Rada Okręgowa Zagłębia Dąbrowskiego
W 1914 roku, od samego początku wojny, na terenie Zagłębia Dąbrowskiego powstawały komitety obywatelskie (rady miejscowe), podobnie jak na obszarze całego Królestwa Polskiego. Główny ośrodek znajdował się w Warszawie i w pierwszym roku wojny był oddzielony od Zagłębia linią frontu. Spowodowało to, że struktury zagłębiowskie rozwijały się trochę inaczej. Można powiedzieć – modelowo, bo już bez nadzoru administracji carskiej, a jeszcze przed uformowaniem się administracji okupacyjnej. To bardzo ciekawe doświadczenie, choć ktoś mógłby określić je mianem anarchii. Tak to opisywano wówczas: „W działalności Komitetów obywatelskich i Rad miejskich, jakie ostatnio powstały w różnych zakątkach naszego Zagłębia, panuje niesłychana rozbieżność, zamęt i chaos. Dzielnica nasza rozbita jest na szereg odrębnych, niezależnych ustrojów samorządowych. Każdy z nich ma swoje prawa i robi, co mu się podoba. O jakimś kontakcie, bliższem porozumieniu się – mowy niema. W miasteczku, naprzykład A. nie przyjmują bonów, wydawanych przez komitet w B. Przez osadę X. milicja nie przepuszcza żywności do miasta Z. itd. Gdzieniegdzie potworzyły się komitety samozwańcze, które ściągają niesłychane opłaty od ludności. Tu i ówdzie ukazały się już bony, nie wiadomo przez kogo wydane. W kwestiach dotyczących obowiązków straży obywatelskiej, panuje również ogromne zamieszanie. Sprawy żywnościowe, obchodzące ogół Zagłębia, omawiane są coprawda na zjazdach, które od czasu do czasu odbywają się w większych centrach naszej dzielnicy. Niestety, wyników realnych zjazdy owe niewiele przynoszą. Kończy się wszystko tylko na uchwałach, egzekutywy zaś niema, bo brak w Zagłębiu jednolitej organizacji obywatelskiej, mającej władzę wykonawczą”.
Jednak drogą ustaleń na zjeździe rad i komitetów obywatelskich udało się powołać radę okręgową, której pierwsze spotkanie „w przewidzianym w statucie składzie odbyło się w Dąbrowie dnia 26 września 1914”. Cała ta „anarchia” trwała niecałe dwa miesiące. W oparciu o te oddolne, spontanicznie powoływane władze lokalne bez zewnętrznych nacisków stworzono system (Statut), który uwzględniał:
- Rady miejscowe (komitety obywatelskie), które „wybierane są przez zebranie poważniejszych mieszkańców danej miejscowości”, w ich skład wchodził z urzędu prezydent, burmistrz, wójt lub sołtys. Jak wyjaśnia to w pamiętnikach Srokowski, w niektórych miejscowościach (m.in. w Dąbrowie, Zagórzu, Ząbkowicach, Czeladzi, Głowonogu, Grodźcu) „zebranie poważniejszych mieszkańców z danej miejscowości wybierało członków komitetów, a rada miejscowa składała się z przedstawicieli wszystkich komitetów po jednym z każdego"
- Komitety miejscowe, które kontynuowały swoją działalność, jednak dla sprawnego działania powoływano „Komitety okręgowe” (straży obywatelskich, żywnościowych itd.) złożone z przedstawicieli poszczególnych komitetów miejscowych (po jednym przedstawicielu z wyjątkiem komitetów w Sosnowcu (trzech przedstawicieli), w Będzinie, Dąbrowie oraz Zawierciu (do dwóch przedstawicieli). Dodatkowo Rada zjazdu przemysłowców górniczych w Królestwie Polskiem miała prawo „posiadania dwóch przedstawicieli (jednego z ramienia przemysłu węglowego i jednego z ramienia przemysłu żelaznego) w każdym komitecie okręgowym”.
- „Radę okręgową”, która zarządzała „wszystkiemi sprawami wewnętrznemi natury ekonomicznej i społecznej w zagłębiu Dąbrowskiem, podlegającemi rozpatrywaniu rad miejskich, gminnych i wiejskich (komitetów obywatelskich) oraz komitetów okręgowych”. W radzie zasiadali przedstawiciele poszczególnych rad miejscowych (po jednym przedstawicielu, z wyjątkiem Sosnowca – trzech i Będzina, Dąbrowy oraz Zawiercia – dwóch) i po jednym przedstawicielu komitetów okręgowych. Również Rada zjazdu przemysłowców górniczych miała prawo posiadania dwóch przedstawicieli.
Dodajmy, że Statut stwierdza, iż „postanowienia rady okręgowej są obowiązujące w całem zagłębiu Dąbrowskiem”, „spełnianie obowiązków przez osoby, wybrane na urzędy obywatelskie (w radach i komitetach), jest bezpłatne”, zaś „siedziby komitetów okręgowych znajdują się w miejscowościach, określanych przez właściwe komitety, siedziba rady okręgowej znajduje się w Dąbrowie Górniczej”. Gdyby tak móc kiedyś przeczytać, jak to szczegółowo działało w praktyce, bo że działało, to fakt. Przetrwało nawet podział Zagłębia na okupację austriacką z Dąbrową i niemiecką z Sosnowcem. Dziś nie pamięta się o komitetach obywatelskich, bo zostały zlikwidowane w 1916 roku. Nie widzi się ciągłości działań, które wyraźnie pokazują, że powstałe w 1916 roku samorządy lokalne były w dużej mierze kontynuacją tych komitetów. Równocześnie kontynuacją szerokiego spektrum działań społecznych komitetów obywatelskich były na terenach pod okupacją niemiecką rady opiekuńcze, a pod austriacką – komitety ratunkowe. To one w 1918 roku stanowiły podstawę pomocy społecznej w budującej się II Rzeczypospolitej. Symbolem tej drogi jest książę Zdzisław Lubomirski. Przewodniczący Komitetu Obywatelskiego Miasta Warszawy, potem Centralnego Komitetu Obywatelskiego, potem Prezydent Miasta Warszawy, trafia ostatecznie do Rady Regencyjnej (taki substytut króla) Królestwa Polskiego, która utworzy pierwszy polski rząd, ogłaszając 7 października 1918 roku deklarację niepodległości, i odda władzę w ręce Piłsudskiego. Nie można jej nie doceniać. To w dużej mierze w oparciu o doświadczenia Lubomirskiego z pracy w Warszawie udało się stworzyć podwaliny systemu prawnego II Rzeczypospolitej. Stworzono zaczątki polskiej administracji i polskiego wojska. Śmiało można rzec – bez komitetów obywatelskich z lat 1914-1916 nie byłoby Polski w roku 1918.
