajów i narodów stwirdza ów pe- wnik, że prowineya, w której ludność dwojakim między sobą porozumiewa się językiem, nigdy do wysokiego sto- pnia kultury i rozwoju umysłowego u ogólę podźwignąć się nie zdoła, i że, taki kraj, w przeciwieństwie do tych. w których jeden tylko język jest językiem miejscowym, zawsze na niskim poziomie rozwoju pozostaje. Za daleko by to nas zawiodło, gdybyśmy chcieli dotrzeć do źródła przy- czyn tego zjawiska; lecz że to tak w rzeczywistości się dzieje, o tom świadczą przykłady dawniejszych i now- szych czasów, a między innymi: przykład Węgier i połu- dniowego Tyrolu, w zestawieniu z innemi prowincyami monarchii austryackiej; przykład Inflant, Kurlandyi, Litwy pruskiej, Głórno-Ślązka, części Prus Zachodnich i Wscho- dnich, w zestawieniu z Niemcami.

      «Nie trudnem byłoby również dowieść, że kultura

prowincyi przez obcy naród zdobytej, tem rychlej się wznosi, im rychlej pierwsza przyswaja sobie język, zwy- czaje i obyczaje zdobywców, tam zwłaszcza, gdy i bez tego sama jeszcze na niższym szczeblu kultury pozostaje, ani- żeli ów kraj. do którego wcieloną została. 0 tem, że język niemiecki niezadługo wielkie w prowincyach dawnej Bel- ski, do Prus i Austryi przy łączonych, uczyni postępy, wąt- pić nie można. Warunki bytu tanecznego, odbywania po- siedzeń publicznych, wydawanie rozporządzeń i praw częścią wyłącznie w tym języku, lub też na równi z miej- scowym, zamieszkiwanie kraju przez niemieckich urzędni- ków wojskowych i cywilnych, odwiedzanie niemieckich rezydcncyj i niemieckich dworów przez bogatą szlachtę, konieczność odbywania nauk teologicznych, lekarskich

4*str 52 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ SZÓSTY.

i prawniczych w uniwersytetach niemieckich, umieszczanie ludzi z gminu w garnizonowych miastach niemieckich, wszystko to musi się do przyczyniać do większej znajo- mości języka niemieckiego. A gdy się wnioskowanie, z do- świadczenia osiągniętego w Prusiech Zachodnich, przeniesie na Prusy Południowe i Południowo Wschodnie, to przyjąć można U pewne, że za lat 30 lub 40 nie znajdzie się w tych prowincyach człowiek jako tako wykształcony, któ- ryby niemieckim nie mógł władać językiem.

    «Ów stan przejściowy, w którym mieszkańcy Prus

Południowych i Nowowschodnich przez długie jeszcze lata, na rozmaite kategorye będą musieli być dzieleni, nie wpływa pomyślnie na rozwój owej kultury. Jednakże, gdy z natury rzeczy i z warunków, w jakich owe prowin- cye do pruskiej i austryackiej pozostają monarchii — nie- podobna zatamować dalszego krzewienia się w nich języka niemieckiego, przeto wydaje mi się kwestyą zasadniczą i, niejako systematem rządowym obu państw rozbiorowych, nie wpływać specyalnemi środkami i urządzeniami na kształcenie się języka polskiego i polskiej literatury. Pro- wincye te muszą się stać niemieckiemi. Takim jest cel rządu. (Diesc Provinzen müssen deutsch werden, dies ist das Ziel der Regierung). Chcieć gwałtownemi środkami ów cel urzeczywistnić, byłoby bezużytecznem i bezcelowem. Na- popierać przywiązanie narodu do swego języka macierzystego, znaczyłoby: utrwalać ów stan przejściowy i tamować rozwój i.wej kultury.

    «Nie wydaje mi się to niemożliwem, iż język polski,

po upływie kilku (einigen) generacyj, albo się w zupełności zatraci. lub też, przez swą siostrzycę — język rosyjski — będzie pochłonięty (entweder sich ganz verliert, oder von ihrer Schwester, der rusischen Sprache, verschlungen sein wird). Skutkiem podobnych wydarzeń, jak te, mocą których pań- stwo Polskie upadło: wygasły języki hebrajski i łaciński, a z żyjących - staro pruski, w zupełności, wendvjski i li- tewski po większej części.

str 53 O JĘZYKU POLSKIM.

  «Takiż sam los czeka — o ile się polityczny stan

rzeczy nie zmieni — i język polski, a to tem pewniej, jeśli się zważy na stan kultury narodu polskiego, w zestawie- niu z niemieckim, lub rosyjskim, na wadliwy ustrój języka polskiego (mangelhafte Ausbildung der polu. Sprache) niewielką wartość dzieł literatury polskiej (den geringfugigen Werth der Werke der polnischen Litteratur).

   «Ów — według normalnego biegu rzeczy fakt oczeki-

wany — wstrzymać, wydaje mi się rzeczą niepożądana. To zaś, by skutkiem zaniedbania języka macierzystego naród ów mógł popaść w barbarzyństwo, jak to utrzy- muje autor memoryalu, nie zdaje się być dopuszczaniem.

   «Przykład Górnoślązka, według mego zdania, nie jest

przekonywającym. Na slaby rozwój kultury wpłynęły tam inne, odleglejsze warunki, przedewszystkiem wadliwość kultury ziemi.

   «Jakkolwiek w ogólności nie umiałbym określić, jak

daleko może się. posunąć państwo, by znajomość- niemczy- zny rozkrzewić między Ludnością rdzenną prowincyj pol- skiech, to jednak, pomysł zakładania po miasteczkach pol- skich i po wsiach, wyłącznie szkół polskich wydaje mi sic niewłaściwym.

   «Przypuszczam, że, w rzeczy samej, konieczność zmusi,

poprzestać w wielu szkołach na nauczycielach władają- cych tylko mowa polską. Jednakże ta, w wyjątkowych jedynie wypadkach występująca konieczność, niepowinna tworzyć reguły.

   «Syn rolnika i mieszczanina w małych miasteczkach,

który tylko: rachować, pisać i czytać, a niczego więcej uczyć się nie powinien, znajdzie jeszcze dosyć czasu na naukę języka niemieckiego. O ile dzieci polskie będą z nie- mieckiemi pomieszane, język niemiecki z łatwością da się im przyswoić. A choćby takie dziecko do 10 roku życia wyniosło ze szkoły znajomość- kilku niemieckich wyrazów i wyrażeń potocznego życia, to nie będzie to bez pożytku,str 54 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ SZÓSTY.

by ułatwić niemieckiemu językowi w przyszłych pokole- niach coraz szersze zastosowanie.

   «W szkołach mieszczańskich miast większych, wy-

kład, mego zdania, musi być w obu językach prowa- dzonym. Jeśli to nie nastąpi, powstaną albo same polskie, lub same niemieckie szkoły, które będą wyodrębniać mię- dzy sobą rozmaite klasy narodu i pociągać za sobą na- stępstwa niepożądane.

   «W tak zwanycb szkołach uczonych, zdaniem mo-

jem, winien być wykład w niższych jedynie klasach pro- wadzonym po polsku, lecz jednocześnie, należałoby zważać na to, by uczeń przyswajał sobie zwolna znajomość nie- mieckiego języka w takim stopniu, by mógł w wyższych klasach słuchać z korzyścią wykładu niemieckich nauczy- cieli. W tym wypadku uważałbym za zbyteczne, by w kla- sach wyższych używano naprzemian obu języków. Do- świadczenie uczy, że rdzennemu Polakowi niezmiernie jest trudno przyswoić sobie gruntowną znajomość języka nie- mieckiego w mowie i piśmie. Należy mu przeto nieodzo- wnie daćmożność ciągłego stykania sic z mową niemiecką i z jej pismem. Da się to, zdaniem mojem, osiągnąć: jedy- nie drogą wykładów naukowych w języku niemieckim przekładami starych autorów na język niemiecki. Na ćwiczenia gramatyczne w języku polskim, dla tych, co od kolebki uczą się tego języka, dostateczna byłoby prze- znaczyć dwie godziny tygodniowo.

   «Dla tego jedynie rozszerzyłem się nad tym przed-

dmiotem ponieważ uważam go za jeden z najważniejszych czynników w organizacyj nowych prowincyj i dla tego byłoby wielkiem dla mnie zadosyćuczynieniem, gdyby JWPan jednakiego ze mną był w tej sprawie zdania.

  Berlin 81 października 1803.

v. Schrotter".

   Wiemy, że Voss w zarządzie swoim trzymał się zaw-

sze polityki pojednawczej, nie chcąc budzić między ludno- scią polską szemrania i niezadowolenia. Wobec tak katego-

str 55 ŚRODKI ZARADCZE

ryoznie wyrażonej woli wszechwładnego ministra Sehroet- tera, w kierunku bezwzględnej germanizacyi prowincyj polskich, nie mógł oczywiście narazić swego stanowiska i. w układnej odezwie z 27 listopada 1803, uznał zasadni- czy pogląd swego zwierzchnika za usprawiedliwiony, pod niejakiemi wszakże zastrzeżeniami:

   «Wynurzony przez Waszą Eixc z powodu memorya-

łów nauczyciela Bandtkiego, sentyment (Sentiment) — pisał — w przedmiocie stopniowego wprowadzania języka niemiec- kiego do niegdy prowincyj polskich, wyczerpuje ów przed- miot w zupełności. Zgadzam się z nim całkowicie i wynu- rzając Waszej EIXC podziękowanie, pozwalam sobie wszakże uczynić tę uwagę:

   «Jak długo jeszcze, z powodu braku nauczycieli wła-

dających dobrze językami niemieckim i polskim, wykład musi być przeważnie w języku polskim prowadzony, by- łoby do życzenia: tych nauczycieli do wykładu dopuszczać, a nie usuwać ich całkowicie. Im więcej urzędujący w Fre- siech Południowych i Południowo- Wschodnich zaniedbywać będą ów, tak w miejscowych warunkach potrzebny, język krajowy, tern szkodliwiej mogłoby to oddziałać na sprawę budzenia w tej mierze niezadowolenia w narodzie (einen üblen Eindruck bei der Nation hervorzubingen" 31).

    Powyższa wymiana .zdań przedstawioną została do

opinii ministrowi v. Scheer, który, w odezwie z dnia 15 grudnia 1803 r. pogląd v. Vossa W zupełności zaakcep- tował 32). str 56 ROZDZIAŁ VII.

Wybór metody nauczania młodzieży polskiej. Pestalozzi i Olivier. Misya księdza Jeziorow- skiego do Burgdorfu. Lienhard und Gertrud. Nauka języków. Opinia ks. Jeziorowskiego. Rela- cya Vossa. Pestalozzi o zastosowaniu swej metody do ludności polskiej. Wątpliwości Fryde- ryka Wilhelma III. Ponowny raport Vossa.

Jednoześnie z kwestyą językową opracowywaną w ga- binecie pruskim, gwoli szczęśliwości nowych podda- nych. podjął król Fryderyk Wilhelm III z własnej inicya- tywy sprawą metody nauczania młodzieży polskiej, w tem przekonaniu, że zdemoralizowano, w jego pojęciu, społeczeństwo polskie, tylko drogą odpowiedniej reformy będzie mogło z czasem dostąpić do przeświadczenia—o wyż- szości kultury niemieckiej nad własną, narodową, i prze- robić się dobrowolnie na modłę nową.

   W tym celu, w lipcu 1803, wysianym został inspektor

seminaryów nauczycielskich w Prusieeh Południowych, ksiądz Jeziorowski, do Burgdorfu, miasteczka szwajcar- skiego, w kantonie berneńskim, gdzie, właśnie podówczas, słynny filantrop i pedagog, Henryk Pestalozzi (1746—1827), utworzywszy instytut wychowawczy, poświęcał się idei reformy edukacyi młodzieży. Współcześnie z Pestalozzim działał na polu pedagogii inny Szwajcar, Ludwik Henrvk Ferdynand Olivier, rodem z La Sarra w kantonie Vaud (1759-1815), nauczyciel języka francuskiego w zakładzie

str 57 METODA PE8TALOZZI'EGO.

Jan henryk Pestalozzi, pedagog filantrop (1746-1827).

Dessauskim, założonym przez Base- dowa, pod nazwą Filantropia.

    Po obeznaniu się z metodą Pe-

stalozziego miał ks. Jeziorowski udać się do Oliviera i o rezultatach swoich obserwacyj złożyć sprawozdanie von Vossowi, celem przedstawienia całego operatu z uwagami ministra królowi.

    Wywiązał się von Voss z tego

zadania w d. .31 grudnia 1803, wynu- rżeniem opinii o doniosłości obu metod nauczania33).

    «Metoda Pestalozzego — pisał minister do króla —

obejmuje całokształt wychowania i nauczania elementar- nego: natomiast metoda Oliviera ma przeważnie naukę czytania na względzie. Pierwsza zatem jest rozleglejszą, ostatnia jednak wypełnia braki poprzedniej. «Pestalozzi wychowuje i naucza zgodnie z naturą, prowadząc dziatwę do rozwoju umysłowego — drogą poglą- dową i doświadczenia. Zwraca jej uwagę na otaczające ją przedmioty, posługując sie przytem trzema czynnikami: mową, formą i liczbą, określając przedmioty, udostępniając pojęcie i kształcąc jednocześnie ducha. Język sam w sobie, mówienie, wprawa i zręczność w wysłowieniu — są dla niego środkiem i celem wykładu, z ozem łączy sie i samo czytanie.

    «Stosunki formy i liczby, wszystkie miary i pojęcie

cyfr, zwłaszcza jedności, wielości i ułamków, ich zesta- wienie i podział, uwydatnia on za pomocą kwadratu, a dzielenie i stosunki dziesiętne występują tak wyraźnie, że drogą poglądu sprawdzić się dają.

    «Połączone z tem ćwiczenia umożliwiają sprawność

aż do stopnia nieomylności, w rysowaniu, pisaniu i rachun- kach. 1 nauka religii gruntuje się na doświadczeniu, pro- wadząc od matki, przez uczucia miłości, wdzięczności i ufności do — wiary w Boga.str 58 CZĘŚĆ I ROZDZIAŁ SIÓDMY.

    «Całemu wykładowi jako podkład służą trzy książki

elementarne:

    1. książka matkii. Służy ona do poznania przedmio-

tów i mowy.

    2 Abecadlnik poglądowy, lub nauka o stosunkach

miar. Uczy ona wymiarów przestrzeni i sztuki rysunków oraz pisania.

    3. Nauka poglądowa o stosunkach liczb, jako środek

poznania liczb i rachunków. Połączone są z temi książ- kami tablice rachunkowe, z jednościami i ułamkami.

    «Starałem się przedstawić Waszej król. Mości istotę

nauki Peatalozzego. Przechodzę obecnie do jej stosowania w Burgdorfie.

    «Stan ojczyzny Pestalozzi'ego i zepsucie ludności znie-

woliły go do wydania słynnej książki ludowej: Lienhard und Gertrud której, mając na względzie wadliwość wychowania i nauczania ludu, sam wziął na siebie zada- nie kształcenia młodzieży. Zakład jego w Burgdorfie istnieje dopiero od lat kilku, lecz walcząc z przeszkodami natury ekonomicznej, jeszcze ideałowi swemu nie odpowiada. Nauka czytania odbywa się przy pomocy małych tabliczek z li- terami. Ćwiczenia w czytaniu znalazł Jeziorowski niedo- statecznemi.

     «Nauka poglądowa rozpoczyna się od znajomości ciała

ludzkiego i od niej dochodzi do poznania świata zewnę- trznego.

    «Nauka Języków odbywa się praktycznie i teorety-

cznie, o tyle, że dzieci przy wykładzie muszą same mówić, Teorya polega na regułach językowych.

    «Głównym przedmiotem jest nauka rysunków i ary-

tmetyki Pierwsza kształci oko i rękę dziecka, ułatwiając mu. bez linii, cyrkla i innych przyrządów, możność odtwa- rzania przedmiotów rzeczywistych. Nauka rysunków pro- wadzona, jest w taki sposób, że ułatwia dzieciom możność powiązania zawikłanych zadań. Oprócz nauki religii, udzielanej przez księży, sam Pestalozzi odprawia ranne

str 59 METODA OLIVIERA.

i wieczorne nabożeństwa i uczy dzieci po ojcowsku mo- ralności i dobrych obyczajów.

    «Udzielają tu również nauk geometryi, geografii, hi-

storyi naturalnej, ortografii i śpiewu.

    «Opinia ks. Jeziorowskiego o doniosłości metody wy-

chowawczej Pestalozzi'ego i o jej rezultatach streszcza się w słowach:

    «Wychowańca Pestalozzi'ego celują: dobroć i szlache-

tność uczuć, śmiałość, odwaga, stanowczość, spostrzegaw- czość, zmysł szybkiego oryentowania się, łatwość wysło- wienia się w językach francuskim i niemieckim, uzdolnie- nie do rysunków. Natomiast cechują go pewne braki w czytaniu i w pisaniu».

    «Metoda Oliviera zwraca się przeważnie do wyrobie-

nia w dzieciach zdolności do wyraźnego wymawiania wy- razów i krótkich zdań. Czuwa troskliwie nad poprawnością ortografii, przez umiejętny rozbiór językowy. Posługuje się owa metoda odpowiedniemi tabliczkami wyrazowemi.

    «Jakkolwiek zatem obie metody mają i dodatnie i uje-

mne strony, jednakże rezultat ich stosowania polega na umiejętnym doborze przewodników, uczniów i zasobów7 wychowawczych, a te, nie wszędzie i nie zawsze, po za obrębem instytutów ich twórców, odnaleść się dają.

    «Należałoby w każdym razie skorzystać z dodatnich

stron obu pomienionych metod, a zwłaszcza — z metody Oliwieni, która, przez rozbiór językowy mowy na skła- dowe jej, części ułatwiałaby Polakom możność przyswoje- nia sobie języka niemieckiego»34). Kończy Voss swój memoryal, następującą o osobie księdza Jeziorowskiego uwagą:

     «O ileby Wasza król. Mość raczyła uwzględnić moje

propozycye, mniemam, że w księdzu Jeziorowskini moożnaby znaleść najodpowiedniejszą dla ich urzeczywistnienia oso- bistość. Ocenił on bezstronnie obie metody wychowawcze, zgadza się ze mną w punktach zasadniczych, zna nasze szkolnictwo, naród polski i jego język, jest pedagogiemstr 60 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ SIÓDMY.

praktycznym i w czasie swej podróży zwiedził znaczniej- sze zakłady naukowe i seminarya państw Waszej król. Mości i Niemiec.

    «Z jego to już polecenia i pod jego nadzorem wyćwi-

czyło się dwóch seminarzystów polskiego pochodzenia i z jego to porady wprowadzono w użycie tabliczki obraz- kowe i wyrazowe, które dałyby się z korzyścią zastoso- wać do szkółek wiejskich i miejskich.

     «Dałby się ksiądz Jeziorowski spożytkować jako dy-

rektor seminaryów nauczycieli wiejskich, mających sic urządzić- w Prusiech Południowych, według planu przez Waszą kroi. Mość w d. 28 maja 1800 r. zatwierdzonego.

     «Zresztą, nic mogę zataić, że ks. Jeziorowski wszędzie

podczas swej podróży, zwłaszcza przez Pestalozzi'ego, z wielkiem poszanowaniem był przyjmowany, budząc wszę- dzie między cudzoziemcami uznanie dla ojcowskich rządów i troskliwości o oświatę Waszej królewskiej Mości».

     Refleksye Vossa nie przekonały króla o doniosłości

proponowanej reformy i dlatego, w ponownym swoim me- moryale, usiłował Voss bliżej uwydatnił- cele, jakie, przez wprowadzenie do Prus Południowych ulepszonej metody nauczania, miał na widoku.

    «Nie pragnąłem bynajmniej — pisał Voss — przez

metodę Pestalozzi'ego rozszerzyć zakres czytelnictwa mię- dzy Indem prostym, lecz miałem na względzie wydosko- nalenie w nim zdrowego rozsądku, zmysłów i rąk, dla celów potocznego życia. Wybór przedmiotów nauczania elementarnego w Prusiech Południowych określonym już został w reskrypcie majowym Waszej król. Mości, z 1800 inku. Zmierzał on przeważnie do rozkrzewienia znajomo- mości czytania i pisania w języku niemieckim i polskim, do udostępnienia wykładów rachunkowości i... religii, w po- łączeniu z obyczajnością (auf Rechnen und... Religion, ver- bunden mit Sittichkeit).

    «Te tylko przedmioty pragnę wydoskonalić za po-

mocą nowej metody nauczania. Rozpoczynają się one

str 61 MRZONKI CZASÓW NOWSZYCH.

wcześnie i ułatwiają możność zwracania dzieci rodzicom, jako pomoc w pracy. Ułatwiają one dzieciom możność zrozumienia tego, czego się uczy.- mają, a zrozumiawszy to, pozwalają je utrwalać w pamięci Nie zajmują się one rzeczami martwemi, lecz wyrabiają sprawność umysłu, zmysłów i rąk, której klasy robocze i żołnierze potrzebują.

    «Taka jedynie metoda prowadzi do rezultatów pożą-

danych i chroni od mrzonek czasów nowszych (Schwinde- leien der neueren Zeit).

     «Sam Pestalozzi wyraża się o zastosowaniu jej do

Prus Południowych, w słowach:

     «Jest ona wyśmienitą (vorgüglich) dla mniej kultural-

nych krain, nadając się do natury nieokrzesanych naro- dów (roher Völker), jakoteż do skrzywionej połowicznej kultury. Z upragnieniem wyczekuje chwili, gdy Jeziorow- ski środkiem nauczania będzie mógł oddziaływać na zdrowy rozsądek, pracę, uzdolnienie i naiwność, w wyjątkowych stosunkach pozostającej ludności».

     «0 ile zatem metoda Pestalozzi'ego prowadzi do wy-

robienia samodzielności myśli, nie sądzę, by Wasza król. Mość zastosowanie jej zatamować pragnęła.

     «Tylko nieokrzesany, a nie — rozsądny człowiek, jest

niezadowolony i szkodliwy dla państwa... Znam z pomię- dzy poddanych Waszej król. Mości chłopów magdebur- skich. Są oni oświeceni, gdyż są zamożni i prześcigają się w oznakach przywiązania do Waszej król. Mości i do państwa, gdyż są przeświadczeni, że tylko Waszej król. Mości swój dobrobyt zawdzięczają.

    «Przytem, przez samo jedynie wyrobienie prostaka

w czytaniu, pisaniu i rachowaniu, nie wytwarza się je- szcze zamiłowania do nauki i czytelnictwa. Tego się oba- wiać nie należy. Zajmowanie się zmysłów, zwłaszcza wzroku i rąk, przedmiotami zewnętrznemi i robotą zawo- dową, nie prowadzi bynajmniej do takiego upodobania.

    «Przytem starałem się dotychczas w Prusiech Połu-

dniowych o dobór odpowiednich sił do nauczania konie-str 62 CZĘŚĆ I ROZDZIAŁ SIÓDMY.

cznych, któreby w zupełności zadaniu temu sprostać mo- gły. Ułatwienie w tej mierze nastręczy — lepsze ich uposa- żenie, aniżeli w innych starych prowineyach

      «Wreszcie, jakkolwiek w zgodności z wolą Waszej

Król Mości radbym przyczynić się; do rozkrzewienia nauki Śpiewu kościelnego, biblii i katechizmu; jednakże w Pru- sach Południowych niedałoby się to z łatwością przepro- wadzić, z uwagi na różnice religijne, panujące między lu- dnością i na język polski, który, najlepszym pod tym względem intencyom kładzie pewne zapory.

      «Szkoła tameczna jednoczy katolików i protestantów,

a po części i żydów. Należy przeto naukę religii pozosta- wić miejscowemu duchowieństwu, a rem samem i wybór odpowiednich śpiewów musi być ograniczony. Kościółka tolicki usuwa przed ludem świeckim biblię, nie posiadamy prócz tego odpowiednich niemieckich śpiewników, których i w polskim języku brak zupełny».

str63 ROZDZIAŁ VIII.

Sprawa wychowania klas uprzywilejowanych. Uniwersytety. Projekt Witowskiego. 0 założe niu wszechnicy w Piotrkowie. Środki pomocnicze do tego celu. Fundusze biskupie. Podatek

obywatelski. Aspiracye projektodawcy. Odpowiedź królewska. Wzmaganie się niemczyzny 

w szkolnictwie. Protest nauczycieli Polaków. Interwencya Vossa. Środki pojednawcze. Po danie Francuza de la Fauerio. Oznaka lojalności. Podczas gdy sfery urzędowe, przywiedzionemi powyżej środkami, starały sie o uszczęśliwienie nowych pod danych klas nieuprzywilejowanych i o udostępnienie im możności zapoznania się z dobrodziejstwami kultury nie mieckiej — sprawa oświaty klas wyższych, krzewić się mogąca jedynie przy pomocy wszechnic i akademij umie jętności, leżała odłogiem. Rząd pruski nie życzył sobie utworzenia uniwersytetów w prowineyach polskich, z tej zasady, że klasy zasobne z łatwością mogą korzystać z uni wersytetów już istniejących w Niemczech, a zwłaszcza z uniwersytetów protestanckich pruskich.

    Poruszona za panowania Fryderyka Wilhelma II 

w tym duchu kwestya — pozosbila m statu quo. Podjął ją w roku 1801 na nowo, nieznany skądinąd Polak, niejaki Witowski, ówczesny członek referent Kammergerichtu ber lińskiego. W podaniu przedstawionem królowi Fryderykowi Wilhelmowi III starał się on uzasadnić możność utworzenia uniwersytetu w obrębie Prus Południowych, w części, kosz- str 64 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ ÓSMY.

tem uszczuplenia pensyi wyższego duchowieństwa kato- lickiego, w części zaś — nałożeniem podatku na Właści- cieli ziemskich i miejskich realności tych prowincyj.

     Charakterystyczna ta turystyczna ta z wielu względów suplika,

w główniejszych ustępach brzmiała, w przekładzie z nie- mieckiego, jak następuje:

     «Uznaną ogólnie prawdą jest: że kultura człowieka

w państwie i moralne jego udoskonalenie przyczyniają się do szczęśliwości narodów. Z edyktu filantropijnego Waszej królewskiej Mości, ogłoszonego po objęciu tronu, powzię- liśmy, my poddani, przeświadczenie, że Wasza król. Mość troszczy się zarówno o nasze materyalne dobro, jakoteż i o nasze moralne wydoskonalenie przez naukę. Z pełną wdzięczności. wiernopoddańczą pokorą, poczuwamy się do obowiązku życzeń, by wielkoduszne zamiary Waszej król. Mości uwieńczonemi zostały pożądanym skutkiem.

     «W starych prowincyach monarchii Waszej król.

Mości mogą się te zamiary urzeczywistnić z łatwością, gdyż nie zbywa tam na uniwersytetach i na instytucyach, V których młodzież znajduje środki do należytego kształ- cenia się. Raczy przeto Wasza król. Mość zwrócić łaskawe oko i na nas. mieszkańców nowo przyłączonych do mo- narchii prowincyj i podać nam również możność korzy- stania z ojcowskiej nowych rządów opieki.

      «Skutkiem podziału Polski nie posiadamy w naszej

prowincyj żadnego uniwersytetu, gdyż uniwersytety: Kra- ków, Wilno i Zamość podpadły pod rządy sąsiednich mo- narchów. Wszechnice zaś dawnych prowincyj pruskich Bietylko że są zbyt odległe i uczęszczanie do nich tak jest kosztowne, Że to wstrzymuje wielu żądnych nauki mło- dzieńców od poświęcania się nauce wyższej. Pobyt nawet na tych uniwersytetach młodzieży polskiej mniej jest ko- rzystnym, z uwagi na język niemiecki, którym, mieszkańcy Prus Południowych i Nowowschodnich dokładnie nie wła- dają. Z tego względu, poważam się wynurzyć u podnóża tronu Waszej król Mości życzenie, by Wasza król. Mość

str 65

WARSZAWA PRUSKA.

Kamera Prus Południowych, od strony ogrodu Krańskich. Akwarella nieznanego artysty dworu Landgrafa hessen Darmasztadzkiego Ludwika X z roku 1800 (z kollekcyi Mat. Bersohna).str 66 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ ÓSMY.

raczyła przyzwolić na utworzenie w naszej prowincyi Prus Południowych i Południowo Wschodnich uniwersy- tetu o czterech fakultetach: filozoficznym, lekarskim, pra- wniczym i teologicznym. «Najodpowiedniejszem dla tego celu miejscem byłby Piotrków: z uwagi:

    1. Że miasto to leży prawie w środku nowo przyłą-

czonych prowincyj.

    2. Że tu za czasów polskich istniał Trybunał, ostat-

niemi zaś czasy ustanowioną została kamera rządowa, a stąd i miasto jest dobrze zabudowane i zaopatrzone w budowle dogodne.

    3. Że, skutkiem założenia uniwersytetu, ułatwionym

byłby zbyt produktów okolicom sąsiednim, które, będąc od portów odległe, nie mogą z korzyścią ich transporto- wać Wisłą.

    4. Że okolice Piotrkowa obfitują w lasy, mogłyby

dostarczać uniwersytetowi i mieszkańcom opału. te w Piotrkowie znajdują się okazałe gmachy, jedne, dawniejsze, jezuickie, drugie pijarskie, a także, gmach tak zwany starościński, któreby z łatwością na uniwersytet obróconemi być mogły.

    «Z uwagi, że tego rodzaju instytucya wymaga stałych

funduszów, poważam się przeto i w tej mierze uczynić Waszej krol. Mości propozycyę następującą:

    «W prowincyach Prus Południowych i Nowowscho-

dnich panującą jest religia katolicka i od dawnych cza- sów istnieją tam biskupstwa: Gniezno, Płock, Włocławek, Poznań i Warszawa. «Z powodu niedawnego zgonu «hrabiego» (des Grafen) kiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego, mogłoby nastąpić jednoczenie tego ostatniego biskupstwa z poznań- skiem, gdyż Gniezno oddalonem jest od Poznania tylko o nul sześć i jeden biskup mógłby obiema owemi dyece- zyami zarządzć, korzystać z godności arcybiskupa i ksią-

str 67 PROJEKTY v. WITKOWSKIEGO.

żęcia i pobierać pensyę jednego tylko z pomienionych biskupstw.

    «Aby wykazać Waszej królewskiej Mości, że jeden

tylko biskup mógłby w obu dyecezyach pełnić swe obo- wiązki, przytaczani je tu, jak następuje:

  1. Wyświęcanie na kapłanów.
  2. Namaszczanie chryzmatem.
  3. Udzielanie zezwoleń na budowę nowych kościołów

i kaplic i poświęcanie ich.

  4. Wyświęcanie na przeorów i przeorysze i inne ka-

płańskie godności.

  5. Spełnianie sakramentów chrztu i konfirmowanie.
  6. Zarządzanie dyecezyami i polączonemi z tem ju-

risdykcyami...

  «Pięć pierwszych obowiązków nie często się spełniają,

co do szóstego, tem zgodniejszem jest z duchem kościoła, by wielka gmina jednemu tylko zarządowi podlegała, ile że przez to uniitas fidei łatwiej obserwowaną być może.

  «Gdyby mi kto zarzucił, że obszar dyecezyi zbyt

byłby wielkim, by jeden biskup mógł zarządzaniu nią po- dołać, zapytałbym: w jaki to sposób arcybiskup von Po- niatowski czynu obowiązkom swoim zadosyć, jeśli lata całe spędzał we Florencyi i innych miastach włoskich? Jak zarządzano archidyecezyą, jeśli zmarły niedawno książę von Krasicki miesiące zimowe spędzał w Berlinie, a letnie w Warszawie?

   «Jeżeli minister skarbu może cale prowincye orga-

nizować na nowo i niemi zarządzać, toć łatwiej byłoby biskupowi zarządzać dwoma biskupstwami, gdyż zakres jego działalności w każdym razie nie może być rozleglej- szy, nad zakres działania ministra skarbu.

   «Przez zjednoczenie dwóch dyecezyj osiągnie się fun-

dusz potrzebny na fundacye nowego uniwersytetu i dlatego też poważam się uczynić wniosek: by Wasza król. Mość raczyła zjednoczyć dyecezyę gnieźnieńską i poznańską w jedna całość, przeznaczyć pensyę arcybiskupią arcybi-

5*str 68 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ ÓSMY.

skupowi obydwóch dyecezyj, pensyę zaś biskupstwa po- znańskiego przeznaczyć jako fundusz dla nowego uni- wersytetu.

    «Skutkiem takiego urządzenia, może, tu i ówdzie, je-

den albo drugi kapłan uczuć się pokrzywdzonymi zarzu- cić mi, że występuję przeciw religii, którą przodkowie moi wyznawali. Uważam się wszakże za zupełnie usprawiedli- wionego, składając hołd prawdzie i przyczyniając się do ogólnego dobra».

     W dalszym ciągu swego podania wskazuje projekto-

dawca jeszcze i na inne żródła dochodów, któreby nale- żało obrocie na fundusz uniwersytetu, przez ograniczenie liczby seminaryów teologicznych i zaoszczędzenie tym sposobem pensyj, płaconych ich profesorom. Wreszcie projektuje ustanowienie podatku na obywa- teli ziemskich, po dwa talary rocznie, miejskich zaś po 16, lub respective 8 srebrników.

     «Co do wewnętrznego urządzenia owego uniwersy-

kończy projektodawca — nieomieszkałoby główne kollegium szkolne (Oberschullcollegium), zastosować do woli naszej kroi Mości odpowiednich środków, by każdy prze- dmiot mogł być w dwojakim wykładany języku: niemie- ckim i polskim, przez co — niewładający dobrze jednym językiem mogliby korzystać z wykładów prowadzonych w drugim.

    «Przychyleniem sio do prośby niniejszej mogłaby

Wasza król. Mość ułatwić nam możność stania się poży- tymi obywatelami i wiernymi poddanymi, o ileby je- dnocześnie zapewnionem nam było równouprawnienie z in- nymi obywatelami w pełnieniu obowiązków państwowych. Tym tylko sposobem, przez poznanie biegu spraw, pozby- libyśmy się uczucia żalu i niechęci do konstytucyi pań- stwowej wywoływanego w nas dotychczas jedynie zupełną obcością owej konstytucyi»35).

    W Odpowiedzi na podanie powyższe nie uczyniono

str 59 JĘZYK WYKŁADOWY.

żadnej w przedmiocie projektu założenia nowego uniwer- sytetu deklaracyi, a tylko zaznaczono na marginesie:

    «Iż Jego król. Mości było przyjemneni dowiedzieć

się, że proszący stara się wniknąć w ducha pruskiej kon- stytucyi (Preussischer Verfassung) i, o ileby w takich uczu- ciach wytrwał, to nie będzie mu odmówioną odpowiednia posada w urzędowaniu (conveable Anstellung im Dienst). W jednakiej mierze i jego współrodacy mogą mieć na- dziejo, że nie będą traktowani inaczej, aniżeli dawniejsi poddani (ältere Untertihanen) Jego król. Mości».

    Niezależnie wszakże od takich dobrych intencyj, pra-

ktyka wykazała, że w szkolnictwie Prus Południowych coraz silniejszy czyniono nacisk na stosowanie niemie- ckiego języka w wykładach nauk szkolnych.

    Wywołało to szemranie i protest, ze strony nietylko

uczniów, lecz i profesorów. Profesorowie: Kossakowski, Krusiński, Szulecki i Sławiński, w skardze wniesionej do ministra Vossa, użalali się, że zażądano od nich bezwa- runkowego wykładu przedmiotów w języku niemieckim w wyższych klasach szkoły tak zwanej akademickiej, utworzonej, jak wiadomo, z dawnego kollegium jezuickiego.

    Voss, w odezwie do króla w początkach 1800 roku,

nic zaprzeczył, że w aspiracyach do rychlejszcgo krze- wienia niemczyzny w okręgu kamery warszawskiej posu- nięto się nieco za daleko (Etwas zu weit gegangen).

    «Kultura i rozkrzewienie języka niemieckiego — pi-

sał — stanowią wprawdzie z wielu względów warunek istotny i ważny, zasługujący na szczególną gorliwość i pie- czę. Niezaprzeczenie, kamera warszawska postawiła takie żądanie, które do skargi dało assumpt, lecz kierowała się ona w tej mierze przykładem, iż niektórzy nauczyciele W krótkim czasie przyswoili sobie tak dalece znajomość niemczyzny, iż mogli w tym języku z łatwością prowa- dził- wykłady. Toż samo byłoby i przy zastosowaniu wię- kszej energii ze strony skarżących się. Z tern wszystkiem, nie omieszkałem od siebie uczynić kamerze uwagi, nad nie-str 70 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ ÓSMY.

właściwością podobnego nacisku i zażądałem odwołania jej rozporządzenia, co już nastąpiło. 0 tem zawiadomiono profesorów i uspokojono ich zapewnieniem, że o ileby skąd- inąd gorliwie swe obowiązki wypełniali, to warunek co do języka niemieckiego nie będzie im tamował możności po- zostania na stanowisku i nadal».

    Ujawniały się tymczasem ze strony przedsiębiorców

układów naukowych prywatnych dążności — dopomaga- nia systematowi szkolnemu władz pruskich.

    Cudzoziemiec francuz, de la Faverie, mieszkający

w Warszawie, przy ulicy Podwale, pod nrem 124, wniósł w tymże samym czasie podanie do króla, o pozwolenie mu założenia pensyi prywatnej dla młodzi szlacheckiej, z pra- wem ustanowienia odrębnej dla niej oznaki: «de porter a ia boutonniere de l'habit la marque distinctive d'un ruban blanc, anquel sera attachée une petite étoile, portant au reliéf, d'un coté — l'effigie, et de l'autre — les armes dela Majesté, et au bas — ces mots: «sic itur ad astra».

    «Cette décoration, propre a exciter l'émulation, sera

un lien de plus, qui les attachera au Throne, eux et leur families. Le Roi doit etre cher a tous les sujets de l'Etat; on ne saurbit trop tôt et avec tres de soin accoutumer la jeunesse a le regarder comme un pere; mais l'ordre de la Noblesse surtout, a raison de son existence politique esl obligé de donner l'exemple de l'amour et du respect, qui lui est du. Ce sont les sentiments, que toutes les écoles doivent professer, ce sont ceux, que je me propose de gra- ver dans le coeur de mes élevés»...

    Król chętnie zgodził się na utworzenie pomienionego

zakładu. lecz, odmówił przyzwolenia na order, jaki pan de la Faverie chciał wyjednać dla swoich wychowańców i napisał własnoręcznie na podaniu: "Das fur Eleven erbe- tene Distinctionszeichen kann nicht accordirt werden".

str 71 ROZDZIAŁ IX.

Zmiana kierunku germanizatorskiego w Prusach Południowych. Echa reformy szkolnictwa w Imperyum Rosyjskiem zaprowadzonej. Naśladownictwo liceum krzemienieckiego. Liceum warszawskie. Siły nauczycielskie. Język wykładowy. Eforat. Zadowolenie ludności. Nauki przyrodnicze. Tytuły profesorskie. Seminarya w Poznańskiem. Stan funduszu edukacyjnego. Oświata i kultura niemiecka w końcu XVIII w. Żywioły postępowe. Wpływy Zachodnie. Epoka Sturm I Orang. Rewolucya francuska.

Reskrypt królewski z 28 maja 1800 w sprawie orga- nizacyi szkolnictwa w Prusiech Południowych miał na względzie wychowanie niższych warstw ludności wiej- skiej i miejskiej, utworzenie seminaryów nauczycielskich i szkół przeznaczonych dla młodzieży obywatelskiej.

    Konieczność uwzględnienia żywiołu polskiego, a prze-

dewszystkiem przezorność polityczna rządu pruskiego, który, w systemacie szkolnym rosyjskiego Imperyum, wy- soce przychylnym, w początkach panowania Aleksandra I. narodowości polskiej, widział groźbę na przyszłość, złago- dziła germanizatorskie zamiary władz pruskich, pod tym przynajmniej względem, że przypuszczono język polski i profesorów polskich do jednakich z niemieckim językiem i jego krzewicielami praw. Wyrazem tego kierunku poje- dnawczego było uwzględnienie przedstawień Bandtkiego i utworzenie w Warszawie, w końcu roku 1803, na wzór gininazyum krzemienieckiego — liceum sześcioklasowegostr 72 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY.

a dawnym pałacu saskim i ustanowienie nad nim eforatu, złożonego z wybitniejszych przedstawicieli społeczeństwa miejscowego w osobach: Stanisława hr. Potockiego, Ale- ksandra hr. Potockiego, Xdza administratora biskupstwa warszawskiego, Prażmowskiego, Xdza prowineyała zgro- madzeń pobośnych, Onufrego Kopczyńskiego i kaznodziei gminy ewangiełicko-reformowanej, Diehla. Referentem efo- ratu, i garażem dyrektorem liceum został Samuel Bogu- I Linde, autor: Słownika języka polskiego.

  Z końcem 1803 r. rozpoczęto nauki przygotowawcze

Nowem Mieście, w szkole tak zwanej akademickiej i w pałacu Saskim, tak, że Z chwila otwarcia zakładu (który, jak wiadomo, przetrwał do 1831 roku), zapisało się doń uczniów 290. Nauczycieli tego liceum wybrano: w po- łowie z Polaków, w połowie z Niemców, a były to siły o tyle wybitne, że gdy w lat kilkanaście później, z utworzeniem królestwa, powstał w Warszawie uniwersytet, katedry tej wszechnicy najważniejsze powierzono nauczycielom liceum.

   Jednocześnie przyzwolił król pruski na otwarcie w Po-

znaniu gimnazyum w dawnym pałacu biskupim. Juz je- dnak w pączątkach 1805 r. v. Voss wniósł do króla przed- stawienie zbudowania kosztem funduszów masy Sulkow- nowego gmachu szkolnego, na gruntach klasztoru zakonnic św. Katarzyny w Poznaniu.

    W raporcie z 6 kwietnia 1*05 doniósł v. Voss kró-

lowi ludność miejscowa z urządzenia liceum i z usta nowienia eforatu bardzo jest zadowoloną i zaproponował wzmocnienie wykładu nauk przyrodniczych, przez zamia- aowanie ipecyalistów profesorami tej nauki86).

   Król chętnie przyjął tę wiadomość, lecz zauważył,

że nauczanie umiejętności przyrodniczych w liceum ex professo nie zgadza sie z kierunkiem przeważnie filologi- cznym zakładu i że należy pozostawić uniwersytetom wykład umiejętności ścisłych37). Nie zgodził się również król na przyznanie wykla-

str 73 FUNDU8Z EDUKACYJNY.

dającym w liceum tytułu profesorów i zastrzegł, by owym tytułem dalej nie szafowano38).

    Celem przygotowania odpowiednich sił nauczyciel-

skich, utworzono w Poznaniu seminaryum, a na wniosek v. Vossa i drugie takież seminaryum, w zabudowaniach poklasztornych w Łowiczu. Dyrektorem pierwszego został, znany nam z missyi do Pestalozzi'ego, ksiądz Jeziorowski, dyrektorem drugiego — ksiądz Burgund, współpracownik zmarłego Oberkonsistorialratha v. Gedicke. Stan funduszu edukacyjnego wynosił w owej epoce 61773 talarów 6 sr. 7 3/5 fenigów i składał się: 1. Z dochodów pojezuickich.. 13572 tal. 13 sr. 2. Z dochodów arcybiskupstwa gnieźnieńskiego ...... 10000 « — « - « 3. Z dzierżaw poklasztorn. grunt. 4703 « 20 « 4 4/6 « 4. Z czynszów gruntowych.. 20 « 8 « 10 « 5. Z dzierżaw terminowych.. 134 « — « - « 6. Z kanonu ......... 10 « — « - « 7. Z Erbpachtów...... 285 « — « - « 8. Z najmów lokali...... 3912 « 20 « - « 9. Z procentów od kapitałów szk. 25468 « 21 « 9 3/5 « 10. Z kompetencyi i opłat szkolnych 3056 « 17 « - « 11. Z dochodów nadzwyczajnych 609 « — « - « Ogółem .... 6l773 tal. 13 sr. 8 3/5 f- Z powyższego funduszu wydatkowano: 1. Na utrzymanie akademickich i pijarskieh szkól . . . 26161 tal. 20 sr. 10 f. 2. Na zapomogę seminaryów nau- czycielskich ...... 3599 « — « — « 3. Na szkoły elementarne. . . 240 « — « — « 4. Na pensye emerytów .... 800 « 21 « 4 « 5. Na zasiłek uniwersytetów w Halli i Frankfurcie . 5000

         Do przeniesienia 35.801 tal. 11 sr. 14 f.

str 74 CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY.

Z przeniesienia 35.801 tal. 11 sr 14 f. 6. Na podatki......... 1839 « 23 « 11 « 7. Na procenta od passywów ... 477 « 14 « 2 « 8. Na reparacye domów szkoln. 1519 « 11 « 10 « 9. Na najem lokali szkolnych... 300 « -- « -- « 10. Na pokrycie niedoborów... 3784 « 18 « 1 1/5 « 11. Ni wydatki nieprzewidziane . 2536 « 3 « 9 2/5 « Ogółem .... 53.360 tal. 18 sr. Pozostało remanentu 8412 tal. 12 sr. 7 3/5 f.

    Powyższe cytry budżetu wychowawczego prowincyi

południowo pruskiej stanowiły już jeden z ostatnich śla- dów zarządzeń miejscowych władz pruskich, celem utoro- ranił kulturze i oświacie niemieckiej drogi do unicestwie- nia oświaty i kultury narodu, którego tradyćye i aspiracye na zupełnie odmiennych polegały podstawach.

    Nie ulega wątpliwości, że w normalnych warunkach

bytu, wrażliwa i odczuwająca każdy prąd Zachodu urmy- słowość polska, chętnieby przyswoiła sobie dobrowolnie to wszystko, cokolwiek mało krytycznemu kierunkowi jej upodobań duchowych przynieść mogły zdobycze wiedzy i filozofii, jakie schyłek XVIII wieku ujawnił, w odradza- jącj się powoli, pod wpływem przełomowych wypadków, Europie owoczesnej. Właściwością nietylko jednostek, lecz i organizmów zbiorowych społecznych, jest instynkt samo- zachowawczy i oporność przeciw reformom, choćby najzba- wienniejszym, lecz narzucanym przemocą. Umysłowość polska, oparta na dogmatyzmie, nie poddawała się i pod- dać się nie mogła racyonalistycznemu prądowi, który sze- roka strugą, z Anglii i Francyi, a pośrednio i z Niemiec, płynął ku Wschodowi, zagrażając podwalinom pojęć, wy- snutych z tradycyj rodzimej i ożywionych sokami kultury klasycznej rzymskiej. Zwolna, pod wpływem przyjaźniej- szych warunków bytu, prądy owe, wcielone w wybujały kwiat romantyzmu, zaważyły dodatnio na umysłowości rodzimej: lecz w pierwszej epoce, po katastrofie bytu po-

str 75 UMYSŁOWOŚĆ NIEMIECKA.

litycznego, umysłowość ta, w przeciwieństwie do Zachodu, była musowo zasklepioną w dawnych formułkach i zaco- faną być musiała wówczas, gdy germańska kultura, w peł- nym rozkwicie odrodzenia swego, wszystkiemi porami sta- rała się do niej przeniknąć.

    Już za czasów Fryderyka Wielkiego protestantyzm

północny stał się środowiskiem ruchu, znanego pod nazwą: „Aufklarung", który rozszerzył się i na południe, w epoce Józefińskich reform. Wyobrazicielem tego kierunku postę- powego byl w Berlinie księgarz i pisarz Fryderyk Nikolai [1723—1811), wydawca wpływowych: „ Literaturbriefe" i ogól- nej biblioteki niemieckiej. Czasopisma: „Gółtinger gelehrte Auzeiger" i jenaiska "Literaturzeitung" krzewiły zasady ske- ptycznego krytycyzmu, przeciw zasklepiałemu pietyzmowi Spaldingów, Abbtów, Sturzów i Zimmermanów. W dzie- dzinie tolerancyi przekonań wyłaniały się zwolna zasady racyonalizmu, przenikając do dziedziny nauk filozoficznych i historycznych, reprezentowanych w Niemczech przez Spittlera, Heerena i Eichhorna. Wyzwolenie duchowe się- gnęło i nauk klasycznych, a matematyczno-analityczna metoda podważyła dawny systemai wychowawczy, oparty na formułkach zaśniedziałych teologizmu protestanckiego.

    Przełomowy kierunek szerzy] sic zwycięsko pod

wpływem Lessinga i Herdera, jako podstawa prawdziwego humanizmu i swobody myśli ludzkiej. Kant swoja krytyką czystego rozumu walczył przeciw ortodoksyi, gruntując w nauce i w życiu fundament emancypacyi niemieckiego ducha z pęt konserwatyzmu.

    Młode pokolenie, w burzliwych zapędach epoki: Sturm

und Drang, wybujałą fantazyą rozwijało skrzydła twórczo- ści pod urokiem Szekspira, którego im udostępnił i piękno- ści wykazał Wieland. Winkelmann otwierał Niemcom oczy na piękności artyzmu helleńskiego, a nawoływania Rou- sseau do zbliżenia się do natury odbiły się głośnem echem i z tej strony Renu.

     Bodźcem ruchu umysłowego Niemiec były: Angliastr 76

CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY.

i Francya, skąd płynęły prądy filozofii zdrowego rozsądku (common sense),głoszone przez Locków, Hume'ow i prze- twarzane przez empiryzm francuski Condillaca, krzewione następnie w krytyce polemicznej Voltaira i szkoły ency- klopedystów.

    Drugim czynnikiem wybujałego rozwoju niemieckiego

ducha w końcu XVIII wieku była rewolucya francuska i przewrót umysłowy Zachodu, jaki ją poprzedził. Rewo- lucyjny tytanizm odbił się w szerokim wpływie geniuszów poetyckich Goethego i Szyllera na massy. Umiejętności wyzwolone doznały nowego impulsu w pracach przełomo- wych: Wilhelma Humboldta, Fryderyka Augusta Wolffa, Johannesa Mullera, Niebuhra i Schlossera. Nauki przyro- dnicze i matematyczne odradzały się zwolna, ożywione duchem kantyzmu. W matematyce tworzy! szkole Euler, w fiyologii Blumenbach, w anatomii Soemering, w me- dycynie Hufeland.

   Nietylko młodzi, lecz i starsze pokolenie podlegało

urokowi nowych zasad, płynących z Francyi.

    Stary Klopstock biadał w roku 1790, że to nie Niemcy,

lecz Francya dała pierwsze hasło do odrodzenia społecznego ropy. Myśliciel Voss, który zbliska patrzył na cierpie- nia swych rodaków, sprzedawanych jak stado bydła przez książąt niemieckich dla zamorskich wypraw, otwarcie po- chwalał działalność gilotyny paryskiej, a gdy w r. 1792 Prusy i Austrya wstąpiły w zapasy z Rzplitą, wynurzał głośno nadzieję, że rezultat musi wypaść na korzyść Fran- cyi, choćby świat cały zaroił się Prusakami. Okropności rewolucyi francuskiej nie przestraszały umysłów Kanta, Fichtego i Jerzego Forstera. Entuzyaści nadreńscy garnęli się ochoczo pod skrzydła ojczyzny wolności, wołając przez usta Górreaa: Es lebe die Frankenrepublik! i święcąc, jako lystość narodową, upadek świętego cesarstwa rzym- skiego...

str 77 CZĘŚĆ DRUGA.ROZDZIAŁ X.

Umysłowość polska na schyłku XVIII wieku. Wpływy zachodnie. Filozofia recentiorum. Ewo- ucya pojęć. Sejm czteroletni. Konserwatyści i postępowcy. Panowanie Stanisława Augusta. Zadania przyszłości. Literatura i język. Pseudoklasycyzm francuski. Kiełkowanie prądów nowszych.

Wysoce kulturalna, zdolna i wrażliwa na wszystkie prądy nauk nowszych, umysłowość polska, przecho- dziła, W drugiej połowie, a zwłaszcza pod koniec, XVIII wieku, też sanie fazy. jakie zaznaczyliśmy poprzednio, od- nośnie do umysłowości niemieckiej.

     W gruntownych studyach Wl. Smoleńskiego pod tyk:

Przewrót umysłowy w Polsce, znajdujemy charakterystyczny obraz powolnego krzewienia się zdobyczy filozofii zacho- dniej, nietylko w gronie duchownych kierowników wycho- wania młodzieży szlacheckiej, lecz i w kolach szerszych społeczeństwa rodzimego.

     Przyczyniały się do takiej reformy wyobrażeń po-

dróże młodzieży polskiej na wszechnice zagraniczne i nauki udzielane w kraju, przez sprowadzanych z zagranicy pe- dagogów do domów magnackich. Nawoływał nawet swego czasu zasłużony biskup Andrzej Załuski do wysyłania za granicę młodzieży akademickiej: .otwartego umysłu, ażeby im tam spadła ta fatalna łuszczka z oczu, która str 80 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ DZIESIĄTY.

nie dopuszcza discernere dobrych i prawdziwych w naukach postępów».

    Zakon Pijarów, pod przewodem Konarskiego, otwar-

ta! przyswajanie sobie nowego w nauce zachodu kierunku, wykazując nicość dociekań scholastycznych.

    Na publicznych  popisach  w  kollegium pijarskiem

to chwałę badań: Graveaand'a, Newtona, Bernouil- lego, Wolffa i Dekarta i experymentowano za pomocą ma- chin elektrycznych.

    Taka to inicyatywą, poparciem czasopism i książek,

i Filozofia wywalczyła sobie racyę bytu i wszystkie szkoły «przyjęły neoteryzm, czyli naukę recentiorum».

   «Gruntowniej niż Leibnitza i Wolffa — pisze Smo-

leński — zaaklimatyzowały sic w ostatniej ćwierci wieku poglądy Locka: jako nic masz żadnych idei wrodzonych, że wyłącznem źródłem poznania są zmysły (nihil est in intellectu, quod non prius fuerit in sensu). Teorya tubula rasa ducha, Stała się punktem wyjścia dla prac pedagogicznych i publicystycznych, podejmowanych w celach przekształ- ceniu narodu»39).

     Analogia rozwoju umysłowości polskiej, w kierunku

powolnego wyzwalania się z pęt zaśniedziałego scholasty- cyzmu, z rozwojem umysłowości niemieckiej, odrodzonej pod wpływem filozofii Anglików i Niemców, znajduje stwierdzenie w bujnym rozkwicie życia polityczno-społe- cznego, ujawnionym w Polsce, w epoce, poprzedzającej na krótko zadładę państwowego bytu Rzpltej.

    Czem dla Europy środkowej był przewrót polityczny

Fiancyi, w epoce wielkiej rewolucyi, tem dla Polski samej były prace i reformy Sejmu Wielkiego. Ujawniło się nie- przeparte dążenie do zerwania z konserwatyzmem poglą- dów w sferze stosunków społecznych, odrodziły się soki żywotne narodu szlacheckiego, wytworzył się popęd do zrównania się w pojęciach i obyczajach z narodami Za- chodu, do udostępnienia wszystkim warstwom społecznym reform politycznych, do wyjęcia sprawy publicznej z wy-

str 81 EPOKA STANISŁAWOWSKA.

łącznej opieki szlachty i rozszerzenia praw obywatelskich na cały naród.

    Katastrofa podziałowa, wszystkim owym aspiracyom

do wszechstronnego postępu społeczeństwa polskiego, poło- żyła tamę. Kierownictwo losami jego politycznymi prze- szło W ręce rządów obcych, opartych na zasadzie absolu- tyzmu. Pozostała jedynie nietkniętą sfera duchowa, naci- skowi przemocy z trudnością się poddająca i, w tej sferze, społeczeństwo polskie, zasilone sokami tradycyi i nadal swobodnie rozwijać się mogło o tyle, o ileby z ostatniego rozbicia politycznego pozostała w kraju dostateczna liczba czynników, któreby sprawę umysłowości rodzimej zdolne były skojarzyć ze sprawą oświaty i wychowania narodu.

    Pod tym względem panowanie Stanisława Augusta

zaznaczyło się dodatnio zastępem mężów wysokiego uzdol- nienia, którzy, umiłowawszy piśmiennictwo rodzime, jego język i przeszłość narodową, przeszli pod rządy nowe i mogli zdwojonemi silami zabrać się do ratowania tego, co owego ratunku nieodbicie wymagało.

    Nie chodziło tu już, w danych warunkach bytu kraju,

o współzawodnictwo z Zachodem, na polu przyswajania sobie wszelkich zdobyczy naukowych w sferze filozofii, do czego, jakeśmy widzieli, dążyło pokolenie zeszłe. Obe- cnie, głównem zadaniem przodowników umysłowych stało się i stać musiało — wytrwale krzątanie się około rato- wania języka i literatury, praca nad zachowaniem wszel- kich śladów piśmienniczych, przypominających czasy udzielnego bytu Rzpltej. Tego rodzaju zadanie, z natury swojej, drobiazgowe i zachowawcze, nie kojarzyło się z na- turalną dążnością umysłu ludzkiego do ciągłego i nieustan- nego rozwoju, do rozszerzania dorobku umysłowego, za po- mocą wchłaniania nowych pierwiastków, choćby w takiej ewolucyi zatrzeć się miały nieco, pierwotne, rodzime rysy kultury, przejętej w spuściżnie od przodków.

    Piśmiennictwo czasów stanisławowskich, w pierwszej

polowie panowania owego króla, dosyć słabe i ilościowo

TOWARZYSTWO WARSZAWSKIE. 6str 82 CZĘŚĆ II. BOZDZIAL DZIESIĄTY.

nie pokaźne, tak, że zaledwie 30 książek nowych wyka- zuje przybytku rocznego, w drugiej połowie wzmogło się liczebnie. Pod względem swego nastroju było ono prze- ważnie naśladowniczem; było echem i kopią francuskiej literatury odrodzenia, było oschłem, konwencyo- nalnem i nie swojskiem, lecz pod względem formy swej i literackiego stylu wytwornem i okazałem.

      Pozostało ono takiem przez okres następujący, zawsze

zasilającem się obrazami mitologicznemi, formułkami kla- sycznemi. Lecz pierwiastek swojskości zaczyna się tu prze- bijać powoli. Wspólność plemienna narodów słowiańskich podsuwa następcom Stanisławowskiej literatury dążność do rozpatrzenia się w przeszłości, nietylko bliższej, lecz i od- leglejszej, Słowian, do szukania pierwiastków twórczych w fantazji ludowej, do pierwszych usiłowań na polu dziś tak rozpowszechnionej folklorystyki. Zanim te usiłowania wybująły w przepyszny kwiat romantyzmu, pogrobowcy literatury stanisławowskiej przygotowywali grunt do tej ewolucyi pojęć — większem zamiłowaniem swojskości w dzie- łach twórczych i rzadszem stosowaniem formułek sztuki rymotwórczej, wytworzonych przez pseudoklasycyzm fran- cuski.

str 83 ROZDZIAŁ XI.

Siły badawcze i twórcze za czasów pruskich. Naruszewicz. Krasicki Trembecki. Karpiński. Kniażnin. Woronicz. Niemcewicz. Adam Czartoryski. Czacki Feliński. Staszic. Kołłątaj. Dmo- chowski. Albertrandi. Stanisław, Ignacy I Jan Potoccy Wybicki. Godebski. Molski. Kożmian. Tomaszewski. Zabłocki. Kropiński. Chodkiewicz. Szymanowski. Dmuszewski. Przybylski. Osiń- scy. Matuszewic. Waga. Kwiatkowski. Siarczyński. Świecki. Bentkowski. Ossoliński. Sza- niawscy. Kopczyński. Linde. Strojnowski. Poczobut. Jundziłł Bracia Śniadeccy.

Rozpatrzmy się na chwilę w szeregach bojowników umysłowości polskiej, którzy po katastrofie podzia- łowej powstali w kraju, a przeważnie w tej jego dzielnicy, która, z dawną stolicą Rzpltej, przeszła pod panowanie pruskie.

    Niestety, już w pierwszym roku tego panowania, ubył

z owych szeregów najdzielniejszy na polu nauki i twór- czości szermierz — Adam Naruszewicz. Uczynił on dla historyi swego narodu to, co dla bistoryi rzymskiej zdzia- łał Niebuhr, opracowawszy dzieje pewniejsze Polski na podstawie źródeł, których przed nim żaden z dziejopisów nie był dotknął. Jeżeli niepodobna Naruszewicza uważać za najpierwszego z pomiędzy historyków^ polskich, to prze- cie - mówiąc słowami Lelewela — «on pierwszy w naro- dzie podwoje do przybytku historyi otworzył; on staroży- tne jej stanowisko rozpoznał i odrazu w pracy swojej hi- storyę narodowi i językowi polskiemu przyswoił. Jeżeli

6*str 84 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

dla niej nie ze wszystkiem górne opanował stanowisko, język i styl do tych starożytnych doprowadził wyżyn».

    Ze względu właśnie na to zaloty, tak pożądane w epoce,

w której językowi narodowemu zagrażała zagłada, Tadeusz Mostowski za pruskich czasów przygotował drugie dostę- pne historyi Naruszewicza wydanie.

    Tejże wziętości i szerokiego na masy wpływu uży-

wa! mąż ejKikowy, nietylko w swoim wieku, ale po wszyst-

Ks. Adam Naruszewicz.

ki- czasy, dopóki słowo polskie żyć będzie — książę biskup Ignacy Krasicki.

    Choć działalność jego twórcza miała się już, w chwili,

która nas zajmuje, ku schyłkowi i zamknęła się z rokiem roapoczynającym stulecie XIX, jednakże pismami Krasi- ckiego żyło i odżywiało się długo jeszcze — pokolenie po- grobowców Rzpltej, znajdując w nich wielkie wzory nie- tylko niezrównanej piękności języka literackiego, lecz i naukę obywatelską karcąca wady i zdrożności społeczeństwa, te wady, które się przeważnie do jego upadku przyczyniły.

str 85 KS. IGNACY KRASICKI.

Szczęśliwie się też stało, że w szeregach mężów obywa- telskiego ducha, którzy się za czasów pruskich akcyi ra- tunkowej języka i literatury podjęli, na czele stanął bi- skup Krasicki i mógł, w pierwszych latach rządów obcych w kraju, rzucić ziarno posiewu tych idei, które niebawem własnością całego przodowniczego zastępu myślicieli pol- skich stać się miały

     Dłużej od Krasickiego, bo do r. 1812, oddziaływał swemi

Ks. Ignacy Krasicki.

wzorowemi pod względem formy i bogactwa językowego, tworami, Stanisław Trembecki, (ur. 1723 r.) i jeżeli na kim, to właśnie na jego, w pierwiastkowej swej działalności tak bezwzględnie kosmopolitycznej, wyzutej z pierwiastków obywatelskich i rodzimych, działalności, daje się widzieć przewrót dodatni, wywołany smutnym stanem upadku po- litycznego narodu. Pisarz, poświęcający zrazu swe pióro i myśli posługom poziomego waloru, dworak i pochlebca magnatów, poczuwa się naraz do obowiązku wysławia-str 86 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

Stanisław Trembecki.

nia kowala Maryańskiego, który, w epoce ruchu kościuszkowskie- go, ofiarował swej roboty własnej wozy na potrzeby Rzpltej.

  Równej Trembeckiemu, pod

względem etycznym, miary, lecz dodatnim wpływem na szerokie masy pieśniamiswemi pobożnemi, cechuje się działalność Franci- szka Karpińskiego (u. 1741+l825). Ów śpiewak Justyny, poeta serca, przeniknął do ludu nie przestał do naszych czasów być tłóma- czem jego uczuć pobożnych, w pie- śniach rzewnych: „Kiedy ranne wstają zorze" i "Wszystkie nasze dziecinnne sprawy". Jeśli na- grodą pisarza może być rozgłos szeroki jego utworów w ko-

Franciszek Karpiński.

łach inteligentnych, jak np. Krasickiego między szlachtą, to wyjątkowym i zasłużonym musi być pisarz, jeśli utwory przyswaja sobie na wieki lud prosty, znajdując w nich

str 87 KNIAŹNIN, WORONICZ I NIEMCEWICZ.

Franciszek Dyonizy Kniaźnin.

echo własnych swoich uczuć i nadziei. Takim właśnie koicie- lem cierpień narodu, w pierw- szych czasach jego upadku, był Karpiński.

   Dodatnio, pod  każdym

względem, przedstawia się w owej epoce działalności in- nego pisarza Franciszka Dyo- nizogo Kniaźnina (1750—1807). Mąż zacny i prawy obywatel, skromności wielkiej, pobożny, szlachetny, moralny, osądziw- szy sam jako płonne swe Ero- tyki, któremi, w pierwszych czasach swej pisarskiej dzia- łalności, złożył dań modnemu kierunkowi upodobań twór-

Ks. Jan Paweł Woronicz.

czych pozostawił narodowi, W odach: „Matka obywatelka" "Do wąsów" i „Na stuletni obchód zwycięztwa Jana III podstr 88 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

Wiedniem" niedościgły wzór piękności języka i uczuć oby- watelskich, krzepiąc ducha narodu patryotycznemi, wznio- słemi myślami, w najcięższych narodowego żywota wa- runkach.

    Najstarszym poetą w świątyni pamiątek narodowych,

arcykapłanem i wieszczem natchnionym w owej epoce był Jan Paweł Woronicz (1757—1829). «Wyższy od współ- czesnych sobie poetów geniuszem, starożytną prostotą i cha-

Julian Ursyn Niemcewicz.

rakterem czysto narodowym, słowiańskim — Woronicz wy- stepuje przy schyłku dawnej epoki jak prorok innych czasów i innych ludzi. Nie był on naśladowcą i zwolen- nikiem ówczesnej francuskiej szkoły klasyków, lecz na- tchnienia swoje czerpał w źródle historycznych wspomnień^ w pobożnej wierze przodków i gorejącem uczuciu naro- dowości, Prawdziwy wieszcz narodu, byl jego wyobrazi- cielem, jego słowem.

    «Na wskroś przeniknięta tęsknotą dusza Woronicza —

pisze o nim Mecherzyński — rozlała się we łzach serde-

str 89 KS. ADAM CZARTORYSKI.

cznych. Podobny do syońskich proroków, jękiem ich na- rodową przystrajał lutnią, z mogił przeszłości wywoływał dziejową marę życia i krążył myślą po przestrzeniach najświetniejszych pamiątek. Pod wielu względami śpiewak Assarmota i Hymnu do Boga okazuje charakter wieszczów biblijnych, w których, on jeden z postanisławowskich poe- tów szukał natchnienia i wzoru».

Ks. Adam Czartoryski, generał Ziem Podolskich.

    Pieśni Woronicza, nieogłaszane przez autora, krążyły

jedynie w odpisach, nie tracąc przez to swego wpływu; lecz jako rzadkość, tern chciwiej przyswajało je sobie młod- sze, w niedoli zrodzone, pokolenie.

    Żywa tradycyę przeszłości, opromienioną aureolą po-

święcenia i udziału w wiekopomnych pracach wielkiego sejmu, przedstawiał Julian Ursyn Niemcewicz, który, po latach tułaczki, wrócił w początkach wieku XIX do sto- licy, i tu podjął na nowo pracę twórczą jako poeta, histo-str 90 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

ryk I jeden z pierwszych inicyatorów rozbudzonego ruchu umysłowego W kraju.

    O działalności Niemcewicza wiele jeszcze będzie oka-

zi następnie nadmienić. Tu jedynie zaznaczyć należy, że Obecność owego męża, w epoce, tyle dla przyszłości narodu klęsk wróżącej, była opatrznościowem niejako zrządze- niem, tworząc istotny sztandar, około którego zgrupować

Tadeusz Czacki.

się miało, mogło i musiało, to wszystko, cokolwiek za cały naród myślało, czuło i przygotowywało środki ratunku.

    Arystokracyę nietylko rodową, lecz i umysłową w kraju

godnie reprezentował pan możny, Adam Kazimierz ks. Czar- toryski (1734—1823), generał ziem podolskich, wielki zwo- lennik nauk i sztuk pięknych.

     W jego puławskim Tusculum i w warszawskich pa-

laoadl zbierała się wyborowa klasa pisarzy i myślicieli. Tam gościli: Karpiński, Kniaźnin, Ignacy i Stanisław bra-

str 91 KS. STANISŁAW STASZIC.

cia Potoccy, Czacki, Albertrandi, Piramowicz, Ossoliński, Woronicz, pielęgnując- tradycye starodawne, a przede- wszystkiem język narodowy. Pod wpływem takich zasad, powstało dziełko pod tytułem: Myśli o pismach polskich, na- wołujące do pielęgnowania czystości rodzinnej mowy; ztam- tąd szła rada i zachęta do zajmowania się literaturą. Wybitnie na chmurnem tle ówczesnych stosunków zarysowuje się działalność naukowa Tadeusza Czackiego

Ks. Stanislaw Staszic.

(1765—1813). Otrzymawszy z daru Stanisława Augusta w roku 1797 bogatą po Naruszewiczu spuściznę notat hi- storycznych, zajął się Czacki opracowaniem żródeł praw litewskich i polskich i pozostawił w swych dziełach nieprze- brane bogactwo szczegółów do historyi, prawodawstwa i etnografii narodu. Kapitalne dzieło Czackiego ukazuje się w zaraniu wieku bieżącego, jako zapowiedź prac, które niebawem ugruntować miały trwalszą dla badań zamierz- chłych dziejów ojczystych podstawę.str 92 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENA8TY.

Współpracownikiem Czackiego w pierwszych latach jego działalności naukowej był przyszły autor Barbary Radziwiłówny — Aloizy Feliński.

    Po odbyciu kampanii kościuszkowskiej powrócił do

zacisza swego wiejskiego w Ossowie i tam poświęcił się gorliwie pracom literackim, które z czasem obudzić, miały entuzyazm tłumów, w epoce odrodzenia sceny narodowej.

    W pobieżnym poglądzie zastępu mężów podniosłego

Ks, Hugo Kołłątaj.

ducha naszej epoki dłużej może zatrzymaćby się należało przy dwóch spadkobiercach wielkiej epoki reform, którzy przodowali spoteczeństwu przykładem cnót obywatelskich i umysłową energią.

    Mężami tymi byli: Stanisław Staszic (1755—1826) i Hugo

Kołłątaj (1750—1812).

    Pierwszy, nieśmiertelny autor Przestróg, oddany du-

szą całą sprawie odrodzenia ojczyzny, przewędrował kraj, by na miejscu poznać jego bogactwa i potrzeby, a nastę-

str 93 FKANCISZEK DMOCHOWSKI I IGNACY HR. POTOCKI.

pnie w zaciszu Hrubieszow- skiem budował podwaliny polepszenia bytu ludu, za- nim potrzeba bliższego ze- rknięcia się z wybitniejszy- mi na polu nauki działa- czami nie powołała go do dawnej stolicy, by tu roz- budzić życie umysłowe i świecić przykładem ofiar- ności dla celów oświaty narodu.

   Drugi — niezmordo-

wany uczestnik prac Ko- misyi edukacyjnej, Towarzystwa ksiąg elementarnych, reformator szkół, agitator, polemista, polityk, chociaż po upadku poli-

Franciszek Dmochowski

Ignacy hr. Potocki.

tycznego bytu kraju lata cale spędził w niewoli austrya- ckiej, nie przestał mimo to i W celi więziennej pracowaćstr 94 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

nad odrodzeniem moralnem swego społeczeństwa. Odzy- skanie wolności dodało mu, pomimo starganego zdrowia, no- wego bodźca do współpracownictwa z Czackim na polu reformy zakładów naukowych, w dawnych, do Rosyi przy- łączonych, prowincyach polskich.

    Towarzysz jego prac, Franciszek Ksawery Dmochow-

ski (1762—1808), powołany przez Krasickiego do War-

Jan Albertrandi, biskup zenopolitański, pierwszy Prezes Towarzystwa warszawskiego przyjaciół nauk (1731—1808).

szawy, jako redaktor Gazety rządowej w roku 1794 i tłó- macz klasyków starożytnych, był w epoce pruskiej jednym z najznakomitszych literatów warszawskich i redaktorem poważnego czasopisma literacko-naukowego.

   Jako badacz w dziedzinie historyi krajowej i archeo-

logii rzymskiej słynął w owym czasie biskup zenopolitań- ski, Jan Aibertrandi (1751—1808), cudzoziemskiego pocho- dzenia, lecz dusza całą ojczyźnie przybranej oddany kapłan. Idąc za przykładem Naruszewicza, który z bogatych notat Albertrandego, zebranych przez tegoż podczas naukowych

str 95 STANISŁAW KOSTKA HR. POTOCKI.

wycieczek do Wioch i Szwecyi, swoje Teki ułożył, uczy- nił wiele dla spopularyzowania dziejów pierwszych Jagiel- lonów i w dziedzinie literatury klasycznej i starożytności stanowił powagę niezaprzeczoną.

    Zaznaczali się chlubnie umiłowaniem literatury i nauk

dwaj przedstawiciele arystokratycznego rodu Potockich bracia: Stanisław (1752—1821) i Ignacy (1751—1809). Obaj, dawni posłowie sejmowi i żołnierze, usunąwszy się za cza-

Stanisław Kostka hr. Potocki.

sów pruskich od udziału w życiu publicznem, pielęgno- wali w zaciszu domowem tradycye wielkiego sejmu i gru- powali około siebie wybitniejszo siły inteligencji, snując plany obudzenia ruchu umysłowego w kraju. Inny Potocki, Jan, (1761 —1815), znakomity historyk- badacz i podróżnik, był już wówczas pionierem badań nad starożytną słowiańszczyzną i licznemi pracami swemi żródłowenii dał się poznać nietylko w kraju, lecz po za jego granicami, zaliczany w poczet członków uczonych towarzystw i akademij zagranicznych.str 96 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY,

Jan hr. Potocki

    Żywą tradycyę epoki da-

wniejszej, bo sięgającej czasów Augusta II Saskiego, przedsta- wiał dworzanin, żołnierz i za- konnik, Jędrzej Kitowicz (1728 do 1804), opracowujący pod- ówczas rozgłośne Pamiętniki, w których stronę obyczajową swoich czasów i ludzi odma- lował z bystrością bacznego znawcy i obserwatora. Tradycyę świeższą, ru- chów barskich sięgająca, przęd- stawiał, choć zdała od kraju, z którego go wypadki 1794 r. usunęły, zasłużony Józef Wybicki (1747—1825), towarzysz prac prawodawczych Jędrzeja Zamoyskiego, późniejszy czło-

Józef Wybicki.

nek Komisyj edukacyjnej, obywatel prawy i szlachetny, na- wołujący pismami swen naród do upamiętania się i poprawy.

str 97

Pałac w Puławach w roku 1800. Aquaforta K. A. Richtera (ze zebioru Wł. ks. Czetwertyńskiego). str. 98 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

Marcin Molski.

  Niedawno przedtem prze-

brzmiałe echo legionów pol- skich odświeżała w społeczeń- stwie sympatyczna postać żołnierza-poety Cypryana Go- dębskiego (1765—1809), który, zanim pióro na oręż zamienił i okryty ranami powrócił pod panowanie pruskie, zajmował się w zaciszu wiejskiem nau- kami, a przeważnie literaturą starożytnego Rzymu.

   Znany poeta-żołnierz, Mar-

cin Molski (1751—1822), da- wny konfederat barski, też same przebywszy na obczyźnie koleje, uprawiał w samotności ulubione zajęcie literackie.

   Zdala od zgiełku publicznego życia, jako hreczkosiej

poeta i pamiętnikarz, pracował podówczas Kajetan Koźmian (1771 -1856), jeden z ostatnich przedstawicieli klasycyzmu francuskiego w poezyi rodzimej.

   Do tejże szkoły należał autor poematu Rolnictwo, roz-

głośny w epoce późniejszej, z po- wodu walki z nowszym kierun- kiem poezyi, Dyzma Bończa To- maszewski (1749—1821), polityk, wierszopis i bojownik ruchu bar- skiego.

    Jako towarzysz niedoli Knia-

źnina, głośny ongi w epoce Stani- sławowskiej dramaturg, Franci- szek Zabłocki (1754—1821), usu- nął się w owym czasie od świata. Uważanym by! słusznie jako isto- tny twórca komedyi polskiej i je- den z najpłodniejszych po Kra- sickim pisarzy.

Dyzma Bończa Tomaszewski.

str 99 FRANCISZEK ZABŁOCKI I LUDWIK KROPI.ŃsK I.

   Usunął się również w o-

wym czasie do zacisza wiej- skiego żołnierz kościuszkow- ski zpod Maciejowic, Lu- dwik Kropiński (1767—1844), używający swego czasu roz- głośnej jako poeta sławy. Przyjaciel od serca Tadeu- sza Czackiego, żywo się zaj- mował sprawą oświaty, jako wizytator szkól w prowin- cyacb zachodnich Cesarstwa, Osiadłszy we wsi Woronczy- nie, na Polesiu Wolyńskiem, często przybywał do Puław, gdzie, jako autor tragedyi «Gustaw Waza» (1797), odbierał hołdy od grona litera- tów, gromadzących się około generała ziem podolskich.

    Równego z Kropińskim, a zasłużonego w kraju roz-

Ludwik Kropiński.

7str 100 CZĘŚĆ II. ROZDZIAł JEDENASTY.

głosu używał żołnierz-poeta i uczony Aleksander Chodkie- wicz (1776—1838), niestrudzony i zamiłowany w naukach przyrodniczych badacz.

    Jako zdolny tłómacz, świetnie językiem polskim wła-

dający, słynął Józef Szymanowski (kasztelanie rawski) (1748 - 1801). Jego przekład poematu Monteskiusza „Świą- tynia Wenery w Knidos" uważano swego czasu za wzorowy, a autora — za powagę w sprawach piękności i poprawno- ści języka rodzimego.

Alexander hr. Chodkiewicz.

    Wpływowym niezmiernie czynnikiem w obudzeniu

zamiłowania do sceny narodowej miai się stać niezadługo współpracownik Wojciecha Bogusławskiego, Ludwik Dmu- szewski (1777—1847), za czasów pruskich rozpoczynający dopiero swój zawód dramaturga i artysty młodzieniec. Pierwsze jogo występy na scenie odbyły się w roku 1800. Do grona puławskiego zaliczał się i Ignacy Tański, ojciec Klementyny (1761—1805). Cieszył się uznaniem, jako ongi gorliwy członek deputacyi indagacyjnej, dotyczącej dyzunitów. Osiadłszy na stale w Puławach, oddał się

str 101 JÓZEF SZYMANOWSKI I IGNACY TAŃSKI.

Józef Szymanowski.

wzupełności literaturze i był duszą tamecznych zebrań towa- rzyskich, układając zręczne ko- medyjki dla sceny miejscowej.

   Do najruchliwszych w owej

epoce literatów i uczonych nale- żał Jacek Idzi Przybylski il7.">7 do 1819). Rok rocznie od 177U r. puszczał w świat dzieła przeró- żnej treści: kalendarze, grama- tyki i pisma polityczne. Był tło- maczem klasyków -reckich i rzymskich, a jakkolwiek język jego, upstrzony dziwactwami, nie móże być do poprawnych zali- czanym, w każdym razie, nie można odmówić Przybyl- skiemu samodzielności i dążeń do wzbogacenia języka nowemi zwrotami i wyrażeniami.

   Znawstwem i serdecznem  umiłowaniem języka oj-

czystego i literatury słynęli w tejże epoce dwaj bracia Osińscy. Starszy, X. Alojzy (1770-1842), późniejszy biblio- graf, mówca i filolog polski, od roku 1791 profesor w szko- łach pijarskich, gromadził skrzę- tnie materyaly do słownika ję- zyka polskiego i pisarzy polskich. Młodszy, sławny następnie mów- ca i profesor literatury, Ludwik, (1775—1838), już w r. 1799 wy- stąpił na widownię literacką ze zbiorkiem poetyckich utworów, a w r. 1801 wydał wzorowy prze- kład francuskich tragedyj: Al- zyra, Cyd i Horacyusze. Obaj za- jąć mieli niebawem wybitne w ruchu umysłowym kraju sta- nowiska.

Ignacy Tański str 102 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

Jacek Idzi Przybylski.

Pracował jednocześnie w zaciszu wiejskiem, po usu- nięciu się czasowem z widowni publicznej, jeden z najcelniej- szych pracowników wielkiego sejmu, Tadeusz Matuszewic (1765—1819), syn Marcina, ka- sztelana brzeskiego, później- szy minister skarbu za czasów księstwa, senator i kasztelan królestwa. Przekładami poe- matu Delilla o i maginacyi i poezyj Horacego, współza- wodniczy] z Józefem Szyma- nowskim i jak on należał do szkoły puławskiej poetów. Do grona mniej sławnych, lecz z pożytkiem dla sprawy wychowania i znajomości dziejów ojczystych prą- cych pisarzy, należeli w owej epoce: Teodor Waga (1739—1801), autor popularnej Historyi książąt i królów pol- skich i krótkiej geografii historycznej. Kajetan Kwiatkowski _ (1770-1852), ongi szambelan Stanisława Augusta, autor rozprawy politycznej: Próbka pióra bezstronnego obywatela nad stanem teraźniejszym i przyszłym Polski (1780 r.) i przekładów z Gessnera (1789).

   Łukasz Gołębiowski (1773

do 1849), żołnierz kościuszkow- ski, towarzysz prac Tadeusza ' 'zaekieiro i długoletni kustosz jego biblioteki poryckiej, pó- źniejszy zasłużony starożytnik i historyk.

Ludwik Osiński.

str 103 TADEUSZ MATUSZEWIC.

Dwaj bracia Siarczyńscy, pierwszy, Antoni, prawnik (1753—1820), sekretarz sejmowy w r. 1791, autor Dyary- usza sejmowego; drugi, Franciszek (1758—1829), profesor hi- storyi w collegium nobilium, kapłan, gorliwy w swej epoce zbieracz pamiątek ojczystych, z których następnie złożyły się trwalszej wartości jego prace źródłowe. Wawrzyniec Surowiecki (1769—1827, znawca i ba- dacz słowiańszczyzny starożytnej, późniejszy zasłużony ekonomista.

Tadeusz Matuszewic.

Tomasz Święcki (1774—1837), asesor kola rycerskiego w r. 1794, palestrant lubelski i sędzia za czasów pruskich, późniejszy pierwszy geograf historyczny Polski, jaką była przed rokiem 1648, autor cennych monografij historycznych.

     Adam Czarnocki, znany pod nazwą Zoryana Dołęgi

Chodakowskiego (1784—1825) pierwiastkowo praktykant sądowy, archiwista, późniejszy niestrudzony wędrowiec po ziemiach słowiańskich.

    Jan Amor Tarnowski (ur. 1774 w Dzikowie + 1842),str 104

CZĘŚĆ II. ROZDZIAL JEDENASTY.

odebrawszy wychowanie pod okiem wuja swego, Tadeusza Czackiego, w młodości już poważnemi był zajęty pracami i skrzętnie zbierał rzadkie książki i rękopisy, jako mate- ryał do przyszłych naukowych badań.

    Alexander książę Sapieha (1773—1812), w zamierzchłej

u przeszłości Słowiańszczyzny rozmiłowany, dla jej po- znania odbywał w owym czasie podróże po Styryi, Dal- macyi, Gorycyi, Karyntyi, Istryi, Kroacyi, Albanii, Czar-

Alexander ks. Sapieha.

nogórzu. Urodzony za granicą, wychowany kosmopolity- cznie, rozbudził w sobie uczucie do spraw ojczystych, pod wpływem otoczenia w domu księżny Jabłonowskiej w Ko- cku, pani przywiązanej do kraju i nauki.

    Majewski, Walenty Skorochód (1764—1835} znawca

Słowiańszczyzny i uczony archiwista, uczeń Skrzetuskich, żołnierz kościuszkowski, oddany za czasów pruskich źró- dłowym badaniom dziejów starożytnych i prawa. Kazimierz Chromiński (1759—1810), plenipotent biblio- teki Załuskich, profesor historyi powszechnej w Wilnie, zapalony miłośnik książek, mąż głębokiej wiedzy.

str 105 JÓZEF MAKSYMILIAN HR. OSSOLIŃSKI.

    Feliks Bentkowski (1781 — 1852), profesor języka pol-

skiego w Zullichau pod Frankfurtem nad Odrą, lektor ję- zyka i literatury polskiej w uniwersytecie w Halli i li- ceum warszawskiego, późniejszy autor pierwszej „Historyi literatury polskiej, spisem dzieł drukowanych objaśnionej».

    Józef Maksymilian Ossoliński, hrabia na Tęczynie

(1748—1826), od roku 1766 czynny współpracownik „Zabaw przyjemnych i pożytecznych" i „Monitora" przez ciąg lat dwu-

Józef Maksymilian hr. Ossoliński.

dziestu (do 1784) do współki z Naruszewiczem, Bohomol- cem, Albertrandim i Adamem ks. Czartoryskim. Stanowił ważny czynnik naukowego i literackiego życia owej epoki. Michał Hieronim Juszyński (1760-1830), kapłan, pó- źniejszy autor Dykcyonarza poetów polskich, w owej epoce, hołdując modnemu kierunkowi, pisywał wiersze erotyczne, polityczne, satyryczne i tworzył Skotopaski (sielanki), wiersze ulotne, naśladowane z różnych autorów, zanim pod wpływem wydarzeń krajowych przeszedł na pole badań poważniejszych, które jego nazwisko w literaturze utrwaliły.str 106 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

Ksawery Szaniawski.

Skrzetuski Kajetan (1743—1806), profesor histo- ryi, nauki moralnej i prawa w korpusie kadetów, poświę- cał się w wolnych od obo- wiązków nauczycielskich chwilach badaniom nauko- wym, których owocem były: Prawidła początkowe nauki oby- czajowej (1793), Historya poli- tyczna dla szlachetnej młodzi (1773), Historya polityczna kró- lestwa francuskiego (1780), Hi- storya powszechna dla szkół narodowych (1781), Spectaculum politicum i inne rozprawy.

   Grzegorz Piramowicz (1735—1801), kapłan, znakomity

pedagog i mówca, były sekretarz komisyi edukacyjnej i Towarzystwa ksiąg elementarnych, nieocenione dla sprawy wychowania pokolenia ówczesnego położył zasługi. Jego pióra była większa część zarządzeń pomienionych komisyj. Z prac literackich Piramowi- cza, wydanych w okresie cza- ra między 1767 — 1801 rokiem, cieszyły się uznaniem: Dyk- cyonarz starożytności (1779), Fe- dra, Augustowego wyzwoleńca bajki wybrane (1767), Powinności nauczyciela (1787), Wymowa i poezya dla szkół narodowych [1192), Nauka obyczajowa dla ludu (pośm. 1802).

   Józef Kalasanty Szaniaw-

ski (1764—1843), żołnierz ko- ściuszkowski, legionista, naj- gorętszy przedtem stronnik

Józef Kalasanty Szaniawski.

str 107 KS. ONUFRY KOPCZYŃSKI.

reformy, później członek komitetu paryskiego przy Barssie, po powrocie do kraju oddał się gorliwie nauce i pierwszy zaczął obznajmiać społeczeństwo polskie z zasadami filozofii Kanta i Szellinga. Jemu należy się zasługa w podjęciu prób ustalenia terminologii filozoficznej w języku ojczystym. Szaniawski Franciszek Ksawery (1768—1830), profe- sor w Kielcach, późniejszy inicyator szkoły prawa hr. Łubieńskiego.

Ks. Onufry Kopczyński.

   Onufry Kopczyński (1735—1817), pijar, początkowo

pracy nauczycielskiej po szkołach prowincyonalnych od- dany, długie po Europie odbywał podróże, zanim powró- ciwszy do kraju, stal się obok zajęć profesorskich w kon- wikcie szlacheckim, pomocnikiem bibliotekarza Janockiego u Załuskich i członkiem towarzystwa ksiąg elementarnych.

   Praca w bibliotece obudziła w nim serdeczne umiło-

wanie do badali nad budową języka rodzinnego. Ignacy Potocki, kierownik oświaty krajowej powierzył mu zadanie napisania gramatyki polskiej. W 1780 za gramatykę pol- sko-łacińską był nagrodzony medalem de merentibus.str 108 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

Samuel Bogumił Linde.

    W 1784 wydał elemen-

tarz dla szkół parafialnych narodowych, a w roku nastę- pnym: Układ gramatyki dla szkół narodowych. W 1792 r. napisał po łacinie wiersz boha- terski «do niedowiar- ków, którzy, bojąc się potęgi sąsiadów, trwo- żyli się o losy ojczyjzny».

    Po roku 1794 więziony

w Nikolsburgu, wrócił po pię- ciu latach do Warszawy pod rządy pruskie i tu z zapałem oddał się przerwanej nad ję- zykiem narodowym pracy. Dusza gorąca, sprawom kra- jowem oddana, był Kopczyński jednym z pionierów umy- słowego odrodzenia narodu.

    Współrzędnym, a potężnego wpływu na losy i roz-

wój języka narodowego czynnikiem był Samuel Bogumił de Linde, późniejszy niespoży- tej sławy autor Słownika (1771 do 1847). Jakby w stwierdzeniu pewnika o assymilacyjnej sile polskości, przetwarzającej naj- bardziej obce pierwiastki na organicznie ze społeczeństwem spojone ogniwa, Linde, pocho- dzenia cudzoziemskiego, poto- mek tych. którzy w 1707 roku wzywali sąsiadów do akcyi prze- eiw udzielności Rzplitej, przed- stawia typ uczonego polskiego, rzetelnej zasługi dla sprawy literatury, bądź jako badacz jej skarbów językowych, bądź

Hieronim Stronynowski, biskup koadjutor łucki, rektor.

str 109 HIERONIM STROYNOWSKI.

Ks. prof. Stanisław Jundziłł.

jako długoletni kierownik wy- chowania młodzieży polskiej, w liceum pruskiem w War- szawie. Stosunki z Ignacym i Stanisławem Potockimi, Koł- łątajem, Niemcewiczem, Wei- sonhofem i Dmochowskim, za- wiązane w r. 1793 w Lipsku, gdzie Linde był lektorem ję- zyka polskiego w tamecznym uniwersytecie, wpłynęły na obudzenie w nim zamiłowania do badań nad etymologią języ- ka ojczystego, a gdy za czasów ruchu kościuszkowskiego wró- cił do Warszawy, jedyną myślą jego wśród wrzawy wo- jennej było zbieranie po bibliotekach źródeł do zamierzo- nej już wówczas pracy nad Słownikiem, którą kontynuował przy boku Józefa Ossolińskiego we Wiedniu, zanim w po- czątkach wieku bieżącego powrócił na stały pobyt do Warszawy. Dzieło Lindego, poczęte za rządów pruskich, jest dowodem usiłowań owej epoki do stawiania tamy za- grażającym polskości wpływom.

    Pożytecznym pracownikiem na polu kodyfikacyi praw

krajowych, uznanej w następstwie przez rządy pruskie za źródłową, by] Antoni Trębicki (1704—1833), wydawca zbioru: Prawo polityczne i cywilne Korony polskiej i Wieli;. Ks. Lit. (1789—1791). Usunąwszy się po roku 1794 do za- cisza wiejskiego pozostawił po sobie ciekawe owych cza- sów pamiętniki, dotąd jeszcze drukiem nie ogłoszone. Na polu teoryi prawa natury pracował z pożytkiem późniejszy, po Poczobucie, rektor akademii wileńskiej, Hie- ronim Strojnowski (1752—1815). Gruntowny znawca sztuk pięknych i literatury, budził ruch umysłowy na Litwie. Zostawszy członkiem komisyi edukacyjnej, pełnił te obo- wiązki aż do ostatniego podziału Rzplitej, a następnie str ll0 CZĘŚĆ II. ROZDZIAŁ JEDENASTY.

przygotowywał zasady zreformowania wszechnicy wileń- skiej, która za jego rektoratu rozgłośnej w świecie nauko- wym dostąpiła sławy. Jego nauka prawa przyrodzonego, po- kitycznego i prawa narodów, wydana w Wilnie 1785, a na- stępnie przedrukowana w Warszawie, była pierwszą w tej dziedzinie w literaturze polskiej pracą i służyła mlodzieży polskiej pod rządem pruskim jako kompedyum do prawo- znawstwa.

Jan Śniadecki.

Obok wymienionych mężów szereguje się współcze- śnie zastęp innych bojowników na polu budzenia umysło- wego ruchu w kraju pracowników.

   Ignacy Stawiarski (1776-1835), tłomacz i sekretarz

kamery ekonomieczno-wojennej pruskiej, późniejszy pale- strant i tłomacz ordynacyi sądowej pruskiej, oraz prawo- dawstwa napoleońskiego; tlomaczył pieśni Gellerta (1800) i przypadki Telemaka, zajmował się statystyką kraju i wy- jaśnia] zasady zarządu państwowego w Prusiech Połu- dniowych.

   Juliusz Kolberg (1776-1831), inżynier-geograf przy

str 111 BRACIA ŚNIADECCY.

topograficznym pomiarze tychże Prus, pochodzenia cudzo- ziemskiego, późniejszy profesor uniwersytetu, układał pie- śni i hymny dla loży wolnomularskiej i tlomaczył poetów polskich na język niemiecki.

   Kazimierz Kontrym (1772—1836), żołnierz kościu-

szkowski, należał na Litwie przed 1806 r. do czynnych współpracowników powszechnej gazety literackiej, pod redakcyą

Jędrzej Śniadecki.

prof. Groddka. W czasach późniejszych grupował około siebie wszystkie wpływowe czynniki umysłowego życia na Litwie.

  Marcin Odlanicki Poczobut (1728—1810), znakomity

astronom i twórca obserwatoryum wileńskiego, odkrywca konstellacyi, której nadał nazwę «Ciołka Poniatowskich».

  Stanisław Jundziłł (1761—1847), zasłużony botanik,

opisaniem roślin litewskich według układu Linneusza położył pierwsze podwaliny terminologii botanicznej w literaturze polskiej.str 112 CZĘŚĆ II ROZDZIAŁ JEDENASTY.

  Ponad wszystkimi wszakże działaczami ówczesnej

epoki, którzy naukę polską zaszczytnie nietylko w kraju, lecz i po za jego granicami reprezentowali, górują nazwi- ska braci Śniadeckich: Jana (1756 — 1830 i Jędrzeja (1768—1838).

  Pierwszy, już za Kołłątaja, profesor statystyki, hi-

drauliki i logiki w Krakowie, w długich podróżach wszedł w bliższe stosunki z najznakomitszymi uczonymi epoki, zanim, sprowadzony w roku 1781 do kraju, rozpoczął na wszechnicy krakowskiej wykłady astronomii i matematyki wyższej. Jego obserwacye astronomiczne drukowały przez

szereg lat