Historia sądów obywatelskich w Lublinie 1915
Spis treści
Źródło
Historia sądów obywatelskich w Lublinie
Początek Sądów Obywatelskich
Sądy przy Milicji Obywatelskiej
O godzinie 2 w nocy z dnia 29 na 30 lipca 1915 r. opuścił Lublin gubernator rosyjski i razem z nim reszta policji, wszystkie bowiem władze sądowe, skarbowe, pocztowe, administracyjne i in. ewakuowane były jeszcze w dniu 4 lipca t. г. O tej samej godzinie stanęła na swych posterunkach zorganizowana uprzednio, ustawowo, jako sekcja Komitetu Obywatelskiego miasta Lublina, i przez gubernatora Sterligowa zatwierdzona, Milicja Obywatelska. Główną instancją organizacji Milicji była Rada Naczelna, składająca się z 10 członków, a w tej liczbie z 2 adwokatów przysięgłych Sekutowicza Bolesława i Stelińskiego Ignacego. Dla ułatwienia działalności Milicji, miasto Lublin z przedmieściami było podzielone na 8 okręgów, na czele których stały Zarządy Okręgowe. Zarządy te sądziły i wyrokowały w sprawach o wykroczenia przeciw porządkowi publicznemu, o ile kara nie przekraczała 48 godzin aresztu, lub 50 rub. kary pieniężnej. Od wyroków Zarządu Okręgowego służyło podsądnym prawo odwołania się do Rady Naczelnej, która wyrokowała w ostatecznej instancji. Niezależnie od tego, Rada Naczelna sądziła i wyrokowała ostatecznie w sprawach o wykroczenia przeciwko porządkowi publicznemu, o ile one przekraczały kompetencję Zarządów Okręgowych, i w tym celu utworzyła Wydział Sądzący, złożony z 3 prawników (adwokatów przysięgłych Bajkowskiego Wacława i Hilsberga Aleksandra i pomocnika adwokata przysięgłego Puchniarskiego Jana). Od godziny 8 rano dnia 30 lipca 1915 r. sądy te przy Milicji Obywatelskiej już były czynne, czyniąc zadość potrzebom bieżącej chwili, kiedy dawnych władz już nie było, a nowe jeszcze nie przyszły, wojska bowiem sprzymierzone (austryjacko-niemieckie), a na czele ich legjony polskie, wkroczyły do Lublina dopiero o godzinie 1 1/2 po południu tegoż 30 lipca 1915 r. Wynika stąd, iż wkraczające do Lublina wojska zastały już na ulicach miasta Milicję Obywatelską, która, utrzymując porządek, wszystkich, wyłamujących się zpod jej rozporządzeń, oddawała w ręce jednocześnie z nią powstałych sądów, i że nowe władze organizację sądową obywatelską, przez władze ustępujące zaakceptowaną, już zastały.
Ponieważ Zarządy Okręgowe, oprócz sądzenia i wyrokowania w sprawach, o których mowa była wyżej, załatwiały, stosownie do ustawy, samodzielnie, przedewszystkiem, sprawy bieżące swoich okręgów, a tych było mnóstwo, nic przeto dziwnego, iż Okręgowi, w liczbie 8, nie byli w stanie podołać swej pracy i nie mieli możności bezwłocznego załatwienia spraw o wykroczenia przeciw porządkowi publicznemu, w których należało wezwać strony i świadków i wogóle przeprowadzić cały przewód sądowy. W celu ulżenia im w pracy i stosownie do przysługującego jej prawa, Rada Naczelna w dniu 30 lipca 1915 r. powołała do pomocy, w charakterze inkwirentów, 12 prawników, a mianowicie: adwokatów przysięgłych Czerwińskiego Macieja, Jarosławskiego Marjana, Orłowskiego Stanisława, Stelińskiego Ignacego, Szymońskiego Józefa, Zienkiewicza Wiktora, Zychlińskiego Antoniego, Warmana Bolesława, Xiężopolskiego Antoniego, Gołemberskiego Bronisława, Salkowskiego Wacława i pomocnika adwokata przysięgłego Zawadzkiego Bolesława, którzy razem stanowili Wydział Śledczy. Inkwirenci ci, jako organ pomocniczy Wydziału Sądzącego, z jednej strony mieli kompetencję Zarządów Okręgowych, z drugiej zaś—przeprowadzali śledztwa w sprawach większej wagi, kwalifikujących się pod rozpoznanie Rady Naczelnej. Oprócz tego, przy Wydziale Sądzącym ustanowieni byli dwaj sekretarze w osobach: obrońcy sądowego Szmigielskiego Tomasza i pomocnika adwokata przysięgłego Xiężopolskiego Adama, a przy Wydziale Śledczym:—trzej sekretarze w osobach: pomocników adwokatów przysięgłych Aleksandrowicza Stefana i Borkowskiego Juljana i obrońcy sądowego Mazurkiewicza Wincentego, dwaj nadzorcy aresztuw osobach: inżyniera Jaworskiego Aleksandra i obrońcy sądowego Śmigielskiego Władysława, dwaj kontrolerzy wykonywania wyroków w osobach: adwokatów przysięgłych Przewuskiego Stanisława i Głuchowskiego Stefana i dwaj zarządzający wydziałem gospodarczym pomocnicy adwokatów przysięgłych Grymiński Stefan i Eustachiewicz Stanisław. Wreszcie, ustanowiono, że każdy członek Wydziału Sądzącego w komplecie sądzącym, w razie potrzeby, może być zastąpiony przez członka Wydziału Śledczego. W dalszej kolei rzeczy, wobec wzmożonej pracy w kancelarji Wydziału Śledczego, ustanowiony został w dniu 4 sierpnia 1915 r. urząd czwartego sekretarza w osobie aplikanta sądowego Zielińskiego Mieczysława, a w dniu 5 sierpnia 1915 г., wobec wogóle wzmożonej pracy, zaproszono na członków Wydziału Śledczego rejenta Kochańskiego Dominika i adwokatów przysięgłych Wyszyńskiego Aleksandra i Korsaka Juljana i ustanowiono urząd pomocnika sekretarza Wydziału Sądzącego w osobie obrońcy sądowego Grzesikowskiego Józefa i pomocników sekretarza Wydziału Śledczego w osobach obrońcy sądowego Fiuta Aleksandra i pomocnika rejenta Rudzińskiego Stefana.
Tak zorganizowane i powstałe, dzięki głównym staraniom i zabiegom adwokata przysięgłego Stelińskiego Ignacego, który cały swój czas temu poświęcił, przy Milicji Obywatelskiej, sądy cieszyły się od samego początku pełnią zaufania władz okupacyjnych: władze naczelne austryjacko-węgierskie, a następnie, po przejściu Lublina pod tymczasowy zarząd sprzymierzeńców, i władze niemieckie akceptowały istniejące sądownictwo, otoczyły go bezwzględną opieką, dodały przy czynnościach śledczych i wykonawczych do pomocy żandarmerję, a nawet więzienie i losy osadzonych tam cywilnych więźniów powierzyły przedstawicielom tegoż sądownictwa. W dalszym rozwoju tej obywatelskiej działalności, która obejmowała, stosownie do wskazań władz niemieckich, wszystkie sprawy tak cywilne, jakoteż karne i wogóle zatargi ludności cywilnej, oprócz spraw, dotyczących armij sprzymierzonych i jej przedstawicieli, w dniu 18 sierpnia 1915 r. zamianowani zostali w godności kasjerów Wydziału Sądzącego Krokowski Michał i Rozdoba Władysław,— sekretarzami Wydziału Śledczego: Śmieciuszewski Franciszek, Kostarski Józef j Rechtszaft Ludwik, ekspertem zaś chemikiem— Andrzejaczek Wacław. Orzeczono dalej, że członkowie Wydziału Śledczego za wykroczenia, przez nich samoistnie sądzone, mają prawo wymierzać karę aresztu do dni 5 i grzywny do rubli 50, oraz ustanowiono urząd komornika sądowego w osobie Mazurka Juljana. Dla ścisłości obrazu zaznaczyć należy, iż członkowie Wydziału Śledczego Zienkiewicz Wiktor, Zawadzki Bolesław i Salkowski Wacław, na własne żądanie, zwolnieni zostali od swych obowiązków, jak również Eustachiewicz Stanisław. W dniu 20 sierpnia 1915 r. mianowano członkiem Wydziału Śledczego pomocnika adwokata przysięgłego Skolimowskiego Józefa i kasjerem tegoż Wydziału Krokowskiego Michała. W dniu 25 sierpnia 1915 r. ustanowiono komplet do ostatecznego decydowania w sprawach Wydziału Sądzącego, którego wyroki zaskarżone zostały,—z 3 członków Rady Naczelnej i z 3 prawników, nie przyjmujących udziału w sądzeniu danej sprawy w pierwszej instancji; mianowano członkami Wydziału Śledczego Borkowskiego Juljana i Aleksandrowicza Stefana z jednoczesnem zwolnieniem ich od obowiązków sekretarzy tegoż Wydziału; mianowano sekretarzem tegoż Wydziału Kobierskiego Michała i woźnym Wronę Stanisława; ukonstytuowano pomoc kancelaryjną tegoż Wydziału w osobach: Podbielskiego Jana, Olbrychta Leona, Wardaka Kazimierza, Wolskiego Władysława, Kozakiewicz Julji, Albiniaka Jana, Szumskiego Władysława, Matuchniaka Władysława, Małeckiego Mieczysława, Zawadzkiego Władysława, Jedenaka Aleksandra, Rycerza Bolesława, Dziarmagi Józefa, Godlewskiego Jana, Deczkowskiego Antoniego, Saczyńskiego Stanisława i Trzebińskiego Wacława, którzy bądź pracowali w wydziałach od samego początku, lub dobrowolnie zaofiarowali swój czas i pracę później;— zwolniono Puchniarskiego Jana, na własne żądanie, z godności członka Wydziału Sądzącego z pozostawieniem go w godności członka Wydziału Śledczego, i mianowano członkiem Wydziału Sądzącego Przewuskiego Stanisława, zezwolnieniem go od poprzednich obowiązków.
System sądownictwa w lubelskiem
Tymczasem życie i wypadki rozwijały się z zawrotną szybkością, i to, co na razie czyniło zadość zapewnieniu mieszkańcom bezpieczeństwa, oraz utrzymaniu porządku w mieście i na przedmieściach, okazało się wkrótce niewystarczającem, należało bowiem opiekę prawną dać nietylko Lublinowi i jego przedmieściom, lecz i całej ziemi Lubelskiej, należało pomyśleć o zaspokojeniu nagłych potrzeb ludności i w zakresie praw cywilnych. Nie stanowiło to dla przedstawicieli powstałego sądownictwa żadnych specjalnych trudności, siły bowiem, chętne do pracy, były, i należało tylko powstałą już organizację usystematyzować i przystosować, o ile możności, ściślej do całokształtu organizacji sądowej rosyjskiej,— na terenie dawnej gubernji lubelskiej. W tym celu na zebraniu ogólnem prawników lubelskich, w dniu 25 sierpnia 1915 r. odbytem, wysadzoną została komisja w składzie: adwokatów przysięgłych Modrzewskiego Władysława, Przewuskiego Stanisława, Salkowskiego Wacława, Wyszyńskiego Aleksandra i Hilsberga Aleksandra, oraz rejentów Kochańskiego Dominika i Przegalińskiego Władysława. Z powodu konieczności wyjazdu na czas dłuższy Przegalińskiego, do komisji tej był dobrany adwokat przysięgły Żychliński Antoni. Ponieważ komisja ta miała za zadanie zorganizować sądownictwo na całym obszarze kompetencji dawnego Sądu Okręgowego Lubelskiego, i ponieważ członkowie komisji wychodzili z założenia, że projektowane organy sądowe mieć będą, jak dotychczas, znaczenie organizacji tymczasowej i powagę obywatelską, powstać przeto powinny z ramienia Komitetów Obywatelskich: Lubelskiego Gubemialnego i miasta Lublina— przy łącznem ich współdziałaniu. Jako drugą przesłankę w swem rozumowaniu, komisja przyjęła konieczność ujednostajnienia organizacji sądownictwa w całem Królestwie Polskim. A że Warszawa, stolica Polski, ewentualne miejsce urzędowania Sądu Apelacyjnego, miała już wypracowaną i wprowadzoną w życie organizację sądów obywatelskich, przeto za punkt wyjścia przy opracowywaniu projektu organizacji sądownictwa lubelskiego komisja przyjęła organizację warszawską ze zmianami, jakich warunki miejscowe wymagać będą. Po odbyciu całego szeregu posiedzeń, z udziałem adw. przys. Stelińskiego, jako przedstawiciela sądownictwa przy Milicji, pczynając od dnia 26 sierpnia 1915 r., komisja wypracowała Organizację Sądów Obywatelskich, którą przedłożyła doostatecznego zatwierdzenia przedewszystkiem zebraniu ogólnemu prawników lubelskich, następnie Lubelskiemu Okręgowemu Komitetowi Obywatelskiemu,— i ostatecznie Centralnemu Komitetowi Obywatelskiemu w Warszawie. Organizacja ta została wydrukowana w osobnej odbitce i jest mniej więcej ogólnie znaną. Zbyteczną jest tedy rzeczą przytaczanie tutaj całego jej tekstu, niemniej ciągłość historji sądów obywatelskich wymaga, aby chociaż zasady jej ogólne były tu przytoczone. Otóż, organizacja ta obejmowała terytorjum, które ulegało kompetencji Lubelskiego Sądu Okręgowego (§ 1); organizacja władz sądowych w głównych zarysach, prawo materjalne i procedura, oraz kompetencja poszczególnych organów sądowych, pozostają te same, co poprzednio, za rządów rosyjskich, ze zmianami następującymi: a) czynności sądowe odbywać się będą w języku polskim; jeżeli osoba, udział w sprawie biorąca, niezna języka polskiego, może być dopuszczony tłumacz; b) wyłączają się sprawy cywilne i karne, dotyczące armij państw sprzymierzonych, i wszystkie sprawy, w których pozwanymi lub oskarżonymi mogliby się okazać poddani państw sprzymierzonych (§ 2); sądy obywatelskie powinny czynić zadość najbardziej naglącym potrzebom społeczeństwa i sprawiedliwości i rozpoznawać tylko sprawy nowe, które wpłyną po ukonstytuowaniu się sądów (§ 3). Gdy do powyższego dodamy, że wyroki wszystkich sądów stanowione były „w imieniu prawa" (§ 36), otrzymamy zakres, w którym ukonstytuowało się ostatecznie sądownictwo lubelskie. Co się tyczy samej organizacji, to ustanowione zostały Sądy Pokoju, Gminne, Trybunał (Sąd Okręgowy), Urząd Publiczny, Sędziowie Śledczy, Hypoteka i Rejenci, adwokatura, Komornicy i Woźni sądowi, oraz prowizoryczny Sąd Apelacyjny,—ten ostatni—do czasu zorganizowania specjalnego sądu apelacyjnego, jako instytucji stałej dla wszystkich Trybunałów, a w tej liczbie i dla Trybunału Lubelskiego. Wzorem organizacji warszawskiej, i lubelska organizacja wprowadziła do instytucji Sądów Pokoju, sprawowanej przez rosjan jednoosobowo, element społeczny, w postaci dodania Sądziemu Pokoju, jak to miało i ma miejsce w Sądach Gminnych, ławników. Dalej, instancją apelacyjną dla Sądów Pokoju i Gminnych stanowił Trybunał Lubelski. Wskutek tego kompetencja Trybunału obejmowała: 1) w charakterze pierwszej instancji—sprawy cywilne i karne, przekraczające kompetencją Sądów Pokoju i Gminnych, t. j. jak dawny Sąd Okręgowy, i 2) w charakterze instancji apelacyjnej i ostatecznej—sprawy, osądzone przez Sądy Pokoju i Gminne, o ile strony od zapadłych wyroków odwołają się do Trybunału, t. j. jak dawny Zjazd Sędziów Pokoju. Trybunał Lubelski składał się z Prezesa, dwóch Wiceprezesów i siedmiu Sądziów, zamianowanych, na równi z Sędziami Pokoju i Gminnymi, przez Komitet Obywatelski, i dzielił się na wydziały: cywilny, karny i hypoteczny. Niezapomniała komisja o elemencie obywatelskim i w Trybunale, do kompletu bowiem sądzącego w wydziale karnym wprowadziła, oprócz Przewodniczącego i Sędziego (prawników), trzech ławników, wybranych przez Komitet Obywatelski.
Niezależnie od tych zmian, czysto formalnych, organizacja upoważniła tak Sądy Pokoju i Gminne, jak i Trybunał do zawieszenia wykonania wyroku: pierwsze—na rok, ostatni—na dwa lata w wypadkach skazania na więzienie, t. j. wprowadziła t. zw. skazanie warunkowe, polegające na tem, iż, o ile w powyższych okresach czasu skazany dopuszcza się jakiegokolwiekbądź wykroczenia, wyrok będzie wykonany, w przeciwnym razie—kara umarza się; dalej, organizacja dała możność Trybunałowi wymierzania kary więzienia na terminy krótsze, niż to przewidziane w ustawodawstwie rosyjskiem, i postanowiła, iż wyrok skazujący w sprawach karnych zapada wiąkszością 4 głosów na 5. Gdy do powyższego dodamy, że w czasie trwania śledztwa oskarżony, po postawieniu go w stanie oskarżenia, miał prawo korzystania z pomocy prawnej obrońcy, wybranego z liczby adwokatów, widzimy, iż organizacja starała się, w miarę możności, uczynić zadość ostatnim wymaganiom teorji i starała się możliwie zbliżyć do najnowszych organizacyj sądowych.
Co się tyczy Urzędu Publicznego, to przy Trybunale Lubelskim urzędował Prokurator i dwaj Podprokuratorzy, zatwierdzeni przez Komitet Obywatelski na przedstawienie Trybunału. Do dotychczasowych obowiązków Urzędu Publicznego, organizacja dodała dawanie wniosków we wszystkich sprawach cywilnych i popieranie oskarżenia we wszystkich sprawach karnych, rozpatrywanych przez Trybunał w drodze apelacji, a to z powodu, iż dla spraw, osądzonych przez Sądy Pokoju i Gminne, instancji kasacyjnej nie było. Śledztwa pierwiastkowe w sprawach, kwalifikujących się do rozpoznania w Trybunale, prowadzili dwaj Sędziowie Śledczy, rezydujący w Lublinie, na prowincji zaś—tymczasowo, do czasu mianowania właściwych Sędziów Śledczych,—Sędziowie Pokoju, zamieszkujący w miastach powiatowych.
Wybory
Wobec wypracowania powyższej organizacji, należało dotychczasowe Sądy Obywatelskie przy Milicji odpowiednio zreformować i poobsadzać nowe urzędy. W tym celu, przedewszystkiemw dniu 3 września 1915 г., na ogólnem zebraniu prawników lubelskich, na urzędy trzech Sędziów Pokoju m. Lublina, stosownie do istniejących poprzednio trzech okręgów, wybrani zostali: Kochański Dominik rejent, Szymoński Józef i Orłowski Stanisław adwokaci przysięgli, na urząd zaś dodatkowego Sędziego Pokoju—pom. adw. prz. Borkowski Juljan. W dwa dni potem, a mianowicie w dniu 5 września 1915 г., dokonane zostały wybory przez ogół prawników lubelskich na urzędy trybunalskie, prokuratorskie i śledcze, na których wybrani zostali: na Prezesa Trybunału—adw. przysięgły Przewuski Stanisław, na dwóch Wice-prezesów—adwokaci przysięgli Steliński Ignacy i Salkowski Wacław, na siedmiu Sędziów— adwokaci przysięgli Xiężopolski Antoni, Bajkowski Wacław, Czerwiński Maciej, Hilsberg Aleksander, Kostecki Tadeusz, Modrzewski Władysław i aplikant sądowy Zieliński Mieczysław, na Prokuratora—adw. przys. Zychliński Antoni, na dwóch Pod¬prokuratorów—pom. adw. przys. Skolimowski Józef i adw. prz. Zienkiewicz Wiktor i na dwóch Sędziów Śledczych w Lublinie— pom. adw. prz. Puchniarski Jan i Zawadzki Bolesław. Wybory te przez Lubelski Obywatelski Komitet Gubernialny i Centralny Komitet Obywatelski w Warszawie zatwierdzone zostały, i wszyscy wymienieni wezwani zostali o niezwłoczne objęcie odnośnych obowiązków, coteż zaraz wykonanem przez nich zostało.
Kłopoty z lokalem
W tem miejscu zaznaczyć wypada, iż Sądy Obywatelskie przy Milicji funkcjonowały przez kilka pierwszych dni w gmachu Magistratu m. Lublina, następnie zaś w starożytnym gmachu b. Trybunału, w którym ostatnio mieścił się b. Zjazd Sędziów Pokoju. Ten ostatni gmach należy do historycznych, w nim bowiem urzędował dawny Trybunał Koronny, ustanowiony przez króla Stefana Batorego w 1578 г., i, gdyby nie szczupłość gmachu i różne przeróbki, bardzo niewygodne i nieestetyczne z ostatnich czasów, zorganizowany teraz Trybunał byłby się ulokował w tym gmachu, tem bardziej, że gmach b. Sądu Okręgowego był zajęty przez różne urzędy i władze armij sprzymierzonych. Gdy jednak, na skutek wystąpienia Lubelskiego Obywatelskiego Komitetu Gubernjalnego z dnia 3 września 1915 г., rządzące wówczas w Lublinie władze niemieckie pismem tejże daty wyraziły swą zgodę na objęcie przez Sąd Obywatelskie przy Milicji całego prawie gmachu b. Sądu Okręgowego, przeto Trybunał objął wolne części tego gmachu, co było bardzo wskazanem i ze względu na dogodność lokalu, i z powodu znajdowania się tu hypoteki gubernjalnej i kancelaryj notarjalnych, które Trybunał uruchomić zamierzał. Jakoż Trybunał, po doprowadzeniu gmachu tego do porządku, ulokował się w nim wygodnie i przede wszystkiem podzielił się na wydziały cywilny i karny, jak następuje: wydział cywilny— Wice-prezes Salkowski i Sędziowie Xiężopolski, Hilsberg, Modrzewski i Zieliński, i wydział karny—Wice-prezes Steliński i Sędziowie Bajkowski, Czerwiński i Kostecki.—Sędziowie Pokoju, dla ułatwienia publiczności, zajęli lokale, zajmowane poprzednio przez b. Sędziów Pokoju. Praca wytężona wrzała, należało bowiem spraw, będących w toku, nie zaniedbywać, a przekazać je bądź właściwym Sądom Pokoju, bądź Trybunałowi, z drugiej zaś strony przygotować się kancelaryjnie do przyjmowania nowych spraw. Niezależnie od tego, należało obsadzić odpowiednio urzędy Sędziów Pokoju na prowincji i Sądy Gminne. W tym celu w dniu 15 września 1915 r. Trybunał Lubelski przedstawił następujących kandydatów na stanowiska Sędziów Pokoju na prowincji, a mianowicie: do Lubartowa—adw. przys. Korsaka Juljana, do Krasnegostawu—tymczasowo obrońcę sądowego Mazurkiewicza Wincentego, do Zamościa i na Tomaszów— adw. przys. Jaśkiewicza Romualda, do Janowa i na Biłgoraj—tymczasowo obrońcę sądowego Szmigielskiego Tomasza, do Puław— adw. przys. Jarosławskiego Marjana, do Hrubieszowa—adw. przys. Lewkowicza Antoniego i do Chełma— pom. adw. przys. Tora Bolesława. Wszyscy ci kandydaci nominacje od Komitetu Obywatelskieg ootrzymali, lecz stanowiska swoje zajęli tylko Korsak, Mazurkiewicz, Jarosławski i Tor, pozostali zaś tego uczynić niezdołali z przyczyn, od nich niezależnych. Co się tyczy Sędziów Gminnych, to ci mianowani zostali wprost przez Komitet Obywatelski, przeważnie z pośród dawnych Sędziów Gminnych, w liczbie 41, a mianowicie: w powiecie biłgorajskim 4, chełmskim 4, hrubieszowskim 4, janowskim 4, krasnostawskim 4, lubartowskim 4, lubelskim 4, puławskim 5, tomaszowskim 4 i zamojskim 4,— z zachowaniem dotychczasowych okręgów sądowych. Zdawało się, że wszystko składa się jaknajlepiej.
Tymczasem w dniu 17 września 1915 r. władze austryjacko-węgierskie zażądały opróżnienia gmachu b. Sądu Okręgowego, do którego przenieść się miała C. i K. Komenda Obwodowa. Nie pomogły żadne przedstawienia, i Trybunał w dniu 18 września 1915 r. musiał gmach ten opuścić i nie miał nic do wyboru nad powrócenie do lokalu, zajmowanego ostatnio przez b. Zjazd Sędziów Pokoju. I chociaż, jak się to powiedziało wyżej, był to gmach bardzo niewygodny, pocieszał się Trybunał obecny tern, że w gmachu tym kiedyś był również Trybunał—Koronny dla całej Małopolski, który pamiętał dawne czasy, i że może sądzonem było, aby ten Trybunał wskrzesił dawne tradycje tamtego,— w osobach nowych ludzi— miejscowych prawników—polaków i z przewodem sądowym w języku polskim.
Kancelarje Trybunału ukonstytuowane były, jak następuje: wydział cywilny—Sekretarz pom. adw. prz. Eustachiewicz Stanisław, podsekretarze Małecki Mieczysław i Kołaczyński Bruno, i kanceliści Kobierski Kazimierz, Orłowski Zygmunt i Kamieński Eugenjusz; wydział karny—Sekretarz b. Sędzia Gminny Frąckiewicz Feliks, podsekretarze Matuchniak Władysław i Zawadzki Władysław i kanceliści Trzebiński Wacław, Lipecki Bronisław, Kozakiewicz Julja i Derwiński Edward. Oprócz tego mianowani byli komornicy: Krokowski Michał, Modzelewski Adam, Moksza Aleksander, Siesicki Marjan i Mazurek Juljan, którzy dotychczas zajmowali te same stanowiska; woźni sądowi—Rabczewski Karol i Jedenak Aleksander, kurjerzy sądowi: Wrona Stanisław, Sabaciński Andrzej, Matysiak Władysław i Rosiak Jakób. Kasjerem Trybunału mianowany był komornik Krokowski Michał, Sekretarzem Prezesa—Sotowski Adam, kancelistą Dziarmaga Józef i Sekretarzem Prokuratora—Jakubowski Stefan. Wreszcie Komitet Obywatelski zamianował po 3 ławników do każdego Sądu Pokoju i Gminnego i 30 ławników do Trybunału.
Przepełniony najlepszemi nadziejami i pełen wiary w siebie, Trybunał od dnia 20 września 1915 r. rozpoczął na nowo swą pracę. Sądy Pokoju również już urzędowały. Urzędowego otwarcia Trybunału nie było, pierwsze tylko posiedzenie wydziału karnego w dniu 24 września 1915 г., w komplecie: Prezes Przewuski, Wice-prezes Steliński i ławnicy inżynier Laśkiewicz Teofil, dyrektor Banku Handlowego w Lodzi oddziału w Lublinie Kipman Jakób i właściciel nieruchomości miejskiej Czapski Adam, Prokurator Żychliński i Sekretarz Frąckiewicz, zagaił Prezes Trybunału krótkiem lecz silnem przemówieniem, w którem wyraził życzenie, aby sąd trybunalski w Lublinie, jako sąd narodowy polski, przetrwał długie lata w pełni swojego rozwoju i doskonalenia się, Prokurator zaś, witając w podniosłem przemówieniu Trybunał, w mocnych słowach uprzytomnił, że Trybunał polski w Lublinie zawsze stał na wysokości swojego zadania i powołania, i wyraził nadzieję, że obecnie ukonstytuowany Trybunał Lubelski przejmie w swoje umiejętne ręce nić tradycji sądownictwa polskiego i stanie na wysokości zadania, zyskując wdzięczność i uznanie całego narodu polskiego. Na pierwszem zaś posiedzeniu wydziału cywilnego w dniu 25 września 1915 r., którego komplet stanowili: Prezes Przewuski, Wice-prezes Salkowski, Sędzia Modrzewski i Sekretarz Eustachiewicz, stawający do rozpraw sądowych adwokaci przysięgli Głuchowski Stefan i Wyszyński Aleksander ze wzruszeniem wprowadzali przed sądem polskim po raz pierwszy w swem życiu sprawę po polsku, tak jak to czynił przed 40 prawie laty ojciec ostatniego,—wzywając do stania na straży interesów polskich i wskrzeszenia świetnych tradycyj sądownictwa polskiego i palestry polskiej.
Tak Trybunał, jak i Sądy Pokoju miały odrazu do załatwienia masę spraw, przekazanych im przez zreformowane Sądy Obywatelskie przy Milicji, a mianowicie przez Wydziały Sądzący i Śledczy. Niezależnie od tego, zaczęły napływać sprawy nowe, zarówno cywilne, jak i karne. Cieszące się od samego początku zaufaniem władz okupacyjnych, narazie austryjacko-węgierskich, a w następstwie niemieckich, sądownictwo obywatelskie, reprezentowane, po reorganizacji, przez Trybunał, pismem z dnia 22 września 1915 r., do C. i K. Komendanta m. Lublina i Obwodu Lubelskiego wystosowanem, zawiadomiło o składzie osobistym Trybunału i kompetencji tegoż. Sankcję swej pracy Trybunał widział w sile społecznej i w zaufaniu, jakiem obdarzała sądownictwo obywatelskie ludność miejscowa. Sankcja ta, zupełnie wystarczająca do załatwiania spraw nowych i nagłych, które to tylko sprawy podjęły się załatwiać Sądy Obywatelskie, była, oczywiście, niedostateczną przy czynnościach, dotyczących stosunków dawnych i mających charakter stały, lub nawet wieczny. Do tych ostatnich czynności należą przeważnie czynności notarjalne i hypoteczne, i dlatego to organizacja sądów obywatelskich, bez sankcji władzy państwowej, nie uważała za możliwe uruchomienie notarjuszów i wydziałów hypotecznych, powierzając jedynie komornikom uskutecznianie wezwań w imieniu stron i zaofiarowań należności. Nieprzypuszczając ani na chwilę, aby obecne władze austryjacko-węgierskie mogły mieć coś przeciwko sprawowaniu sądownictwa, w czasie okupacji, t. j. przejściowym, przez miejscowe społeczeństwo, Trybunał pracował bardzo intensywnie, ku zadowoleniu stron i własnemu.
Rozwiazanie Trybunału
Od czasu jednak przeniesienia do Lublina w początku października 1915 r. z Kielc generalnego-gubernatorstwa, zaczęła się wyczuwać pośród członków Trybunału chęć władz okupacyjnych do skasowania organizacji sądownictwa obywatelskiego, oraz zastąpienia jej przez sądy „obwodowe"—jednoosobowe. Były nawet robione propozycje co do dobrowolnego rozwiązania organizacji, lecz Trybunał, powołany do życia przez miejscowe społeczeństwo, uważał, iż niema prawa sam tego zrobić. Przeciwnie, Trybunał uważał—za swój obowiązek poczynić wszelkie możliwe starania ku utrzymaniu powstałej organizacji. W tym celu wystosowany był do Generalnego Gubernatora przez Trybunał i Komitet Obywatelski Lubelskie odpowiedni memorjał, popierany i na osobistej audjencji, lecz odpowiedź nań nie przychodziła (i nie przyszła), wskutek czego łatwo zrozumieć, iż praca w warunkach takiej niepewności i oczekiwania była nad wyraz denerwującą i wyczerpującą. Obawy i przeczucia członków Trybunału sprawdziły się niestety, albowiem w dniu 21 listopada 1915 r. Prezes Trybunału Lubelskiego otrzymał odezwę z dnia 20 listopada 1915 r. E. N. 1201/15 Kierownika Sądu wojskowego C. i K. Komendy Obwodowej w Lublinie Oberstauditora Ebnera następującej treści: „Na podstawie polecenia C. i K. Wojskowego Generalnego Gubernatorstwa z daty Lublin 18 listopada 1915 r. I. 4069 rozwiązuje się ustanowiony przez Komitet Obywatelski m. Lublina Trybunał Lubelski i wzywa się W. Pana, jako Prezesa tegoż Trybunału, ażeby natychmiast czynności tegoż Trybunału zawiesił i wszelkie zawisłe, a jeszcze nie ukończone w tymże Trybunale sprawy przesłał za spisem tutejszemu Sądowi Obwodowemu, urzędującemu przy tutejszym C. i K. Sądzie Wojskowym”. W dalszym ciągu odezwa ta głosi: „Zarazem wyrażam w imieniu C. i K. Wojskowego Generalnego Gubernatorstwa, tak Wielmożnemu Panu, jako Prezesowi, jak i wszystkim członkom Trybunału uznanie i podziękowanie za ich pracę obywatelską i przyczynienie się do utrzymania porządku prawnego w czasie przejściowym. Zawiadamiam równocześnie W. Pana, że Obywatelskie Sądy Pokoju mają nadal spełniać swoje czynności”, Ten ostatni ustąp tłómaczy się tem, że Sądy Pokoju i Gminne, przez Komitet Obywatelski zorganizowane, były w połowie października 1915 r. przez władze okupacyjne uznane, i Sędziowie złożyli odpowiednie przyrzeczenia. Odezwa powyższa została w dniu 22 listopada 1915 r. zakomunikowana, w odpisach, przez Prezesa wydziałom cywilnemu i karnemu, wskutek czego cała maszyna stanęła i to akurat wtedy, kiedy właściwego rozpędu nabierać zaczęła. Wskutek pisma Prezesa Trybunału, do powyższego Kierownika Sądu wystosowanego, a wykazującego niemożność przesłania spraw nieukończonych, ze względu na znajdujące się w aktach, lub przy aktach spraw dokumenty prywatne, dowody rzeczowe, pieniądze i t. p., i konieczność oddania akt na miejscu, tenże Kierownik Sądu odezwą z dnia 22 listopada 1915 r. E. N. 1261/15 zawiadomił Prezesa b. Trybunału Lubelskiego, iż równocześnie deleguje Stanisława Kalinowskiego C. i K. Sędziego, tudzież C. i K. prowadzącego księgi gruntowe Iwaszkiewicza do odbioru aktów, tudzież dokumentów i dowodów, znajdujących się w przechowaniu w aktach byłego Trybunału, którzy to delegaci spiszą protokół ze swej czynności w dwóch egzemplarzach, a zarazem C. i K. Sędzia Kalinowski jest upoważniony do wydania potwierdzenia z odbioru aktów i dokumentów. Od tego czasu zaczęła się praca likwidacyjna Trybunału, i ta na dzień 27 listopada 1915 r.ukończoną została. W dniu tym stawili się w Trybunale C. i K. Sędzia Kalinowski i, w zastępstwie chorego Iwaszkiewicza,—starszy oficjant Zdzisław Falkowski, którzy za spisami, w dwóch egzemplarzach uprzednio przygotowanymi, przyjęli i pokwitowali z odbioru: od Prezesa Trybunału—testamentu własnoręcznego ś. p. Władysława Grafa, wraz z odpowiednim protokółem otwarcia; od Wice-prezesa wydziału cywilnego spraw nieukończonych na dzień 21 listopada 1915 r. w 1-szej instancji 23 i w 2-ej instancji 17; od Wice-prezesa wydziału karnego spraw nieukończonych na dzień 21 listopada 1915 r. w 1-szej instancji 3 i w 2-ej instancji 24, i od Prokuratora akt 35. I tak skończyło się istnienie Trybunału.
Dane liczbowe
Dowodem celowości i owocności pracy Sądów Obywatelskich przy Milicji są cyfry spraw, przeważnie karnych, załatwionych, a mianowicie: członkowie Wydziału Śledczego załatwili samodzielnie spraw 527, a Wydział Sądzący osądziłw pierwszej instancji spraw, przekraczających kompetencję inkwirentów, 56 i w drugiej,—z powodu odwołania się stron od wyroków inkwirentów,—70, praca zaś Trybunału za powyższy okres czasu (dziewięciotygodniowy) wyraża się w następujących cyfrach:
1) wydział cywilny: spraw nowych do 1-ej instancji wpłynęło 38, spraw apelacyjnych do 2-ej instancji nadesłano 24; posiedzeń sądowych w 1-ej instancji było 15 (pierwsze 25 września i ostatnie 20 listopada 1915 r.), w 2-ej—4 (pierwsze 16 października i ostatnie 18 listopada 1915 r.); na posiedzeniach tych osądzono merytorycznie, nie licząc decyzyj przedstanowczych i wykonania tychże, w 1-ej instancji spraw 15 i w 2-ej 7, z liczby zaś spraw, oddanych C. i K. Sądowi Obwodowemu z 1-ej instancji 23 i z 2-ej instancji 17, nadany był tylko bieg i powyznaczane terminy w 12 sprawach z 1-ej instancji i we wszystkich 17—z 2-ej, 2 sprawy z 1-ej instancji były osądzone merytorycznie, lecz od zapadłych wyroków podane były apelacje do Sądu Apelacyjnego, 1 była osądzona zaocznie, lecz wyrok nie był doręczony, w 6 zapadły decyzje, nakazujące badanie świadków, w 1 zapadła decyzja, nakazująca bieg w trybie sporu o fałsz i w 1 było żądanie rozłożenia na raty sumy, zasądzonej w drodze wykonania przymusowego. Co się tyczy materji powyższych 38 spraw w 1-ej instancji, to spraw o rozwiązanie umów najmu osobistego i o zasądzenie należności było 3, o zasądzenie sum hypotecznych i reszty szacunku 3, o zasądzenie należności za zabrane rzeczy, towary i in. 6, o procenty od sum hypotecznych 4, o zasądzenie należności z weksli 2, o wyznaczenie kuratorów mienia nieobecnych 2, o czynsz za lokal i rozwiązanie kontraktów najmu 8, o zasądzenie należności z rewersów 3, o przyznanie przywileju ubóstwa 3, o upoważnienie mężatki do prowadzenia spraw bez asystencji męża 1, o eksmisję i wprowadzenie w posiadanie 2 i o pozbawienie męża praw użytkowania 1; 24 zaś sprawy, w 2-ej instancji miały za swój przedmiot: najem osobisty i pensje 2, eksmisję z lokalu i czynsz 16, należność z weksli 1, należność za robotę i furmanki 2, straty i zwroty 2 i opiekę mienia nieobecnych 1; z liczby tych 24 spraw—skarg incydentalnych było 6 i apelacyjnych 18,
2) wydział karny: spraw nowych do 1-ej instancji, z dawnego Wydziału Sądzącego przy Milicji, wpłynęło 9, spraw apelacyjnych do 2-ej instancji przekazano i nadesłano 94; posiedzeń sądowych w 2-ej instancji było 15 (pierwsze 24 września września i ostatnie 19 listopada 1915 r.); na posiedzeniach tych osądzono merytorycznie w 2-ej instancji spraw 70, z liczby zaś spraw, oddanych C. i K. Sądowi Obwodowemu, z 1-ej instancji 3 i z 2-ej instancji 24, jedna tylko sprawa z 2-ej instancji była rozpatrywania, lecz została odroczona w celu zbadania wieku oskarżonych, w pozostałych zaś sprawach ani bieg nadany nie był, ani nie były powyznaczane terminy; sprawy z 1-ej instancji w liczbie 6 były przekazane właściwym Sądom Pokoju. Co się tyczy kategorji przestępstw w powyższych 9 sprawach z 1-ej instancji, to spraw o pobicie było 3, o kradzież 2, o roztrwonienie i przywłaszczenie 1, o nieostrożne obchodzenie się z bronią, powodujące śmierć 1, o wymaganie datków 1 i o ukrywanie rzeczy kradzionych 1; kategorje zaś przestępstw w 94 sprawach w 2-ej instancji były następujące: o sprzedaż towarów wyżej taksy 11, o kradzież 8, o samowolę 4, o nieporządki sanitarne 11, o przekupstwo 2, o ubliżenie osobom urzędowym 6, o zakłócenie spokoju publicznego 2, o sprzedaż towarów fałszowanych 3, o stręczycielstwo do nierządu 2, o utrzymywanie domu publicznego 1, o opór władzy 3, o przekroczenie ustawy akcyzowej 9, o ubliżenie osobom prywatnym 3, o obelgi 7, o znęcanie się nad zwierzętami 1, o wywóz towarów 1, o pobicie 10, o przywłaszczenie 5, o nieostrożność, powodującą kalectwo 1 i o niezakomunikowanie o wypadkachcholery 4. Oprócz powyższych posiedzeń sądowych, Wydział Karny odbył 6 posiedzeń ekonomicznych, na których rozparzył 15 spraw, a mianowicie: w kwestji umorzenia 7, wydania kaucji 2, przywrócenia terminu 1, uwolnienia od zapłacenia kary 3, rozłożenia kary na raty 1 i skierowania do odpowiedniego sądu 1.
W powyższym okresie czasu odbyło się 7 zebrań ogólnych Trybunału, na które zapraszani byli, oprócz Sędziów Trybunału i Prokuratora, Sędziowie Pokoju m. Lublina, Podprokuratorzy i Sędziowie Śledczy. Na zebraniach tych roztrząsane były, poza kwestjami natury administracyjno-gospodarczej, jako to: przyjęcie zrzeczenia się obowiązków Sędziego Śledczego przez Puchniarskiego Jana i delegowanie do sprawowania tych czynności aplikanta sądowego Xiężopolskiego Adama, przedstawienie na Sędziego Pokoju m. Chełma Tłuchowskiego Antoniego adw. przys. na miejsce Tora Bolesława, który zgłosił swą dymisję,—i kwestje ogólniejsze, jako to: że Sędziowie Trybunału mogą sprawować obowiązki adwokatów w Konsystorzach, że wyroki nawet prawomocne dawnych sądów rosyjskich, z powodu ewakuacji tych sądów, wykonywane obecnie być nie mogą i in. Na ostatniem zebraniu ogólnem, w dniu 30 listopada i 1 grudnia 1915 r. odbytem, uchwalono wreszcie sprawy ukończone Trybunału, wraz z wszelkimi księgami,- pieczęciami i t. p., przekazać do przechowania Towarzystwu Prawniczemu w Lublinie, wmurować w gmachu Trybunału tablicę marmurową z następującym napisem: „Wyłoniony z Polskich Sądów Obywatelskich, w dniu 30 lipca 1915 r. powstałych, Trybunał Lubelski urzędował do dnia 21 listopada 1915 г., i w dniu tym przez władze okupacyjne rozwiązany został”, podziękować wszystkim pracownikom kancelaryj za gorliwą i sumienną pracę i zrobić wspólną fotografję rozwiązanego Trybunału. Wszystko to wykonane zostało. Nadmienić jeszcze należy, że cała magistratura trybunalska, oprócz Sędziów Pokoju i Gminnych, pełniła swe obowiązki honorowo w ciągu całego czasu istnienia Trybunału, i jedynie kancelarje były płatne. Co się wreszcie tyczy Sądów Pokoju i Gminnych, to, ponieważ sądy te zostały przez władze okupacyjne uznane i działalności swej nie przerywały, przytaczanie szczegółowych danych cyfrowych, odnośnie ich działalności, jest zbyteczne. Zaznaczyć jedynie należy, iż sądy te pracują od samego początku i obecnie bardzo intensywnie, ku zadowoleniu publiczności i własnemu.
W celu dania jednak pojęcia o działalności tych sądów i dla ścisłości niniejszej historji, jest rzeczą konieczną przytoczenie bodaj ilości spraw, które wpłynęły od drugiej połowy września do 20 listopada 1915 r. do czterech Sądów Pokoju m. Lublina. Cyfry są następujące: do Sądu Pokoju 1-go okręgu m. Lublina w powyższym okresie czasu wpłynęło spraw cywilnych 240 i karnych 126, do Sądu Pokoju 2-go okręgu m. Lublina—spraw cywilnych 285 i karnych 210, do Sądu Pokoju 3-go okręgu m. Lublina—spraw cywilnych 392 i karnych 178 i do Sądu Pokoju m, Lublina dodatkowego, któremu powierzone były sprawy nieletnich przestępców, opieczętowania i spisy inwentarza, oraz rady familijne, wpłynęło: spraw karnych, dotyczących nieletnich, 45, podań o opieczętowania i spisy inwentarza 15 i o rady familijne 4, razem 64.
