Ruch na rzecz wstrzemięźliwości w Stanach Zjednoczonych
Tekst przygotowany w ramach kursu AntyUniwersytetu w celach samokształceniowych
Spis treści
Wprowadzenie
Alexis De Tocqueville po swojej wizycie w 1831 roku w Ameryce pisał: „Kiedy pierwszy raz usłyszałem w Stanach Zjednoczonych, że sto tysięcy ludzi publicznie zobowiązało się, że nie będą używać alkoholu, rzecz wydała mi się raczej zabawna i nie mogłem z początku zrozumieć, dlaczego ci tak wstrzemięźliwi obywatele nie zadowolili się po prostu piciem wody we własnym domowym zaciszu. W końcu pojąłem, że sto tysięcy Amerykanów, zaniepokojonych wzrastającym wokół pijaństwem, postanowiło dać przykład abstynencji. (...) Można przypuszczać, że gdyby te sto tysięcy ludzi żyło we Francji, każdy z nich zwróciłby się do rządu z prośbą o sprawowanie nadzoru nad karczmami na terenie królestwa”. Wydaje się, że ten cytat i historia ruchu abstynenckiego (wstrzemięźliwości) w Stanach Zjednoczonych może być ciekawą ilustracją dyskusji na temat sposobu samoorganizowania się obywateli oraz stosowanych w działaniu ruchów społecznych metod i ich skuteczności, a tym samym punktem wyjścia do analizowania doświadczeń polskich.
Historia ruchu trzeźwościowego w Stanach Zjednoczonych, spożycie alkoholu stało się na świecie prawdziwą plagą społeczną dopiero w XIX wieku, to ważny element historii wielkich ruchów reformatorskich, które budowały system demokratyczny. Dzisiejszy brak zainteresowania tematem - traktowanie pijaństwa jako problemu jednostki, a jego kosztów społecznych jako problemu państwa, który sporą część budżetu czerpie z akcyzy alkoholowej - nie powinien nas odwodzić od chęci zrozumienia dlaczego, w jaki sposób i z jakim skutkiem ogromna rzesza społeczników i organizacji społecznych próbowała rozwiązać ten problem. A zarysowana przez de Tocqueville'a alternatywa pozwala obserwować historię, ale i dzisiejszą aktywność inicjatyw obywatelskich.
Początki do 1861
Lokalne korzenie
Można przyjąć, że ruch wstrzemięźliwości narodził się wraz z traktatem Benjamina Rusha (lekarz sygnatariusz Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych) z 1784 roku. Jednak to formy samoorganizacji nadały mu rzeczywisty kształt. Na przełomie XVIII i XIX wieku zaczęły powstawać lokalne i stanowe towarzystwa trzeźwości. Pierwsze bodaj w 1789 roku założone w Connecticut przez 200 farmerów, kolejne m.in. w Wirginii w 1800 r. a w stanie Nowy Jork w 1808 r….
Amerykańskie Stowarzyszenie Popierania Trzeźwości
Już w 1826 roku powstało pierwsze krajowe Amerykańskie Stowarzyszenie Popierania Trzeźwości ( The American Temperance Society). Tworzący się ruch miał korzenie zarówno oświeceniowe, jak i religijne. Oparty na purytańskiej etyce, przekonaniu, że rzeczywistym problemem jest picie mocnych alkoholi (uznając piwo i wino za dopuszczalne) i że najlepszym sposobem walki z pijaństwem są edukacja i propaganda, dość szybko osiągnął znaczne sukcesy organizacyjne. W 1829 roku stowarzyszenie „miało ok. tysiąca afiliowanych towarzystw, z łączną liczbą członków przekraczającą 100 tys. osób. (...) W 1835 r. – u szczytu swojego powodzenia – Stowarzyszenie liczyło 1,5 mln członków zrzeszonych w 8 tys. towarzystw; stanowiło to ok. 12% wolnej ludności Stanów Zjednoczonych i prawdopodobnie obejmowała co piątego mężczyznę” [Jasiński 2008 s. 67].
Składane wówczas deklaracje o wstrzymaniu się od spożywania mocnych alkoholi, podawania i sprzedawania go innym miały znaczący wpływ na sytuację społeczną. Można mieć wątpliwości, czy metody straszenia ogniem piekielnym czy samozapłonem (przyjmowanym wówczas za fakt) osób nadużywających mocnych alkoholi można by dziś uznać za dopuszczalne, ale były skuteczne. Poza rozrostem samego ruchu przynosiły spadek spożycia alkoholu, a także zmieniały stosunek społeczeństwa do alkoholu. Przestano podawać alkohol żołnierzom, pracownikom (jako formę motywacji), spadło spożycie wśród kobiet. Wydawało się, że sukces jest pewny, tym bardziej, że ruch osiągał znaczne przychody finansowe. Mityngi i kazania służyły bowiem nie tylko przekonywaniu do abstynencji, ale „także zbieraniu datków, zasilających kasę Stowarzyszenia. Zachęcano do składania większych sum, wykorzystując snobizm: temu, kto ofiarował 50 dolarów, przyznawano tytuł honorowego członka, a temu, kto dał 250 dolarów, nadawano godność honorowego dyrektora Stowarzyszenia. O wielkości poparcia świadczy fakt, że aczkolwiek 2/3 sumy darowizn w pierwszych dwóch latach istnienia Stowarzyszenia pochodziło z ofiar przewyższających 30 dolarów, to równocześnie 2/3 ofiarodawców dało kwoty mniejsze niż 5 dolarów. Regularne wpłaty i zbiórki przeprowadzane w czasie zebrań zapewniały większość wpływów” [Jasiński 2008 s. 68].
Amerykańska Unia Trzeźwości
Sukces spowodował reorganizację ruchu trzeźwościowego i przekształcenie się Amerykańskiego Stowarzyszenia Popierania Trzeźwości w roku 1833 r.,w Ogólnostanową Unię Trzeźwości (United States Temperance Union od 1837 American Temperance Union). Jednak doprowadziło to również jasnego zarysowania podstawowych konfliktów wewnętrznych.
Działania Stowarzyszenia Popierania Trzeźwości gromadziły często osoby, które popierały promocję ograniczenia spożycia alkoholi wysokoprocentowych, choć same nie chciały zrezygnować z picia wina czy piwa. Radykalizacja postulatów i oczekiwanie całkowitego zaprzestania spożywania napojów alkoholowych zniechęcały spore kręgi społeczeństwa (często zamożne) do działań Unii.
Równie budząca wątpliwości była praktyka zaprzestania edukacji i namawiania do trzeźwości na rzecz wprowadzenia restrykcji prawnych. Pierwotna idea samodoskonalenia i tworzenia wspólnot dla wielu nie była wystarczająco skuteczna, stąd pomysły, by siłą prawa zmuszać do trzeźwości. Pierwszy sukces osiągnęli zwolennicy lobbingu w 1838 roku w Massachusetts, gdzie na dwa lata wprowadzono ograniczenia w sprzedaży alkoholu. Od tej pory działania na rzecz zmian legislacyjnych stały się ważnym elementem działalności części ruchu trzeźwościowego. Przeciwnicy działań lobbystycznych nie chcieli uwikłać się w politykę, w walki wyborcze, bojąc się upolitycznienia ruchu.
Towarzystwa i bractwa trzeźwości
Ruch trzeźwościowy przeżywa kryzys targany wewnętrznymi konfliktami. Odchodzą hojni sponsorzy, którzy nie chcą się wyrzec wina, również niektóre kościoły źle patrzą na traktowanie wina (także w obrzędach religijnych) jako czegoś zdrożnego. Ale na mapie aktywności obywatelskiej pojawia się nowy podmiot. W 1840 roku w Baltimore sześciu przyjaciół niestroniących od kieliszka postanowiło przestać pić, założyło Towarzystwo Trzeźwości im. Waszyngtona i stało się pierwowzorem nowego ruchu (powstające analogiczne organizacje w innych miastach), który był przede wszystkim ruchem samopomocowym, a nie formą społecznej krucjaty. Można ich uznać za poprzedników ruchu AA. Nie tyle chcieli ustrzec obywateli od nałogu, co pomóc tym, którzy już w nałóg wpadli. Wyszukiwali ludzi potrzebujących, zachęcali do trzeźwości i pomagali, czasem też materialnie. Podobną rolę pełniły i bractwa trzeźwościowe, które miały już bardziej hierarchiczną strukturę, rytuały, ściśle określone członkostwo i zaczęły wprowadzać zasadę anonimowości. Przyjmowały one nazwy typu Zakon Synów Trzeźwości (w 1851 roku posiadał 240 000 członków) czy Niezależny Zakon Dobrych Templariuszy. Po wojnie secesyjnej część postulatów towarzystw Waszyngtona przejęły związki zawodowe, które we wstrzemięźliwości widziały szansę na emancypację ekonomiczną robotników.
Lokalny lobbing
Organizacje lokalne połączone w Amerykańską Unię Trzeźwości prowadziły w latach 40. i 50. (równolegle do działań grup samopomocowych) działania na rzecz ograniczenia sprzedaży alkoholu. Dla przykładu w 1846 roku przeprowadzono referenda w miastach stanu Nowy Jork, 728 miast (znacząca większość) opowiedziało się za niesprzedawaniem alkoholu w ich granicach. Sukcesy na poziomie lokalnym spowodowały próby zmiany na poziomie stanowym. W 1851 roku w prawodawstwie stanu Ohio i Maine wprowadzono przepis o nieudzielaniu koncesji na sprzedaż alkoholu. Wiele wskazuje na to, że działania te miały być formą kontroli nad osobami z klas niższych i miały spowodować spadek przestępczości, zwiększenie wydajności pracy, ograniczenie picia wśród przybywających zza oceanu imigrantów. Trudności z egzekwowaniem prawa wymuszały nawet powoływanie „prywatnej policji” do walki z nielegalnym wyszynkiem. Z drugiej strony rósł opór ze strony robotników, którzy bary traktowali jako swoiste kluby o wielorakich funkcjach (np. pośrednictwa pracy). Fala poparcia zaczęła opadać. A podczas wojny secesyjnej zaczęto znów (i to po obu stronach konfliktu) wydawać codzienne racje alkoholu żołnierzom, co więcej – opodatkowano produkcję alkoholu, co postawiło rząd federalny w gronie beneficjentów jego konsumpcji. W niektórych miejscach wycofano się mających ograniczyć spożycie alkoholu.
Czas rzecznictwa do 1893
Rozłam
Krajowe Towarzystwo Trzeźwości
Kolejna reorganizacja krajowego ruchu trzeźwości dokonała się w roku 1865, gdy w miejsce Amerykańskiej Unii Trzeźwości powołano Krajowe Towarzystwo Trzeźwości (National Temperance Society) Nowa organizacja skupiła się znów głównie na edukacji, produkując i sprzedając (po kosztach) wydawnictwa, które zachęcały do moralnej odnowy, wskazując na negatywne skutki społeczne alkoholu. To „niepolityczne” podejście nie zadowalało wielu działaczy.
Krajowa Partia Prohibicji
W tej sytuacji, gdy żadna z patrtii politycznych nie chciała wziąć na swe sztandary walki z alkoholem w 1869 powołano Krajową Partię Prohibicji(National Prohibition Party).
Organizacje tematyczne
Rola organizacji kobiecych
Krucjata
Na początku lat 70. na scenę wkraczają kobiety. To one najczęściej są ofiarami społecznej plagi alkoholizmu, a łatwo było dopatrywać się wszelkich nieszczęść jedynie w nadużywaniu alkoholu. Kobiety zaczęły spektakularnie od antyalkoholowej krucjaty. Ze śpiewem na ustach maszerowały do najbliższego baru. Klękały przed wejściem, głośno modląc się o poruszenie serc osób handlujących, próbując odstraszyć klientów, zwracając uwagę na problem alkoholizmu. Akcja ta, choć krótkotrwała, przyniosła pewne efekty – co dziś wydaje się nieprawdopodobne – łącznie z zamykaniem barów. Aby pokazać jej rozmiar, warto wspomnieć, że wzięło w niej udział ok. 150 000 kobiet w 911 miejscowościach i doprowadziła ona do zamknięcia ok. 30 000 barów.
Krajowa Kobieca Chrześcijańska Unia Trzeźwości
Naturalnie powstawały lokalne kobiece towarzystwa na rzecz trzeźwości, a już w 1874 roku powołano Krajową Kobiecą Chrześcijańską Unię Trzeźwości (National Womans Christian Temperance Union).
Początkowo Kobieca Chrześcijańska Unia nastawiona była filantropijnie i swoje działania opierała na przekonywaniu i modlitwie. Jednak już druga przewodnicząca Frances Willard (córka osób zaangażowanych w początki ruchu trzeźwościowego) w znacznym stopniu rozszerzyła cele i metody działania Unii, łącząc kwestie propagandy antyalkoholowej z działaniami na rzecz emancypacji kobiet i rozwiązywania problemów społecznych. Organizacja o wielkim znaczeniu w skali kraju zaczęła tracić poparcie, gdy poparła Partię Prohibicyjną. Wystąpienie części działaczek (związanych z republikanami) i niepowodzenia Partii Prohibicyjnej spowodowały, że Unia straciła na znaczeniu.
Inne organizacje
W ruchu amerykańskim pojawiły się również organizacje wzorujące się na europejskich wzorcach np.
1872 Katolicka Unia Całkowitej Abstynencji w Ameryce (Catholic Total Abstinence Union of America),
1880 Armia Zbawienia (The Salvation Army)
Czas lobbingu do 1920
Pod koniec XIX wieku większość wyznań protestanckich i amerykańskie skrzydło Kościoła katolickiego wspierało ruch prawnie ograniczający sprzedaż i spożycie napojów alkoholowych, uznając alkohol za źródło zła. Radykalizacja postulatów i skoncentrowanie się na jednym celu (zmiana prawa) prowadziło do dziwnych sojuszy. Np. walkę przeciw alkoholowi popierał Ku-Klux-Klan.
Liga Antybarowa (Anty Saloon)
Część kobiet odchodzących w proteście przeciw polityzacji Unii uczestniczyła w powstaniu Amerykańskiej Ligi Antybarowej (Anti-Saloon League) Po powstaniu Ligi w kilku stanach (1893) ukonstytuowała się ona jako organizacja krajowa w 1895 roku. Ta scentralizowana organizacji nastawiała się na jeden bardzo określony cel i dążyła do niego z żelazną konsekwencją. Pracowała nad tym, aby to obywatele mogli decydować o możliwości sprzedaży alkoholu, a następnie chciała doprowadzić do uchwalenia zakazu w jak największej liczbie miejscowości i stanów, tak by w konsekwencji wprowadzić prohibicję. Ta posiadająca w swoim organizacyjnym rozkwicie 700 000 członków organizacja stawiała na skuteczność. Nie gardziła wsparciem zawodowych lobbystów i polityków, także tych niestroniących od alkoholu i „była ciałem na wskroś konserwatywnym, chętnie eksploatującym uprzedzenia rasowe, narodowe i religijne.
Dysponując zdyscyplinowaną, wielotysięczną rzeszą wyborców, gotowych poprzeć każdą kandydaturę, Liga wywierała potężną presję polityczną, nie gardziła jednak środkami fizycznego nacisku w postaci sfanatyzowanych działaczek, demolujących parasolkami wnętrza knajp czy witryny sklepowe” [Grinberg s. 1212]
Ostateczny sukces?
I wojna światowa i zaangażowanie w niej Stanów Zjednoczonych znacznie wspomogło ruchy na rzecz prohibicji, które wykorzystały sytuację do wprowadzenia zakazu produkcji alkoholu. Po wojnie przywrócono wolność produkcji alkoholu, ale tylko na chwilę. Po intensywnej kampanii, w którą zaangażowane były bardzo różne środowiska abstynenckie, doprowadzono w 1920 roku do wprowadzenia do Konstytucji 18 poprawki zakazującej produkcji, przewozu i sprzedaży alkoholu.
W odwrocie?
Prohibicja została uchylona w 1933 r. Rozpoczyna się nowa era w historii walki z alkoholem. Hasła obrony porządku społecznego i moralnej odnowy zostały zastąpione przez promocję zdrowia. Działają ciągle stare organizacje jak Woman's Christian Temperance Union czy International Organization of Good Templars. Powstają też nowe zajmujące się profilaktyką i leczeniem. Rok 1935 uznaje się za moment konstytucyjny dla ruchu AA (Anonimowych Alkoholików).
Bibliografia
Grinberg D., „Voluntary associations” w amerykańskiej myśli ... jako siła reformatorska w dziewiętnastowiecznej Ameryce, „Znak”, nr 33 1981:
Jasiński J. Ruch Trzeźwościowy w Stanach Zjednoczonych Korzenie amerykańskiej prohibicji Alkoholizm i Narkomania 2008, Tom 21: nr 1
