Rozwój stowarzyszeń w dawnej Polsce, Cezary Łagiewski

Źródło

Przewodnik Społeczny z 1919 r., Domena publiczna

Przedruk w FederalistKa 16/2014

śródtytuły asocjacje.org

Początku ruchu stowarzyszeniowego historia dopatruje się w stowarzyszeniach, tworzonych w celu wspólnego połowu ryb. I u nas, w Polsce, nad morzem Bałtyckiem, wśród braci Kaszubów spółki takie istniały. Do dziś przetrwały ślady tych organizacji w Jastarni i na Helu. Rzecz prosta, że spółki te nie miały ustaw pisanych, że wszystko oparte tu było na prawie zwyczajowem i ustnych umowach. Czy, poza rybackiemi, istniały jeszcze w tej epoce jakie inne stowarzyszenia w celu wspólnego wykonywania prac – nie wiemy. Stwierdzić jednak możemy, że i na ziemiach naszych ruch stowarzyszeniowy istniał bardzo dawno i że u nas w swem pierwotnym stadium był oparty na zwyczajach i osobistych uchwałach.

Rozwój stowarzyszeń w dawnej Polsce

Bractwa

Z rozwojem chrześcijaństwa i prawa pisanego zaczyna się druga epoka życia stowarzyszeń, epoka ta nosi charakter wybitnie wyznaniowy z małymi wyjątkami ściśle z  Kościołem jest związana. Okres ten w  naszej historii ciągnie się aż do czasów Królestwa Kongresowego, w  postaci specjalnych zrzeszeń częściowo do nas dochodzi – kończy się jednak w swem dominującem stanowisku już w drugiej połowie osiemnastego stulecia. Tutaj mamy do czynienia z tak zwanymi przywilejami, nadawanymi bądź przez papieży bądź też przez królów polskich. Za czasów królów elekcyjnych sejm przywileje królewskie miał prawo potwierdzać.

Stowarzyszenia na tych podstawach oparte, a  zazwyczaj bractwami zwane dadzą się podzielić na pięć rodzai: bractwa kościelne, bractwa miłosierdzia, cechy rzemieślnicze, konfraternie kupieckie i strzeleckie.

Najstarsze bractwa

W  „Encyklopedii Kościelnej” znajdujemy wzmiankę, że klasztor OO. Benedyktynów w  Lubinie już w  XII wieku miał u  siebie bractwo zapewne pierwsze na całą Polskę. W Krakowie istniało Bractwo św. Zofii, przy kościele św. Marka już na początku XIII wieku. Dalej w temże stuleciu miało być zaprowadzone Bractwo Matki Boskiej. W XIV w. zostaje erygowane Bractwo przy kościele św. Szczepana w Krakowie (1387 r.). Z kolei idą bractwa: żołnierskie – św. Michała Archanioła (w Krakowie z 1596 r.), confraternitas compassionis (założone przez Marcina Szyszkowskiego, kanonika, a późniejszego biskupa krakowskiego) w Krakowie kongregacja (w 1604 r. w Kaliszu), Św. Anny (w r. 1632 przy kościele św. Anny w  Poznaniu i  przy kościele w  Witowie, na Kujawach), Opatrzności Boskiej (w Krakowie), Św. Ducha (w Krakowie, Sandomierzu, Kaliszu), Ubóstwa Chrystusowego (w  Krakowie), Najświętszego Sakramentu (w  r. 1610 przy kościele Bożego Ciała w  Krakowie), Pięciu ran Zbawiciela (w Krakowie i Wilnie), Krzyża Świętego i Zbawiciela (w Krakowie), Męki Pańskiej (w Krakowie), Straż Honorowa Serca Pana Jezusa (przy kościele Panien Wizytek w  Krakowie), Oczyszczenia N. Marji Panny (w Krakowie, przy kościele OO. Dominikanów w r. 1621), Wniebowzięcie N.M.Panny (w Krakowie), Św. Anioła Stróża (w dniu 8 października 1626 r. na Jasnej Górze), Św. Jana (w Toruniu), Św. Komunii (w r. 1753 w Kaliszu), Św. Barbary (w Warszawie) oraz św. Różańca i św. Szkaplerza (oba w Warszawie). Z zestawień miejsc, w których pierwszy raz dane bractwa powstawały widać, że najpierw uprzywilejowanem miastem był Kraków, a następnie Warszawa. I w tych wypadkach pierwszeństwo oddawano stolicy, co wskazuje, że królowie polscy bractwa specjalnie popierali. W szczegółach widzimy, że na prośby króla Zygmunta III-go prymas Jan Wężyk na synodzie piotrkowskim polecił, aby w jego archidiecezji przynajmniej przy jednym kościele w dekanacie bractwo św. Anioła Stróża zaprowadzone było. Bractwa miały na celu modlitwę i umoralnienie. Sięgały one i do wychowania młodszych pokoleń. Dość powiedzieć, że Bractwo Oczyszczenia Najśw. Marji Panny stworzone zostało dla krakowskiej młodzieży akademickiej. Odgrywały one bardzo ważną rolę w życiu społecznem i były ważnym czynnikiem w demokratyzacji. Do bractw należeli wszyscy, niewyłączając wzmiankowanych wyżej dostojnych protektorów. Do Confraternitas compassionis w Krakowie należeli: Zygmunt III, Władysław IV i Jan Kazimierz.

Bractwa literackie

Na wyróżnienie zasługują tak zwane bractwa literackie. Skąd ich nazwa pochodzi dociec trudno. Zdaje się, że nazwa ta pochodzenie swoje czerpie z warunku konieczności władania umiejętnością czytania i pisania. Pierwsze bractwo literackie powstało w 1404 r. w Krakowie, założone przez kapłanów i kupców, „którzy śpiewali psalmy w czasie nabożeństw.

W rękopisach Biblioteki Krasińskich znajduje się „Księga konfraterni literackiej pod wezwaniem Matki Boskiej w Skrzynnie”. Najciekawszą jest Archikonfraternia Literacka w  Warszawie. Powstała ona w  roku 1547 przy kościele Św. Jerzego. Od r. 1637 istnieje u św. Ducha, w r. 1657 przenosi się do św. Jana, we dwa lata później widzimy ją u Jezuitów, w r. 1669 wraca znów do ś-to Jańskiej świątyni, a  w  roku 1678 zajmuje kaplicę Niepokalanego Poczęcia w  tymże kościele. Tytuł archikonfraterni nadał jej bp. Wierzbowski, a wśród protektorów tej instytucji spotykamy: Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana Sobieskiego i Stanisława Augusta.

Archikonfraternia Literacka w  Warszawie posiadała kilka kamienic i duże zapisy.

Bractwa dobroczynne

W bractwach prawie wszystkich koncentrowała się materialna pomoc wzajemna, a wiele było bractw, których głównem zadaniem była dobroczynność.

Do takich zrzeszeń należą: Bractwo ubogich przy kościele Św. Jana Chrzciciela Starego Miasta Warszawy, Zgromadzenie Miłosierdzia założone w Krakowie i Warszawie przez ks. Piotra Skargę, a utrzymujące szpitale (warsz. Zgr. Miłosierdzia utrzymywało szpital Ś-go Łazarza), Bractwo Ś-go Rocha, ufundowane przy kościele Ś-go Krzyża w Warszawie (utrzymujące szpital tejże nazwy), Bractwo św. Benona w Warszawie, „gdzie w r. 1711 oddało wielkie zasługi zapowietrzonym”. Na prowincji notujemy: Bractwo Ubogich w Gostyniu, Bractwo św. Józefa z Arymatei i św. Nikodema, założone przez Jana Jachnowicza w Wilnie celem grzebania umarłych zwłaszcza ubogich, Bractwo Ś-tej Katarzyny, powstałe około 1350 r. na Pomorzu również urządzające pogrzeby ciał zmarłych, które morze na brzeg wyrzuciło. Nie pozostały też bractwa bez wpływu i na piśmiennictwo nasze. Już w XVII wieku poświęcają im swe prace ks.ks. Trzciński i Justyn Pomorski. Ze współczesnych uwzględnia bractwa wielu piszących, wśród których na uwagę zasługuje dr. Gedroyć, z  nieżyjących zaś historyków XIX wieku – Sobieszczański w  swych „Dziejach Dobroczynności” i Weinert (Starożytności Warszawy). Mimo pewnego epizodycznego wyczerpania tego przedmiotu bractwa stanowić będą bogaty dla historyka materiał. Bractwom zawdzięczamy powstanie wielu pieśni kościelnych, wśród których pierwsze miejsce zajmują tak bardzo popularne i do dziś w czasie wielkiego postu śpiewane „Gorzkie żale”, napisane jeszcze w r. 1707 dla Bractwa Św. Rocha przy kościele Ś-go Krzyża w Warszawie.

Brak odpowiednich danych nie pozwala nam wyliczać wszystkich bractw kościelnych. Podane przez nas szczegóły są najbardziej zasadnicze – wskazują nam, że bractwa kościelne w  Polsce średniowiecza ważną odgrywały rolę, że nie pozostały bez wpływu na rozwój naszej narodowej kultury.

Cechy

To samo da się powiedzieć o  czasach [przwdopodobnie „cechach” – przyp. red.] rzemieślniczych, które są typem średniowiecznych stowarzyszeń zawodowych. Rzemiosła całkowity dawniej tworzyły przemysł. Historja cechów polskich jest zarazem historją przemysłu naszego, a ciągnie się ona od czasów wprowadzenia do Polski prawa magdeburskiego[1]. W przeciwstawieniu się do bractw cechy są organizacjami więcej świeckiemi. Bractwa kościelne zatwierdzali papieże repective z ich polecenia inni dostojnicy Kościoła – tutaj królowie występowali zazwyczaj w  charakterze protektorów; w  cechach zaś królowie zatwierdzali statuty, mówiąc współcześnie językiem „nadawali cechom przywileje”. Bractwa pozostawały pod zwierzchnictwem księży – cechy zaś pozostawały w zależności od zarządów miast. Ale i cechy nie były zabarwienia religijnego pozbawione. I one miały charakter wyznaniowy. Typowym tu był warunek, że „każdy kto przyjętym i wyzwolonym być chciał lub czasu swego za majstra zostać ten nie może być innej jak rzymsko-katolickiej religji, tak, żeby, co Kościół rzymsko-katolicki mieć chce, obserwował i te artykuły jak w sobie opiewają zachował. Także magister małżonkę swoją, dzieci, towarzysze i dyscypuły do nabożeństwa nakłaniać”. Niewolno było braciom cechowym z kobietami innych narodowości się żenić, a wdowy po majstrach, wychodzące powtórnie za innowierców za mąż, wszystkie prawa do cechu traciły. Nabożeństwa za zmarłych członków cechów, msze na intencję wyboru seniora i wiceseniora, udział cechów w  procesjach Bożego Ciała – wszystko to wskazuje na religijny charakter cechów. Pozatem były cechy instytucjami stanowemi, broniły bowiem interesów rzemiosł, zabezpieczały majstrów cechowych od konkurencji tak zwanych partaczy. Pomoc wzajemna koleżeńska oraz regulowanie stosunków pomiędzy majstrami, towarzyszami i terminatorami dopełniały tu całości. Mieliśmy w  dawnej Polsce cechów bardzo dużo, a wśród nich spora ilość liczyła wielu majstrów, towarzyszów i uczniów. Dążyły więc te instytucje do utworzenia odrębnej korporacji i zaczęły przeciwstawiać się władzom eo ipso szlachcie, która też wymogła na królu Zygmuncie Starym znaczne dla cechów ograniczenia, a za królów elekcyjnych postarała się silnie w działalności je skrępować. Dopiero wypadki z końca XVIII wieku wysunęły cechy na widownię [2]

Cechy krakowskie

Cechy krakowskie na największą zasługują uwagę. Była ich ilość dość spora. Chciały cechy te rej wodzić i nad całym krajem władzę roztaczać, co było powodem waśni, ale królowie pretensjom tym umieli kres położyć. W. Surowiecki w swej cennej pracy „O upadku przemysłu i miast w Polsce” wylicza cechy: aptekarzy, złotników, jubilerów, malarzy, muzyków, cyrulików, krawców jedwabnych, krawców pospolitych, kuśnierzów z  drogich futer, kuśnierzów pospolitych, pasamonników, haftarzów, zegarmistrzów, kotlarzów, puszkarzów, ludwisarzów, płatnerzów, snycerzów, rymarzów, muczników, miechowników i sukienników. Brak danych nie pozwala nam podać opisów wszystkich cechów. Np. Józef Ignacy Kraszewski w swym opisie Wilna wylicza inne zupełnie istniejące tam cechy, a mianowicie: złotników, skórników, kuśnierzy, safjaników, zameczników, rymarzy, szewców, postrzygaczy, garncarzy, pasamonników, słodowników, kowali, ślusarzy, stolarzy, cieśli, stelmachów, krawców, magierników, pończoszników, księgarzy, murarzy, kotlarzy, zbrojowników, iglarzy i introligatorów. Śmiało można określić liczbę rodzai cechów około 30. Najwięcej istniało w Krakowie, Warszawie, Poznaniu i Wilnie. Niebrak ich było i w mniejszych miastach. Większość cechów przypada już na XVI wiek. W tym czasie powstały w Wilnie cechy rymarzy, murarzy, cieśli i stolarzy. Z dochowanych od r. 1580 dokumentów cechu malarzów w Krakowie widać, że nie pozostał on bez śladu na rozwój sztuki polskiej. Wiele cechów warszawskich początkami swymi sięga czasów książąt Mazowieckich. Sochaczew w  XV i  XVI wiekach liczył 22 cechy, Szydłów w 1523 r. – 9 cechów. W Kole n./W. w r. 1513 oprócz innych cechów, które osobne miały przywileje Zygmunt Stary potwierdził cechy: sukienników, nożenników, kowalów, parników, ślusarzów, siodlarzów i zdunów. W Piotrkowie widzimy cechy: rzeźników (1550 r.), postrzygaczy (1552 r.), krawców (1590 r.), stolarzy, siodlarzy, młynarzy, mieczników i stelmachów (1597 r.), cyrulików (1604 r.) i płócienników (1610 r.). Ks. Goworowski odnalazł dwa dokumenty na pergaminie z podpisem króla Zygmunta III dotyczące cechu piekarskiego w Wieluniu. Raciborski wspomina w swej „Monografii Kalisza”, że król Jan Kazimierz w  r. 1662 zatwierdził ustawy i  przywileje cechów kaliskich. W Łowiczu istniały cechy złotników, do których należeli: snycerze, szkatulnicy, malarze, szmuklerze, książnicy (introligatorzy) – od r. 1616, cyrulików (od r. 1632), ślusarzy, do których należeli miecznicy, ludwisarze, nożownicy, fremernicy, iglarze, sztukmistrze czyli zegarmistrze (od r. 1642), piwowarski (od r. 1692) – dalej idą cechy: murarski, ciesielski, olejników, mielcarzy (r. 1745) i t. d.

Bractwa kupieckie

Obok cechów istniały w dawnej Polsce konfraternie kupieckie. O ile akta cechowe są materjałem dla historyka przemysłu – o  tyle dokumenty konfraternij kupieckich stanowią źródła dla historii handlu. Konfraternie egzystowały w Krakowie, Poznaniu, Warszawie, Piotrkowie, Wilnie, Łowiczu, Kaliszu i Gdańsku.

O  konfraterni czyli kongregacji krakowskiej pisał profesor dr. Paśnik w dziele p.t. „Dzieje handlu i kupiectwa krakowskiego”, wydanem wespół ze Stanisławem Kutrzebą z okazji pięciowiekowego jubileuszu tej prastarej instytucji. Kongregacja krakowska posiada w  swych aktach najstarszy dokument z r. 1410. Konfraternia w warszawie doczekała się sumiennego monopgrafa w  osobie pana Augusta Zalewskiego, autora książki „Konfraternia kupiecka miasta starej Warszawy”. Jej najdawniejszy dokument nosi datę 1525 roku aczkolwiek są przypuszczenia, że konfraternia ta istniała za czasów książąt Mazowieckich. W konfraterni poznańskiej data powstania nie jest ustalona, i tutaj za początek jest uważana najdawniejsza pozostała pamiątka. Nosi ona datę 1444 roku. Konfraternię poznańską opisał Włodzimierz Trąpczyński – opis ten jest zrobiony jedynie w formie publicystycznej. Nie posiada tej waryości, jaką mają prace Paśnika i  Zalewskiego. Konfraternia kupiecka w Poznaniu oczekuje na poważnego badacza, a oczekuje tembardziej, że Ignacy Baranowski odnalazł jej akta, dotyczące XV i XVI wieku. Akta te przechowuje Bibljoteka Ordynacji Krasińskich. Bractwo kupieckie w  Piotrkowie miało nadane przywileje w  r. 1487; o  konfraterni Łowickiej słabe mamy ślady. Władysław Parczyński autor „Łowicza” mówi, że konfraternia ta jest najstarszą organizacją w tem mieście – mówi też o prawach nadanych kupiectwu łowickiemu już przez Zygmunta Starego – nie wspomina jednak, czy prawo to dotyczyło już zorganizowanego kupiectwa. Jeszcze w  r. 1905 piszący te słowa udawał się do Łowicza w celu przestudiowania akt b. konfraterni tamtejszej, akt tych jednak nie znalazł i otrzymał odpowiedź, że rozebrali je między siebie mieszkańcy Łowicza ot tak, na pamiątkę. Nie wierząc w to kilka lat później czynił poszukiwania w Muzeum Łowickim – nic nie znalazł. Tutaj dodać jeszcze trzeba, że w Łowiczu istniała konfraternia prasolska (handlująca solą), istniejąca już w r. 1526.

W Wilnie egzystowała Communitas (Bractwo) kupiecka Wileńska, składała – jak mówi J.I. Kraszewski – Magistratowi umówioną opłatę, miała swoje prawa i  artykuły potwierdzane przez panujących (Zygmunt IIIci r. 1630). Do dwóch posłów przez Magistrat na sejmy wyprawianych, Bractwo swojego trzeciego dodawało. Miało ono prawo uchwalania składek i poborów na siebie. Z szafarstwa dochodów miejskich liczby słuchało. Kupców co rok starszych po sześciu wybierano, po połowie obojej wiary, z sześćdziesięciu głównych, z których połowa była łacinników, a połowa greków. Pięć było alternat alias stołów kupieckich, tak iż z każdego z nich kolejno wybierali starszych. Przyjmowano do konfraterni tej tylko mieszczan wileńskich, za poświadczeniem Magistratu, iż przysięgę na posłuszeństwo prawom wykonali. Kupcy mieli sobą dzielić się na klasy towarów, jakimi handlowali. Najwidoczniej od innych oddzielili się solennicy, handlujący solą, śledziami, masłem, weskiem i t. p., których też zwano czasem „kupcami solennej zabawy”. Ci od łasztu soli płacili Magistratowi po 2 gr. Oni w  r. 1673 na załatwienie opłaty od skarbu, ukończenia sprawy o czopowe przeznaczali dochód z woskobojni. Na rozporządzanie przychodami wyznaczali komisarzy. Najmniej dawną była „konfraternia kupiecka wyznania Greckiego” w Kaliszu, powstała bowiem w r. 1768. Posiadała ona dom własny w rynku, a w nim kapliczkę dla wyznawców obrządku wschodniego. O konfraterni Gdańskiej wspomina Korzon [3].

Bractwa strzeleckie

Bractwa strzeleckie w dawnej Polsce reprezentowały z jednej strony rodzaj stowarzyszeń sportowych, z drugiej zaś posiadały cel realny: obronę miast przed napadami. I ich wprowadzenie zauważyć się daje w pewnej łączności z wprowadzeniem do Polski prawa magdeburskiego. Większy ich rozwój widzimy już za króla Kazimierza Wielkiego. Posiadały bractwa strzeleckie: Kraków, Warszawa, Toruń, Lwów, Poznań, Kalisz i Łowicz. W Warszawie bractwo strzeleckie nazywało się Bractwem Łuczników (Fraternitas sagittariorum). Pierwszy dokument datuje się z 1539 roku. W bractwie tem był zachowany obchód króla kurkowego. Popisy odbywały się trzy razy do roku. Bractwo Łuczników w  Warszawie za króla Zygmunta III i  Władysława IV-go było nieczynne – wznowił je Jan Kazimierz w r. 1652 i funkcjonowało ono do 1765 r. Strzelnica przez bractwo utrzymywana na Lesznie zamkniętą została w 1772 roku. T-wo strzeleckie lwowskie istniało już w XIV wieku, ono zarządzało załogą miasta; dawne obyczaje potwierdził tu Zygmunt August. Nagrody między innymi otrzymał Maciej, złotnik za kurka srebrnego na strzelnicę (r. 1495) i burmistrz Mikołaj Krayzer (w 1531 r.). Instytucję tę opisał Tomasz Kulczycki: („Rząd historyczny T-wa Strzelców Lwowskich”, Lwów 1848 r.). Michał Korybut-Wiśniowiecki w r. 1672 przywilejami obdarzył założone w tym czasie, w Kaliszu Bractwo Strzeleckie „Confraternitas artis i aculatoriae”, którego pierwszym seniorem był Michał Tyczkowski a wiceseniorem – Jerzy Szczepański, obadwaj m. Kalisza obywatele. Według aktu sporządzonego 6 czerwca t.r. Kaliskie Bractwo Strzeleckie liczyło około 60-iu członków, którzy obierali ze swego grona dwóch marszałków, dwóch chorążych, jednego miecznika, jednego notariusza-pisarza, jednego notariusza tarczowego i 2-ch dyspozytorów. Przywileje nadane Kaliskiemu Bractwu Strzeleckiemu przez króla Michała potwierdzał w dniu 2 grudnia 1746 roku w Warszawie król August III.

Bractwa artystyczne

Formę bractw przyjmowały w Polsce pierwsze zrzeszenia artystyczne. Bractwo muzyczne „Uzualistów” w  Warszawie istniało przy kościele Ojców Karmelitów Bosych na Krakowskiem Przedmieściu, przy ołtarzy Ś-go Krzyża. W dniu 3 marca r. 1717 król August II zatwierdził je, zaznaczając, że za rzecz słuszną uznaje, aby „dawną tę pobożną ich intencję aprobować”. Nadto dodał: „My tedy August król do pomienionej supliki skłaniając się, wyżej wyrażone punkta i kondycje kongregacji uzualistów w mieście naszem, w Warszawie będących, ad normam praw, które mają od nas nadane i pozwolone w innych miastach tacy „muzykanci”.

Z tego wywnioskować należy, że bractwa muzyczne i na prowincji istnieć musiały. Ale i w samej Warszawie bractw muzycznych było więcej. Weinert powiada, że „Warszawa bogobojnością od swojej kolebki odznaczająca się posiadała także w swych murach za czasów Rzeczypospolitej różne i mnogie bractwa muzyczne”. Statut Uzualistów potwierdzali: August III (w dniu 15 lutego 1739 r.) i Stanisław August (16 maja 1766 r.). Starszym tutaj przy ostatnim królu był Tomasz Lasocki. Uzualiści w r. 1765 prowadzili spór z artystami Mariackimi, o którym dziś dużo pisze wspomniany przez nas Weinert.

Zrzeszenie Artystów Mariackich założył Stanisław Jaźwiecki, za Augusta III (w dniu 13 grudnia 1754 r.) przy kościele Nawiedzenia Panny Marji Nowej Warszawy. Tutaj przynależność uwarunkowano posiadaniem pewnych kwalifikacji – przewidziano też pomoc wzajemną.

inicjatywy spółdzielcze

Ze spółek ekonomicznych istniejących za Jagiellonów wymienić należy przedewszystkiem spółkę dla zakupu różnych materiałów surowych potrzebnych do wyrobu tkanin. Spółka ta istniała w  Tustanowicach, w Galicji Wschodniej, a pozostawała pod kierunkiem miejscowego burmistrza. Zajmowała się ona i sprzedażą wyrobów tustanowiczan, mając jednego odbiorcę niejakiego Kijasa, bogatego kupca we Lwowie.

Nadto już w XVI w. okolicach Chełmna i Torunia istniały bractwa, mające na celu wzajemną sąsiedzką pomoc w razie pożarów. Zupełnie wyraźny ślad takiego związku spotykamy w r. 1623 pomiędzy Gdańskiem i Elblągiem w tak zwanych „Żuławach”, gdzie wójci i radni wszystkich gmin należących do związku zorganizowali wzajemną sąsiedzką pomoc na wypadek pogorzeli, udzielaną w gotówce odpowiednio do ilości mórg ziemi, uprawianej przez każdego ze stowarzyszonych.

Towarzystwa

W połowie osiemnastego stulecia w życiu naszych stowarzyszeń następuje zwrot w kierunku zrzeszeń od kościoła niezależnych.

Na pierwszem miejscu postawić wypada towarzystwa oświatowe. O ile Tadeusz Korzon w swych „Wewnętrznych dziejach Polski za Stanisława Augusta” neguje je czy świadomie czy też z  braku o  nich materiału – o tyle żywo interesuje się niemi Władysław Smoleński, ten niestrudzony badacz umysłowości polskiej z  ostatniego okresu d. Rzeczypospolitej. W pracy swojej „Towarzystwa Naukowe i Literackie w Polsce w końcu XVIII wieku” – zebrał on dużo o tych instytucjach szczegółów. Z pracy tej dowiadujemy się, że już w roku 1698 w Warszawie zawiązało się towarzystwo naukowe, które jednak bez śladów działalności upadło. W r. 1743 istniało w  Gdańsku Towarzystwo Przyrodnicze (Gesellschaft der Naturforscher). Ks. Józef Załuski ogłosił pod datą 2 stycznia 1744 r. „Projekt asocjacji kilkunastu lub kilkadziesiąt uczonych lub w czytaniu nowowychodzących w cudzych krajach ciekawych lukubracji kochających się osób”. Tenże Załuski w r. 1753 projektuje założenie Akademia Mariana na wzór Akademii włoskiej. Mitzner opracował statut dla Collegium medium, który, za wstawiennictwem się Małachowskiego August III, w dniu 5 grudnia 1752 roku zatwierdził. Nie wszedł on jednak w życie z powodu braku sankcji sejmu, który wtedy nie funkcjonował. Mitzner, mimo to, krzątać się zaczyna około organizowania towarzystw prywatnych ogłasza w r. 1755 projekt zrzeszenia „Instituti literarii”, które nie przekraczało granic spekulacji księgarskiej” – Mitzner bowiem był właścicielem drukarni. Instytut societatis Literariae ad edendos optimos et Poloniae utilissimos libros (Towarzystwo literatów w Polsce ustanowione) funkcjonowało od 1765 do 1770 r. Wydało ono cały szereg prac dawnych, zbiorów różnych autorów, wydawnictw cudzoziemskich. Wśród jego uczestników spotykamy Adama Czartoryskiego i Minasowicza.

„Warszawskie Towarzystwo Fizyczno-Chemiczne” albo „Warszawskie Fizyczno-Chymickie Zgromadzenie” egzystowało od r. 1767 i wydało: „Różne uwagi Fizyczno-Chymicznego Warszawskiego Towarzystwa na rozszerzenie praktycznej umiejętności w Fizyce, Ekonomji, Manufakturach i Fabrykach osobliwie względem Polskiej I tom I część z jednym kopersztychem, które z  niemieckiego na polskie przetłumaczył X. P. Twardy w  Warszawie 1769. Nakładem Michała Greli[4] , komisarza Nadwornego y Bibliopoli J. K. Mości”. We wstępie pracy tej czytamy: „pod jasnoświetnem berłem ninie panującego króla JM-ści wszystkim pilnym i uczonym pochop czyli zachęcenie się daje i wszystkie na to zmierzają usiłowania ażeby tych, których sposobność w kraju doświadczonym będzie, zażywano. Spodziewamy się tedy, że jak Synowie Ojczyzny tak też i cudzoziemcy, którzy już za teraźniejszego zamieszkania się, imię poddanych państwa przyjęli, za powinność to sobie mieć będą, wrodzone dary swoje na pożytek współmieszkańców praktycznie obracać a to tem więcej im ważniejsze są owoce, któremi się im samym nagroda pokaże”, a dalej: „że się na dwojaki sposób Rzeczypospolitej przysłużymy, ponieważ się usiłujemy takowe założyć Zgromadzenie, w którym się każdemu miejsce oferować będzie, aby tym łatwiej mógł sposobności swojej się dowiedzieć. Ku temu końcowi takieśmy rozporządzenie uczynili:

1. Żeby prace osobliwe na pożytek pospolity służyły,

2. żeby się każdemu sposobnemu okazja podała, na takowy sposób użytecznym się pokazać,

3. żeby ten dwojaki koniec takową drogą był dościgniony, która by podejrzeniu błędów i oszukania zabraniała”.

„Ku dostąpieniu pierwszego końca takowe tylko prace Zgromadzenie nasze podejmie i te tylko rzeczy na rozsądek i na roztrząsanie weźmie, które albo właśnie na kwitnienie czyli poprawę różnych części ekonomji i fabryk służyć będą albo przynajmniej do tego zmierzają i pożyteczne fizyczne prawdy objaśniają, rozszerzają i stwierdzają, także jakoby rozmaite lekarstwa snadniej, wyborniej i lepiej dostać i onemi się opatrzeć można, czego Zgromadzenie nasze nietylko na listowne zdania i uwagi podejmuje się, ale też przytem uprasza, żeby nieco ziemi, rudy, kruszcowej ziemi, mineralnych wód, jako też ciał wegetalnych i innych fizycznych ciał przysyłano, jeżeliby się nieco stąd można spodziewać pożytku i w naszym kraju takowe nie znajdywały się ciała, któreby zagranicznym z inszych państw przywiezionym wyrównywały i one w swojej przewyższały cnocie i z tej przyczyny zużywane być mogły, na co rzetelną i należytą obowiązujemy się dać odpowiedź.

Co się wtórego tycze końca, tedy się wiadomość daje, że jako każdemu wolno będzie, listowną korespondencję z Zgromadzeniem naszem zacząć, tak i traktaty z podpisanem imieniem autora i bez niego przysłać wolno być ma, co się potem pierwszego tyczy, tedy imieniem własnem ma być wyrażony autor, co się zaś drugiego tyczą, tedy zmyślonem imieniem wyrażony będzie albo o jakie symbolum na tem lepsze rozeznanie każdej pracy, miasto podpisu potrafi. Nadto wszystko każdy też pod pewnemi kondycjami, które się dalej potem wyrażą za współtowarzysza do Zgromadzenia naszego przypuszczony będzie. Względem trzeciego zaś końca Zgromadzenie ustanowiło: 1) iż tak długo zatajony ma zostać aż się publicum niepochybnego jego pożytku przez doświadczenie dozna. 2) iż się przyobiecuje wzwyż pomienionego doświadczenia przysłanych ciał własnemi podjąć kosztami”. Odezwa ta opatrzona jest datą 1 października 1767 r. Dla korespondencji podany jest adres Greli. Nadto znajdujemy jeszcze dopisek: „zapraszamy tedy wszystkich krajowych i  zagranicznych uczonych mężów, żeby się tym albo owym sposobem na pożytek pospolity ziemi naszej z nami stowarzyszyli i oświadczyli, że jeszcze na ludziach o pożytek kraju sposobnie pracujących nie schodzi”.

Towarzystwo jednak w r. 1769 istnieć przestało.

Książę Józef Al. Jabłonowski w  r. 1770 w  Lipsku ufundował przeważnie z profesorów miejscowych „Societas Jablonoviana”, towarzystwo dla wyznaczania tematów i nagradzania premiami lub medalami autorów najlepszych rozpraw z  historii, umiejętności fizyko-matematycznych, ekonomji. Premia wynosiła od 24 to 30 dukatów. Czyn ten znalazł naśladowców w osobach Massalskiego, Sołłohuba i Sułkowskiego.

Ks. Załuski po powrocie z Rosji w r. 1773 „myśl założenia akademji podjął na nowo. Grunt dla rozmiarów swoich znalazł teraz pewniejszy, podczas bowiem kilkoletniej nieobecności biskupa ruch umysłowy w kraju, pomimo najfatalniejszych warunków politycznych wzrósł nieco; budziła się też świadomość potrzeby zorganizowanej nad nauką pracy, do czego niemało się przyczynił Stanisław August. Urządzane przez króla historyczne „obiady czwartkowe” nosiły charakter zebrań akademickich. Organem uczestników tych obiadów był „Monitor”. W r. 1771 uczestnicy zawiązują się w sekcje. Były to już samodzielne towarzystwa. Powstają: „Pewne Towarzystwo ludzi dobro publiczne i nauki kochających”, „Towarzystwo przyjaciół kilku”, „Zgromadzenie prawnych ludzi”. W r. 1775 Dubois podnosi znowu projekt akademji umiejętności, a w 1777 r. zakłada towarzystwo fizyczne. W r. 1789 Śniadecki i Jan Kołłątaj zorganizowali Towarzystwo Krytyczne, które ogłosiło „Zakus nad zaciekami wszechnicy krakowskiej czyli uwagi nad niektóremi akademji dysertacjami”.

Te towarzystwa były przygotowaniem do dalszych, trwalsze mających znaczenie.

Towarzystwo Ksiąg Elementarnych

Towarzystwo do ksiąg elementarnych miało na celu wydawanie podręczników. Ustanowiła je Komisja Edukacyjna, a  pierwsze jego posiedzenie odbyło się w dniu 7 marca 1775 r. Do Towarzystwa tego należeli: Ignacy Potocki, pisarz wielki Litewski, Adam ks. Czartoryski, generał ziem podolskich, Andrzej Zamoyski, Szlader dyrektor nauk w korpusie kadetów J.K. M-ści, Ks. Adam Jakukiewicz prefekt szkół warszawskich, ks. Pijar Antoni Popławski, ks. Grzegorz Kniaziewicz, ks. Grzegorz Piramowicz, sekretarz komisji Edukacyjnej, ks. Jan Albertrandi, Ks. Kazimierz Narbutt, pijar, ks. Stefan Hołowczyc, Joachim Chreptowicz, biskup Ignacy Massalski, Michał Jerzy Mniszych, wojewoda August Sułkowski, Andrzej Zamoyski, Juljan Ursyn Niemcewicz, Józef Boguciński, Jan Czempiński, Andrzej Gawroński, Józef Kobylański, Hugon Kołłątaj, Onufry Kopczyński, Sebastian Sierakowski, Józef Wybicki i Franciszek Zabłocki.

Rezydującymi byli: Joachim Chreptowicz, bp. Massalski, Michał Jerzy Mniszych, Feliks Oraczewski, Michał Poniatowski, Stanisław Poniatowski (gen. lejtn.), Ignacy Potocki, wojewoda August Sułkowski, Andrzej Zamoyski i Juljan Niemcewicz.

Towarzystwo zakończyło działalność w dniu 19 kwietnia 1792 r. Protokół posiedzeń Towarzystwa do ksiąg elementarnych wydał w oddzielnej odbitce p. Teodor Wierzbowski.

Towarzystwa polityczne

Z okazji przyjęcia Naj. P-na Stanisława Augusta w Siedlcach w r. 1783 zawiązało się Towarzystwo Patrjotyczne z patrjotyzmu piszących, które w Drukarni Nadwornej drukowało „Polaka Patrjotę”. W dochowanym do naszych czasów prospekcie znajdujemy, że czasopismo to zawierało siedem rozdziałów. Rozdział I traktował „O gospodarstwie politycznem, tyczącem się kraju naszego od powszechności”, II „O gospodarstwie domowem, o rolnictwie i o tem wszystkiem co dobrego obchodzić powinno gospodarza w szczególności”, III „O patrjotyźmie w ciągu panowania teraźniejszego, o czynnościach cnotliwych lub występnych i poda wyborne morały, maksymy czyli prawidła postępowania w  towarzystwie ludzkiem”, IV mówił, że „wiązać będziemy w tym rozdziale moralność z polityką i stosować te przedmioty do prawodawstwa”, V „W tym rozdziale bądź zapytani, bądź nie, obiecujemy dać opisanie chorób zwyczajnych lub przypadkowych, z  przydaną radą domowego zabiegania lub uleczenia onych”, VI „Tego rodzaju przedmioty będą różne wiadomości dla zabawy i razem dla pożytku”, VII „Rozdział ten donieść cokolwiek wyjdzie z pod praw krajowych z dodaniem zdania o jakości dzieła, oznajmi, oraz o interesować mogących dziś francuskich, niemieckich, włoskich, zagranicą z  druku wyszłych”. W  dalszym ciągu dodano, że „dzieło to nasze, które oświadczamy żądającym go w kraju rozsyłać na dwie podzielone części, dwa razy co miesiąc, zaszczycać umyśliliśmy nazwiskiem „Polaka Patrjoty”, dość gdy z tych względów, że patrjotyzm go tworzy, że patrjotyzm polski ogłosić ma, że przedmiot onego jest zamiar formowania patrjotów. Prenumerować można u Piotra Dufour drukarza nadwornego JKM-ści i Bibliopoli Warszawskiego, więcej niepłacąc jako złotych 18 na rok cały”.

Wreszcie wspomnieć wypada o klubie politycznym tak zwanej „Kuźnicy Kołłątajowskiej. Należeli tu: Kołłątaj, Małachowski, ks. Jezierski, Potocki, Mostowski, Pratoli, Weyssenhoff, Niemcewicz, Czaccy i inni. Kuźnicę Kołłątajowską opisał Władysław Smoleński.

Towarzystwa dobroczynne

W Nr. 29 z dnia 26 stycznia 1791 r. „Gazety Narodowej i Obcej” znajdujemy, że „Towarzystwo Filantropów ustanowione podług myśli i przepisów JW. Oraczewskiego, w skażonych niegdyś Rzeczypospolitej czasach nieskazitelnego i cnotliwego posła obchodzi corocznie dzień bytności Najjaśniejszego Pana w Krakowie przez czyny dobroczynności i ludzkości. Jakoż czynić dobrze ludziom, nagradzać cnotę, pracowitość i życie obyczajne i przykładne, jest to jak przyzwoitszy sposób przypomnieć, nie tylko króla dobrego ale razem i cnoty, które go zdobią. Wpisują się do towarzystwa tego wszyscy ci, którym miło jest dobrze czynić. Każdy daje do powszechnej składki, podług możliwości i  chęci. Opisanie rzeczywistości tej, lub już dawniej ogłoszonych, krótko powtarzamy. Dnia 21 czerwca uroczystość zaczyna się od nabożeństwa w kościele św. Anny, po którym osoby do nagród przeznaczone, prowadzone są przez liczny poczet dam i obywatelów, do przygotowanej na to sali. Tam I.P. Przybylski, prefekt Biblioteki Szkół Jagiellońskich, mąż z  wiadomości nauk, nieustannej pracy i życia przykładnego wielce szacowny, zagaja uroczystość przez stosowną do obrządku przemowę. Przystępują potem koleją osoby, które nagród się stały. Najpierwsze ma miejsce rolnictwo jako kunszt najszacowniejszy i  który wszystkie inne odżywia. Po nim przychodzą niewiasty, które się pokazały pilnemi i czułemi w strzeżeniu i opatrywaniu chorych i te które przykładem służyły cierpiącym w połogach matronom; dalej zaletom z pilności, zręczności i obyczajów osoby, pracujące w fabrykach i rzemiosłach, potem sprawujący się przykładami w urzędach i powinnościach. Nagrody stosowane są do stanu i potrzeb zasłużonych. Narzędzia rolnicze, warsztaty, sprzężaje do uprawy roli, szaty albo gotowe pieniądze. Nagrody te i wieńce z kłosów, kwiatów i liści dębowych rozdawane są przez młode panienki, córki obywatelskie, które w pierwotnym wieku uwieńczając obyczaje i cnoty, uczą się jak na nie zasługiwać, jak je cenić i jak je nagradzać. Dało nam się słyszeć, że w  Poznaniu i  Wilnie podobne towarzystwa ustanowionemi być mają: daj Boże! żeby po całej Polsce zakwitły. Odrodzenie się Rzeczypospolitej w siły i powagę nic gruntowniej utwierdzić nie może jak obyczaje, jak zachęcenie do tych wszystkich i prac i cnót, które ludzi pożytecznymi czyniąc społeczeństwu, czynią ich razem szczęśliwymi. Mamy więc tu do czynienia z  typem stowarzyszenia bardzo sympatycznym i  bardzo oryginalnym (...)

Przypisy

1. Cech kowali istnieje w Polsce od r. 1105, cech szewców od r. 1344, bednarzów od r. 1382, itd.

2 Dużo materjału, dotyczącego działalności cechów warszawskich w  końcu 18 w., znajdujemy w „Mieszczaństwie Warszawskiem z końca 18 wieku” Wł. Smoleńskiego.

3 Wewn. Dz. Polski.

4 Pisał się także Gröll.