Komitety Obywatelskie po 1989
Spis treści
Krótka historia Komitetów Obywatelskich
Co wiemy o Komitetach Obywatelskich z 1989 i 1990 roku? W naszej Bibliotece Historii Społecznej jedynie 4 pozycje dotyczy bezpośredniego tematu. To mało, bardzo mało zważywszy, że był to ruch społeczny, który zaangażowały się w całym kraju tysiące ludzi organizując setki lokalnych komitetów obywatelskich. Ruch, który niewątpliwie doprowadził do zwycięstwa strony społecznej w częściowo wolnych wyborach w czerwcu 1989 roku a w 1990 umożliwił zmianę na poziomie lokalnych w wyborach samorządowych. Być może nie tylko warto przypomnieć sobie tę historię, ale także zastanowić się czy płyną z niej lekcje na dziś.
Więcej niż Solidarność
Pod koniec 1988 roku sytuacja wyglądała zupełnie inaczej niż w 1980. Wtedy władza państwowa była w odwrocie, a społeczeństwo zorganizowane w system komitetów strajkowych czerpało swoją siłę w załogach wielkich zakładów pracy. Po czasie stanu wojennego i wieloletniego konfliktu władza - społeczeństwo obie strony wychodziły osłabione, ale nie przegrane, Strajki w 1988 w zasadzie zakończyły się klęską, a obok wychodzącego z podziemia związku zawodowego aktywność wykazywały i inne środowiska jak np. ruch Wolność i Pokój, Niezależne Zrzeszenie Studentów czy Kluby Inteligencji Katolickiej. I tak 18 grudnia 1988 r. na kolejnym spotkaniu grupy ekspertów spotykających się na zaproszenie Lecha Wałęsy postanowiono ukonstytuować się jako Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ “Solidarność”. 6 lutego 1989 rozpoczynają się obrady Okrągłego Stołu. Zapada decyzja o częściowo wolnych wyborów. Czasu mało, a trzeba przeprowadzić kampanię wyborczą.
Pospolite ruszenie
Regionalne Komitety Obywatelskie “Solidarność” powoływane były w kwietniu 1989 roku. Z uwagi na cel - udział w wyborach - nowe instytucje nie mogły w pełni powielać regionalnej struktury NSZZ Solidarność. Oczywiście komitety powstały na poziomie województw a także w poszczególnych miastach, dzielnicach gminach. Ich zadaniem było stworzyć listę kandydatów do Sejmu, zrobić wszystko by przeprowadzić skuteczną kampanię wyborczą i zapewnić kontrolę nad uczciwym przebiegiem wyborów. Oczywiście nie wszystko szło bezkonfliktowo, ale udało się utrzymać jedność i doprowadzić rzecz do zwycięskiego końca. 4 czerwca – I tura wyborów wyborów, która już pokazała zwycięstwo strony społecznej, a 17 czerwca, na dzień przed II turą, zapadła decyzja Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „S” o likwidacji regionalnych komitetów obywatelskich.
Usamodzielnienie
Dyskusja wokół dalszego istnienia komitetów była burzliwa. Część komitetów się rozwiązała, część przekształciła się, a część działała dalej. W każdym razie mimo, że komitety deklarowały daleko idącą współpracę z NSZZ Solidarność i NSZZ Solidarność Rolników Indywidualnych stawały się coraz bardziej samodzielne. Tworzyły całą mozaikę form organizacyjnych. Część z nich rejestrowała się jako osobne stowarzyszenia. Część budowała od góry do dołu struktury oddziałowe. Inne od dołu tworzyły struktury federacyjne. Powstały nowe komitety czasem konkurencyjne. Tworzyły się poziome struktury, organizowano zjazdy i konferencje. Tworzono, przy wsparciu Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej, system szkoleń dla osób zainteresowanych tworzącym się samorządem.
To był autentyczny ruch społeczny, który mimo bardzo różnorodnego oblicza ideowego (starano się nie dopuścić do polityki partyjnej wewnątrz komitetów), na który składało się tysiące osób, setki struktur organizacyjnych.
Komitety biorą władzę
Patrząc z punktu widzenia praktyki społeczno-politycznej wpływ komitetów na władzę lokalną rozpoczął się jeszcze przed wyborami. W oparciu o Komitety Obywatelskiego powstawały biura poselskie posłów OKP (Obywatelski Klub Parlamentarny), a władze lokalne i regionalne zaczęły brać pod uwagę postulaty odpowiednich komitetów obywatelskich i konsultowały z nimi część decyzji. Zdarzało się, że komitety delegowały do władz jako obserwatorów swoich przedstawicieli lub wręcz wymuszały zmiany personalne. Przypieczętowaniem tego procesu były wybory samorządowe (27 maja 1990), w których ponad 40 % możliwych miejsc zdobyły Komitety Obywatelskie Solidarność. Zaangażowanie się części sporej części działaczy w politykę na szczeblu krajowym (OKP) lub w pracę w samorządach lokalnych musiało osłabić ruch komitetów. Dodatkowo część z osób zaangażowanych zajęło się tym co ich interesowało do biznesu, do nauki, do mediów. Wywalczona wolność miała właśnie dać im taką możliwość.
Wojna na górze, czyli starcie zwolenników Lecha Wałęsy i Tadeusza Mazowieckiego w Komitecie Obywatelskim przy Lechu Wałęsie (symboliczne odwołanie Henryka Wujca 1 czerwca) doprowadziła też do podziału w ruchu komitetów. 30 czerwca odbyła się konferencja przedstawicieli komitetów obywatelskich zwołana przez Lecha Wałęsę i Zdzisława Najdera zaś 1 lipca przedstawicieli komitetów obywatelskich z udziałem premiera Tadeusza Mazowieckiego. 22 lipca powstała Krajowa Konferencja Komitet.w Obywatelskich, od której odchodziły komitety opowiadające się za koncepcją powstającego ROAD (Ruch Obywatelski Akcja Demokratyczna). Jednak ciągle był to ruch pluralistyczny choć dominowały w nim wpływy partii Porozumienie Centrum i Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe. O wewnętrznym pluraliźmie świadczyć może fakt, że “na jednej z kolejnych konferencji krajowych doszło do głosowania nad poparciem dla poszczególnych kandydatów na prezydenta, Wałęsę wsparło 91 delegatów, a Mazowieckiego zaledwie siedmiu. Natomiast 35 osób odmówiło poparcia któregokolwiek z nich” Po zwycięstwie Wałęsy w wyborach prezydenckich powstał jeszcze Krajowy Komitet Obywatelski, a dotychczasowe struktury przekształciły się w związek stowarzyszeń pod nazwą Krajowa Konferencja Komitetów Obywatelskich. Jednak nie odegrały już systemowo większej roli.
Bibliografia
Opis przygotowany głównie na podstawie Inka Słodkowska Komitety Obywatelskie 1989-1992. Rdzeń Polskiej trasformacji, Warszawa 2014, a także m.in. Janusz Baster Budowanie Samorządu Krakowa Kraków 2015, Barbara Lewenstein Wojciech Pawlik tekst o warszawskich komitetach obywatelskich w" Kowalski Sergiusz (red.) Pierwszy krok do Europy. O komitetach obywatelskich, partiach politycznych i wyborach. Warszawa, 1990.
