"Moja historia sektora po 1989 roku" Piotr Frączak

Wprowadzenie

Pewnie już czas, by poukładać swoje notatki i wspomnienia z historii sektora pozarządowego po roku 1989. Osób, które mogłyby i powinny to zrobić, jest znacznie więcej. Jednak, jak się okazało, historia samoorganizacji nie jest ważnym elementem historii polskiej transformacji. To zadziwiające twierdzenie jest do bólu prawdziwe. To liberalna gospodarka, budowanie państwa jako substytutu społecznego zaangażowania, zmaganie się różnych sił partyjnych, a nie obywatelskich, były tu podstawową siłą napędzającą. Dlaczego? Będę próbował odpowiedzieć na to pytanie, ale niezależnie od odpowiedzi - fakt pozostaje faktem. Będąca jednym z podstawowych postulatów transformacji - idea społeczeństwa obywatelskiego - została potraktowania instrumentalnie.

Ja spróbuję opowiedzieć to, co pamiętam. W końcu jako redaktor sektorowych pism: Biuletynu Inicjatyw Społecznych (1989-1990), miesięcznika ASOCJACJE (1990-2001), Dziękuję (2002-2004) czy w końcu Federalistki (2010-2014), miałem okazję obserwować rozwój organizacji pozarządowych w Polsce i w wielu inicjatywach brałem udział. Zawsze wydawało mi się, że zbyt mało wiemy (my, działacze społeczni) o historii sektora przed 1989 rokiem. To prawda, to nieodrobiona lekcja, ale okazuje się, że równie mało wiemy o tym, co bezpośrednio wpłynęło na to, jaki ten sektor jest dziś. O sporach i sukcesach, o tym, jak w różny sposób pojmowaliśmy cele samoorganizacji. Warto to sobie poukładać, więc i ja spróbuję. Inaczej jednak, niż robiłem to do tej pory, siląc się na obiektywizm. Do dyskusji potrzebne są co najmniej dwa różne punkty widzenia. Spróbuję sformułować jeden. Może pobudzi to również wspomnienia innych.

Początki

Biuletyn Inicjatyw Społecznych

Był to czas wielkiego przełomu, prawie tak wielkiego jak w sierpniu 1980 roku. Mimo, że zmiany zapoczątkowane były nie zwycięskimi lecz przegranymi strajkami, co opozycji dawało słabszą pozycję wobec władzy. Więcej - ponieważ ruch społeczny nie ukonstytuował się na nowo trzeba było odwołać się do starych struktur. Ale nie było jasności czy odwoływać się do tych legalnych struktur, demokratycznie wybranych, z 1981 roku, czy tych, które ukształtowały się w wyniku walki podziemnej. Powoli, od dołu w zakładach pracy powstawała "nowa" Solidarność (dzięki temu, pracując wówczas w szkole Sanatorium Neuropsychiatrii w Józefowie, przez chwilę byłem członkiem związku). Lokalnie powstawały komitety obywatelskie Solidarności na wzór Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie, zaś uwolniona, dzięki porozumieniom okrągłego stołu i wprowadzeniem ustawy Prawo o stowarzyszeniach, aktywność ruchu stowarzyszeniowego, dawała nadzieję na szybkie budowanie społeczeństwa obywatelskiego w Polsce.

Wtedy Piotr Marciniak, którego znałem z Kolegium Otryckiego, zapytał czy nie chciałbym się zająć dokumentowaniem małych inicjatyw społecznych. Związane było to ze zmianami w Fundacji im. Stefana Batorego. Odwilż polityczna umożliwiała rozszerzenie formuły fundacji. Zapewne były różne pomysły - nie znam dokładnie kulis tych zmian - ale był w to zaangażowany wówczas i prof. Zbigniew Pełczyński. To on zafundował z własnej kieszeni mini-stypendium na prowadzenie tych badań. Fundacja podryfowała w trochę innym kierunku, ale dla mnie to był pierwszy krok w kierunku podjęcia obserwacji uczestniczącej w tworzącym się sektorze obywatelskim.

Założenie było takie, by dokumentować małe inicjatywy, bo istniało domniemanie, że takie duże jak Solidarność, Komitety Obywatelskie same zadbają o dokumentowanie swojej historii. Dziś wiem, że nie było to do końca słuszne założenie i wiele dużych inicjatyw przepadło bez śladu, ale wówczas chodziło o to by nie przegapić tej różnorodności. Sposobem na pozyskiwanie informacji było m.in. rozpoczęcie wydawania powielaczowego pisemka "Biuletyn Inicjatyw Społecznych" i nawiązanie kontaktu z innymi powstającymi pismami np. - "Zielone Brygady" z Krakowa, czy "Wulkan" ze Żnina. Zebrane wówczas materiały stały się też podstawą do wydanej w 1994 przez IFIS PAN publikacji "Gorączka czasu przełomu. Dokumenty ugrupowań radykalnych 1989–1990". Teraz interesują nas raczej organizacje społeczne niż polityczne. Tego dotyczył biuletyn, w którego wstępniaku czytamy:

"Społeczeństwo obywatelskie"

Ileż nadziei budzi w nas to określenie. Pewnie tym więcej, im bardziej pozostaje ciągle jeszcze w sferze mitu. A przecież tak naprawdę chodzi o sprawy bardzo konkretne. O całe mnóstwo od lat nie załatwianych problemów dotyczących tego, gdzie i jak żyjemy. Tych problemów, których nie załatwi nam nowy rząd. I to nie tylko dlatego, że pomiędzy władzą, która cieszy się społecznym poparciem, a społeczeństwem jak mur stoi biurokracja średniego i najniższego szczebla. Ten pozostawiony nam w spadku aparat państwowy, który stworzony został przecież nie po to, by służyć obywatelom, nie usprawiedliwia do końca naszej niemożności.

O funkcjonowaniu społeczeństwa decyduje również stopień jego samoorganizacji, czyli tego, co naukowcy określają mianem infrastruktury. To taka budowla społeczna, która w krajach zachodnich powstawała latami, podczas gdy u nas, choć niewątpliwie mamy dużo lepszą sytuację niż np. NRD, nadal są to tylko fundamenty. (...) W tej sytuacji, gdy na naszych oczach rodzi się ta nowa tkanka społeczna, uznaliśmy za potrzebne powstanie pisma, które umożliwiałoby kontakt pomiędzy poszczególnymi inicjatywami, ułatwiło dotarcie zainteresowanych ludzi do odpowiednich stowarzyszeń i organizacji, dostarczyłoby informacji, co i jak robi się w drugim końcu Polski. Czy takie, z założenia usługowe, pismo, jakim pragnie być Biuletyn Inicjatyw Społecznych, jest rzeczywiście potrzebne, zdecydują państwo sami" (z Biuletynu Inicjatyw Społecznych nr 1/1989).

"Samorząd a inicjatywy społeczne"

A był to czas przygotowywania wyborów do samorządów. Pisałem wtedy w tekście w taki oto sposób:

Sprowadzanie samorządności do demokratycznego wyboru, a następnie do w miarę sprawnego funkcjonowania organów przedstawicielskich jest nieporozumieniem, i to nieporozumieniem, które już w najbliższym czasie może okazać się fatalnym w skutkach. Jasnym jest, że rządowi zależy na przyspieszeniu wyborów. Przeprowadzenie ich ma umożliwić rozbicie nadal przecież nieźle funkcjonującej w terenie nomenklaturowej biurokracji oraz, co często pozostaje przemilczane, pozwoli administracji państwowej zrzucić część odpowiedzialności za trudne lub niemożliwe do rozwiązania problemy.

Z punktu widzenia społeczności lokalnej rzecz wygląda trochę inaczej. Same demokratyczne wybory niczego nie załatwią. Już teraz zresztą widać, że sfera możliwości działania przyszłych radnych jest mocno ograniczona. Rzeczywiste zmiany, przy sprzyjającym klimacie prawno-organizacyjnym (co zapewnić ma właśnie samorząd) zależne będą od inicjatywy samych mieszkańców. Tak jak dzisiaj walkę z biurokracją prowadzi się głównie przez przełamywanie biernej postawy obywateli (mienie SKR-ów odebrać można jedynie poprzez oddolne reaktywowanie Kółek Rolniczych, czynsze obniżyć poprzez strajki czynszowe, a spółdzielnie "uspołecznić" przez oddolnie inicjowany ruch wymiany Rad Nadzorczych) tak i po wyborach wszystko, lub prawie wszystko, zależeć będzie od aktywności samych zainteresowanych. Bez takiego zaangażowania ci demokratycznie wybrani, cieszący się zaufaniem przedstawiciele wcześniej czy później popaść muszą w stary i dobrze znany syndrom niemożności lub, co gorsza, w równie stare układy. Pieniędzy bowiem z oczywistych względów będzie zbyt mało, aby załatwić chociaż niektóre z najbardziej palących spraw (z Biuletynu Inicjatyw Społecznych nr 2/1989).

... i chyba moje obawy nie były, tak do końca, na wyrost.

Asocjacje po raz pierwszy

Obserwując wydarzenia wśród organizacji uczestniczyłem w różnych ciekawych wydarzeniach. Pierwszej próbie zawiązania się federacji organizacji młodzieżowych czy bardzo ciekawym spotkaniu na Uniwersytecie Warszawskim zorganizowanym przez Solidarite France-Pologne. To spotkanie, organizowane przez Krystynę Vinaver, było wydarzeniem samym w sobie. To był typ myślenia o samoorganizacji bardzo mi bliski i - co trzeba będzie szczegółowiej opowiedzieć - okazał się nie być dominujący w sektorze społecznym (później zwanym pozarządowym). Jednak wtedy wydawało się, że obok dużej organizacji wspierającej rozwój samorządności Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej i odłączonej od niej części zajmującej się wspierania przedsiębiorczości (była to Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych) powstanie trzecia organizacja zajmująca się wspieraniem aktywności społecznej. Instytucja ta miała mieć własne pismo (zauważono Biuletyn Inicjatyw Społecznych i zaproszono mnie do współpracy) i system wsparcia dla powstających organizacji.

Pismo, już jako Biuletyn Inicjatyw Społecznych "Asocjacje", zaczął wychodzić w 1990 roku. Finansowany był ze środków Solidarite France Pologne, a ja miałem stosunkowo dużą swobodę działania jako redaktor naczelny. Starałem się z jednej strony dostarczać wiedzy ogólnej, "ideologii społecznikowskiej", z drugiej praktycznych porad jak działać społeczne. Zwróciłem się do Stefana Bratkowskiego i Witolda Giełżyńskiego o teksty wprowadzające do pierwszych numerów. Sam też napisałem swoisty manifest (Asocjacje nr 2/1990). Pisałem w nim:

Początek długiej drogi

"Niewielkie znaczenie inicjatyw społecznych spowodowane jest tym, iż nie ilość tworzących się i działających grup, lecz istnienie prężnego ruchu stowarzyszeniowego mogłoby mieć tu podstawowe znaczenie. Ruch stowarzyszeniowy jest to przede wszystkim poczucie pewnej wspólnoty, umiejętność spojrzenia, przynajmniej przez ludzi aktywnie działających w różnych stowarzyszeniach, na własne zamierzenia i napotykane przeszkody przez pryzmat także innych grup. Początkowo to poczucie wspólnoty rodzi się w oparciu o konieczność działania w ramach jednakowych ustaleń prawnych, borykanie się z jednakowymi kłopotami. Potem dochodzi świadomość, że równoczesna akcja kilku inicjatyw ma większe szanse powodzenia, że całe środowisko może mieć wystarczającą siłę, aby np. domagać się zmiany praw, które ograniczają działalność społeczną. (...) Konflikty celów stawianych sobie przez poszczególne ugrupowania są w takim wypadku formą aktywnej demokracji, próbą dokonania bezpośredniego wyboru. Należy więc chyba traktową ruch stowarzyszeniowy jako próbę samoorganizowania się społeczeństwa, możliwość artykulacji artykulacji przez poszczególne środowiska swoich, głównie nie politycznych i nie ekonomicznych interesów, a jednocześnie jako metodę zaspokojenia tych potrzeb własnymi siłami.

Tak rozumiany ruch stowarzyszeniowy nie ogranicza się jednak wyłącznie do prawnie zalegalizowanych stowarzyszeń. Patrząc bowiem z punktu widzenia socjologicznych prawidłowości, a nie prawnych rozstrzygnięć, nie da się przeprowadzić wyraźnej granicy pomiędzy tym, co zalegalizowane, a tym, co nieformalne. Przecież każde stowarzyszenie jest początkowo związkiem nieformalnym. Z kolei wiele grup o luźnej strukturze może z czasem uznać konieczność rejestracji. (...) Niewątpliwie jesteśmy jeszcze na samym początku długiej drogi, która doprowadzi nas do tego, iż ruch stowarzyszeniowy zajmie równoprawne miejsce jako trzeci, obok ekonomicznego i politycznego, wymiar życia społecznego". (czytaj całość "Początek długiej drogi" Piotr Frączak)

Przeczuwałem, że zmiany wymagają czasu. Ale w najczarniejszych snach nie sądziłem, że w społeczeństwie, które doświadczyło "karnawału solidarności" i organizowało się w strukturach "społeczeństwa podziemnego", dojrzewać do myślenia w takich kategoriach zaczniemy dopiero kilkanaście lat później, a do powszechności takiego rozumienia samoorganizacji ciągle jeszcze nam daleko.

Wpływy zewnętrzne

To co później nazywano trzecim sektorem rozwijał się prężnie, ale w oparciu o wpływy (finanse) zewnętrzne. Miało to swoje ujemne strony, ale widać je dobrze dopiero z perspektywy czasu.

Przede wszystkim powstawały inicjatywy konkurencyjne, które swoje korzenie nie tyle miały w silnym społecznym zapleczu co często w źródle finansowania. Dodajmy, że to do dziś jest największa zmora polskiej działalności społecznej. Jak są środki na jakiś typ działania to pojawia się wiele - często powielajacych się inicjatyw. Mieliśmy nawet takie wielkie fale, gdy dominowały działania skierowane na partnerstwo z samorządem, na tworzenie federacji (czasem kilka w jednym regionie), na działania strażnicze, działania partycypacyjne. Wróćmy jednak do 1990 i 1991 roku, te fale to czas późniejszy i nie uda nam się ich w dalszym ciągu opowieści pominąć. Mieliśmy wtedy kilka tworzących się baz danych i inicjatyw federacyjnych. Powstawały pierwsze inicjatywy nie tyle prowadzące działalność społeczną co "obsługiwać". Wsparcie zewnętrze budowało (własną) infrastrukturę, nic też dziwnego, że do dziś mamy nadwyżki działań wspierających nad realną działalnością.

Po drugie te działania były, a przynajmniej starały się być, aideologiczne. Był to transfer "know how", a organizacje w zależności od źródeł finansowania trochę przypadkiem "wpadały" w strefy wpływów. Niby nie miało to znaczenia, a jednak uczyły się różnych rzeczy (wyjeżdżały na wizyty studyjne do różnych krajów "zachodu", czerpali ze wsparcia ekspertów). Oczywiście były w tym pewne różnice ideologiczne, ale było to raczej rozłożenie akcentów niż uświadomione sprzeczności w wyznawanych wartościach. Jak wspominałem inicjatywa Solidarite France-Pologne wiązała się z ideą ruchu społecznego (stowarzyszeniowego), ale już późniejsze aktywność związane z działalnością Fondation de France w Polsce wiązały się ze wsparciem fundacji (tak powstało Forum Fundacji Polskich). Amerykanie tworzyli ruch samopomocy (I Polsko-Amerykańska Konferencja Samopomocy Społecznej - Gdańsk 1990). Inicjatywy podejmowali (a wiele z nich ma jakieś swoje kontynuwacje) ludzie związani z Fundacją Batorego, z Centrum Informacji i Dokumentacji Rady Europy (Krajowa Rada Organizacji Pozarządowych), Komisji Europejskiej (działania w ramach programów PHARE - Regionalne Ośrodki Wsparcia czy Fundacja Fundusz Współpracy). Na amerykańskich wzorach tworzył się ruch SKOKów - w 1993 roku powstała na Pomorzu Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa im. Franciszka Stefczyka. A i później część dzisiaj dobrze funkcjonujących organizacji infrastrukturalnych powstała jako pozostałość różnych inicjatyw pomocowych (chociażby Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce czy Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego), które przekształciły się w wyspecjalizowane organizacje.

Zmarnowany potencjał

Chcę teraz powiedzieć o przerwanej tradycji. Tradycji, której nie zniszczyła II w.ś., nie zniszczył nawet do końca PRL. Ostatecznie przerwanie nastąpiło po 1989 roku w ramach transformacji. Pamiętam jak na początku istnienia ASOCJACJI, chcieliśmy z jednej strony "zarobić" na działalność społeczną, z drugiej wypromować nowe pismo. Idealnym pomysłem wydawał się komiks rysowany przez Jacka Federowicza, oparty na dokumentach a mówiący o Solidarności 1980-1981. Był hitowym podziemnym wydawnictwem pierwszej połowy lat 80-tych i wydawało się, że rozejdzie się jak świeże bułeczki. Tak się nie stało, było to, przynajmniej dla mnie, pierwsze zderzenie z nową świadomością społeczną III RP. Ale ciągle nie mieściło mi się w głowie, że to zerwanie jest całkowite. Chociaż już w 1992 pisałem w tekście "Społeczeństwo obywatelskie - zmarnowany potencjał" (Przegląd Społeczny nr 2/1992) o tym, że zarówno inicjatywy wywodzące się i inicjatyw sprzed wyborów (np. Społeczne Towarzystwo Oświatowe, Stowarzyszenie Działaczy Samorządu Pracowniczego, ale też Komitety Obywatelskie i Komitety Założycielskie Solidarności), jak i inicjatywy powstałe po 1989 roku zaczęły wytracać swoja dynamikę. Politycy zawiedli się na "społeczeństwie obywatelskim" bo nie wystarczająco wspierali realizowane przez nich reformy zaczęli, jak to zwykle władza, traktować niezależne inicjatywy społeczne jako problem, a nie nadzieję na rozwiazanie problemów. Piotr Gliński później określał to mianem "zdrady elit", ale opowieść o jego poglądach i ostatecznym końcu tych koncepcji, gdy sam wreszcie do elit rządzących się dostał to osobna, i chyba pouczająca, historia.

Ja sam zrozumiałem, że straciliśmy to powiązanie z tradycją, bardzo późno. Przez wiele lat byłem przekonany, że ciągłość między symbolicznymi rodowodami niepokornych a dzisiejszym zaangażowaniem społecznym jest naturalna i genetycznie zapisana. Moment, kiedy zrozumiałem, że kolejne pokolenie "działaczy społecznych" nie tylko nie zna tych tradycji, ale w większości z tradycją Judymów i Siłaczek, a także ruchu robotniczego, nie chcą mieć nic wspólnego. Nie mówię już o tradycji kontestacji i kontrkultury, która była w zasadzie doświadczeniami zachodu, gdy my tkwiliśmy w realiźmie socjalistycznym. Wtedy zrozumiałem, że ucząc przez lata tego "know how" działalności społecznej zatraciliśmy jej istotę. To był zimny prysznic, ale przyszedł dopiero gdzieś na początku XXI wieku i, mimo wielu prób, sytuacja się nie poprawiła, a w wielu aspektach jest jeszcze gorsza. W puste pole ideowego zaangażowania weszły zupełnie inne idee. Ale po co wybiegać zbytnio do przodu. Trzeba rozliczyć się z początkiem lat 90-tych, gdy wydawało się, że jeszcze wszystko jest możliwe.

(...)

Przegląd Społeczny

W poszukiwaniu politycznej trzeciej drogi: Demokracja uzgodnieniowa

Rada Stowarzyszeń M.St. Warszaway i cacus Przyjazne Miasto

fragment opracowania - Piotr Frączak REALIZACJA ZASADY PARTNERSTWA WEWNĄTRZ TRZECIEGO SEKTORA

Transformacja systemowa i decentralizacja państwa po 1989 roku stworzyły nowe możliwości działania zarówno dla demokratycznie wybranych przedstawicieli, jak i samych obywateli. Dotyczyło to w szczególności relacji władza - obywatele. Tworzyły się zasady współpracy między samorządami i organizacjami pozarządowymi. Jedne z pierwszych zapisów prawa lokalnego dotyczącego tej współpracy zostały uchwalone w Warszawie 7 września 1995 r. Jednak nie na wszystkich polach przedstawiciele władz lokalnych byli skłonni do daleko idącej współpracy z mieszkańcami. Dotyczyło to przede wszystkim kwestii związanych z rozwojem gospodarczym i, co za tym idzie, przynajmniej w stolicy, wielkim boomem inwestycyjnym. Zagrożenie odczuły przede wszystkim organizacje ekologiczne i zajmujące się ochroną zabytków. Potrzeby były takie, że "Każde wolne, niezabudowane miejsce - mówił na konferencji w 1989 roku Witold Straus z Towarzystwa Ochrony Zabytków - jest sprzedawane przez władze miejskie na korzystnych warunkach, by przyciągnąć jak największą rzeszę inwestorów. Ale nie prowadzi się przy tym żadnej polityki urbanistycznej i architektonicznej. Żeby nikt nie przeszkadzał, zlikwidowano stanowisko Naczelnego Architekta Warszawy, zlikwidowano Miejską Komisję Urbanistyczno-Architektoniczną i nie powołano Miejskiego Konserwatora Zabytków. W efekcie każdy buduje co chce i gdzie chce, co często bulwersuje społeczeństwo, powoduje protesty i procesy przed Naczelnym Sadem Administracyjnym. W ten sposób chyłkiem, z naruszeniem prawa zabudowano fragment historycznego Ogrodu Saskiego na rogu Królewskiej i Marszałkowskiej, mimo protestów organizacji społecznych, Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, a nawet Ministra Kultury i Sztuki oraz przewodniczącego Rady Miasta Stołecznego Warszawy"(36). W Warszawie od 1991 roku działało Biuro Obsługi Ruchu Ekologicznego (w ramach Społecznego Instytutu Ekologicznego), które choć z założenia powołane zostało jako struktura ogólnopolska, spełniało też ważne funkcje lokalne, m.in. realizując programy lokalne (np. Program Zielony Telefon), występując w sytuacjach konfliktowych (np. spalarnia na ul. Zabranieckiej, lokalizacje hipermarketów) jako strona w postępowaniu administracyjnym, czy też udostępniając swoją bazę organizacjom lokalnym, takim jak np. Zielone Mazowsze.

Obok działalności interwencyjno-eksperckiej próbowano powołać również formy reprezentacji.

Ilość konfliktów wokół konkretnych inwestycji stała się przyczyną powołania przez przedstawicieli tych inicjatyw, chcących wzmocnić swój głos wobec władz samorządowych, Stowarzyszenia Przyjazne Miasto (zarejestrowanego w grudniu 1997 roku jako stowarzyszenie osób fizycznych). Okazało się jednak, że mimo iż Przyjazne Miasto w założeniu miało reprezentować różne grupy mieszkańców, to przyjmując formułę stowarzyszenia osób fizycznych (a nie osób prawnych) stało się kolejnym podmiotem na stołecznej scenie publicznej i przez władze traktowane było na tych samym prawach, co i wchodzące w jego skład komitety. Trzeba więc było wypracować inną formułę relacji obywatele - samorząd.

Pierwszą szansą była inicjatywa samorządowa. Oto w obliczu dużej liczby lokalnych konfliktów samorządowcy zdecydowali się zrealizować pomysł (dyskutowany od wielu lat) dopracowania się zasad konsultacji społecznych. Gazeta Wyborcza z 21-22 lutego 1998 roku pisała: "Rada Warszawy właśnie przygotowuje projekt uchwały w sprawie prowadzenia i finansowania działań edukacyjno-informacyjnych promujących inwestycje związane z gospodarką odpadami komunalnymi. Samorządowcy twierdzą, że kosztowałoby to wiele mniej niż straty ponoszone po wstrzymaniu inwestycji". Do 6-osobowego Komitetu Sterującego powstanie tego ośrodka zaproszono m.in. Prezesa Stowarzyszenia Przyjazne Miasto Jerzego Wojnara. 18 listopada 1998 roku rozpoczął działalność Ośrodek Konsultacji i Dialogu Społecznego. Marcin Herbst (koordynator ośrodka) twierdził wówczas: "chcemy informować inwestorów, co może im grozić i w jaki sposób innym udało się uzyskać zgodę społeczną"(37). Powstanie instytucji samorządowej oddaliło pojawiające się pod koniec 1998 roku propozycje sfederowania organizacji warszawskich (w tym Przyjaznego Miasta) broniących zabytków i przyrody przed inwestorami i... zbyt skorymi do wspierania tych inwestycji urzędnikami i politykami(38).

Jednak dość szybko okazało się, iż z działalności Ośrodka organizacje społeczne nie były zadowolone. Przy okrągłych stołach (np. Warszawskim Okrągłym Stole Transportowym, tzw. WOST-ie), dyskutowano, ale próba sił - choćby w kwestii planowanego przebiegu autostrady - przybierała nadal formę protestów lub postępowania administracyjnego.

Nic też dziwnego, że na początku 2000 roku organizacje (w tym i Stowarzyszenie Przyjazne Miasto) zadecydowały: "My, przedstawiciele pozarządowych organizacji grupujących mieszkańców Warszawy, dostrzegając konieczność przemawiania wspólnym, reprezentatywnym głosem w najważniejszych dla miasta sprawach, postanawiamy powołać do życia Radę Stowarzyszeń m.st. Warszawy. Licząc na współpracę z władzami miasta będziemy obserwować życie stolicy, dokonując oceny zachodzących zjawisk, wspierając pozytywne, przeciwstawiając się negatywnym, a także proponować własne rozwiązania.

Szczególną uwagę Rada będzie poświęcać: modelowi ustroju miasta i strukturom jego zarządzania; tożsamości Warszawy i ochronie dziedzictwa kulturowego; bezpieczeństwu mieszkańców, warunkom zdrowotnym, edukacji i życiu kulturalnemu mieszkańców; ochronie wartości środowiska przyrodniczego i właściwemu kształtowaniu przestrzeni miejskiej".

Rada m.in. podjęła trud przygotowania w czynie społecznym(39) "Stanowiska w sprawie Planu Zagospodarowania m.st. Warszawy z określeniem ustaleń wiążących gminy warszawskie (2.02.01)", w którym pisała: "(...)Uważamy ponadto, że przedstawiony Projekt poprzez brak jednoznacznych zapisów normujących, nieprecyzyjne sformułowania, brak szczegółowych uwarunkowań i rygorów odnoszących się do ochrony przyrody, dziedzictwa kulturowego i historycznego spowoduje legalizację wszelkich działań budowlanych i inwestycyjnych na obszarze całego miasta. Dowodem na świadome usankcjonowanie dowolności przyszłej zabudowy i rozwoju miasta jest całkowite pominięcie w tym Projekcie uwarunkowań chroniących zabytki, dziedzictwo kulturowe i historyczne, a także szczególnie nieprecyzyjne formułowanie zapisów odnoszących się do ochrony przyrody.

Przyjęcie Planu w takiej formie doprowadzi do działań pozwalających na niekontrolowany rozwój miasta, co spowoduje lawinowe narastanie sprzeczności i konfliktów rzutujących na jakość życia mieszkańców (podkr. PF), dewastację ekosystemu miasta, jego funkcjonowanie, a także na dalsze perspektywy rozwojowe stolicy. (...)"

Brak chęci władz Warszawy do współpracy z Radą oraz wewnętrzne procesy (w tym konflikt wokół decyzji Przyjaznego Miasta - patrz niżej) nie pozwoliły jednak na to, aby Rada w pełni spełniła oczekiwania jako instytucja ekspercka. Coraz częściej, wbrew początkowym intencjom, Rada angażuje się w bezpośrednie konflikty (przebieg autostrady, budowa lotniska).

W 2001 roku powstała również Federacja Mazowia, która "jest dobrowolnym porozumieniem autonomicznych organizacji pozarządowych działających w sferze społecznej i socjalnej na terenie województwa mazowieckiego". Co prawda występuje ona jako reprezentant organizacji warszawskich wobec władz miasta, ale zgodnie ze swoją misją broni głównie interesów organizacji socjalnych.

Również w 2001 roku powstała w oparciu o lidera przeszkolonego w ramach Programu Przeciw Korupcji Fundacji im. Stefana Batorego Warszawska Grupa Obywatelska, która działając przy Stowarzyszeniu Dialog Społeczny zajmuje się szczególnie monitorowaniem przejrzystości działania samorządu lokalnego, m.in. w kwestii przyznawania dotacji organizacjom pozarządowym.

W 2003 roku wraz z ze zmianami ustroju Warszawy zlikwidowany zostaje Ośrodek Konsultacji i Dialogu Społecznego, co oczywiście problemów nie rozwiązuje(40).

Tak oto organizacje warszawskie nie potrafiły wypracować formuły współpracy, która umożliwiłaby reprezentowanie ich interesów wobec władz miasta.

Współpraca negatywna - casus ekoharaczy

Działalność organizacji pozarządowych - i to odróżnia je od administracji, która działa w oparciu o przepisy, i od biznesu, którego kołem napędowym jest zysk - wynika z chęci realizowania wartości. Te wartości mogą być bardzo różne (czasem sprzeczne), ale są. Z wartościami jest jednak tak, że tworzą one zwarty system. Nie można w ich imię stosować metod, które by tym wartościom zaprzeczały. Gdy jednak działania etyczne nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, pojawia się chęć zastosowania skutecznych metod, bez względu na ich ocenę moralną. Pokusa jest tym większa, że patrząc na mechanizmy działające w sektorze publicznym i prywatnym często widzimy, jak sukces osiąga się nie dzięki własnej pracy, umiejętnościom, ale dzięki układom, zależnościom, korupcji.

To właśnie taki relatywizm stał się podstawą najgłośniejszej afery korupcyjnej w sektorze pozarządowym lat ostatnich - kwestii "eko-haraczy"(41). To, że niektóre organizacje ekologiczne przyjmują "dotacje" lub zwykłe łapówki za rezygnację z protestów przeciwko niektórym inwestycjom, było wiadomo już od jakiegoś czasu(42). Sytuacja nabrała nowego znaczenia w momencie, gdy dobrze znane i uznawane(43) w ruchu ekologicznym organizacje(44) zaczęły uzasadniać zasadność takich decyzji.

"Uważam, że godna jest pochwały troska - pisał prezes Stowarzyszenia Przyjazne Miasto, które przyjęło darowiznę w wysokości 2 mln złotych - pozostałych organizacji o dobre imię ekologów, jednak w tym wszystkim brakuje mi oceny faktycznej skuteczności całego ruchu, tak w skali Warszawy, jak i całej Polski. Myślę, że kwestia tzw. etyki, którą zamierzają roztrząsać szanowne organizacje, nie powinna przysłaniać tej prawdy, iż zasoby środowiska ulegają (mimo naszych starań) postępującej degradacji. Być może obok etyki działania powinny powstać instrukcje - jak działać, żeby stać się godnym przeciwnikiem dla uzbrojonego w kapitał inwestora"(45), a przedstawiciele inicjatyw łódzkich pisali: "straty, jakie wynikają dla naszej sprawy z przyspieszenia o kilka lub kilkanaście miesięcy budowy parkingu, zrealizowania inwestycji wielkiego i obcego kapitału oraz ryzyka wykorzystania faktu zawarcia tej ugody przez osoby lub media nam nieżyczliwe do oczerniania nas i naszych intencji, są w sumie znacząco mniejsze od korzyści, jakie płyną z pozyskania stosunkowo dużych funduszy na niezależną działalność wydawniczą, mającą na celu edukację społeczną"(46).

Jednak sama etyczna ocena zjawiska ekoharaczy chyba nie wystarczy. Trzeba spróbować spojrzeć na to także z innej strony. W wydanej przez Stowarzyszenie ASOCJACJE publikacji "Ruch ekologiczny w Polsce" prof. Piotr Gliński poszukując przyczyn różnych konfliktów w ruchu Zielonych pyta: "a może jednak całkiem po prostu [jest to] prowokatorska działalność przeciwników ekologii? Komu może bowiem zależeć najbardziej na słabości i rozbiciu polskich Zielonych?"(47). W omawianym przypadku drugą stroną konfliktu są inwestorzy.

"Przypominamy - piszą przedstawiciele Federacji Zielonych w oświadczeniu prasowym dotyczącym wykluczenia białostockiej organizacji, która przyjęła dotację za wycofanie skargi do NSA - że prawo do bycia stroną w postępowaniu administracyjnym jest podstawową bronią społeczeństwa obywatelskiego wobec nadużyć władzy i inwestorów. Ponad połowa odwołań w sprawach związanych z planami inwestycyjnymi jest uzasadniona: organ nadzoru administracyjnego uchyla oprotestowaną decyzję". Tak więc działalność organizacji powoduje straty, już to z powodu opóźnienia inwestycji, już to z powodu ostatecznego jej wstrzymania. Być może odpowiedź tkwi w twierdzeniu, że złe nie są łapówki, ale prawo do społecznej kontroli, co znacznie utrudnia działanie inwestorom. Łapówka podwyższa tylko koszty inwestycji, a działalność prawdziwych ekologów uniemożliwia te inwestycje. Oznaczałoby to jednak, że media słusznie piętnując nieetyczne zachowania stają się stroną w działalności lobbingowej.

Przypomnijmy, iż pierwsze doniesienia prasowe o tym, że biedni inwestorzy są szantażowani przez organizacje pozarządowe i mieszkańców, pojawiły się w połowie 2000 roku(48). Oczywiście szukano pomysłów na rozwiązanie tego problemu i najlepszym sposobem jawiło się "uproszczenie zawiłych procedur budowlanych, zwłaszcza usunięcie konieczności uzyskiwania decyzji o warunkach zagospodarowania i budowy - uważa mecenas Ludwik Żukowski, który specjalizuje się w rozwiązywaniu sporów inwestycyjnych. Jego zdaniem, sporne sprawy powinno się rozstrzygać na drodze cywilnoprawnej"(49).

Na efekty tej (jak sądzić by można) akcji lobbingowej nie trzeba było długo czekać. Uchwalona 9 listopada 2000 roku ustawa o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko de facto ograniczyła możliwości działania organizacji. Piotr Rymarowicz z Towarzystwa na rzecz Ziemi, które od dłuższego już czasu próbuje monitorować proces inwestycji na terenie całego kraju, tak scharakteryzował te zmiany: "Do końca ubiegłego roku organizacje ekologiczne mogły zwracać się do organów administracji decydujących o wyznaczeniu lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska o informowanie o planowanych przedsięwzięciach. Organizacje mogły w ciągu miesiąca złożyć wnioski i zastrzeżenia, które organ miał obowiązek rozpatrzyć. Od 1 stycznia organy administracji mają już tylko obowiązek umieszczenia informacji na urzędowej tablicy ogłoszeń i w pobliżu miejsca planowanego przedsięwzięcia". W praktyce pozbawiono możliwości kontroli inwestycji szkodliwych dla środowiska wyspecjalizowane organizacje ponadlokalne. Z kolei po aferze z Przyjaznym Miastem okazało się, że powstała Konferencja Inwestorów, która powołała "nieformalne ponadpolityczne lobby". Jego celem jest obrona praw inwestorów i usprawnienie całego procesu inwestycyjnego(50). Należy sądzić, że lobby to działało w miarę skutecznie, bo kolejna fala artykułów przyniosła natychmiastowy efekt.. "Opublikowany w poprzednim wydaniu "Newsweeka" artykuł "Terror ekologiczny" wywołał istną burzę. Jest już pierwszy pozytywny efekt naszego tekstu. Ministerstwo Środowiska przyspieszy prace nad zmianami w ustawie Prawo ochrony środowiska, aby mogły one wejść w życie jeszcze w tym roku. Resort przyznaje, że dotychczasowe uregulowania prawne umożliwiają nieuczciwym organizacjom ekologicznym bezkarne blokowanie dużych inwestycji i wyłudzanie pieniędzy od firm"(51). Czy jednak kolejne zmiany uderzać będą w nieuczciwych działaczy społecznych, czy też ograniczą możliwość działania obywateli, których celem jest dobro wspólne zagrożone przez niektórych inwestorów? W tej chwili gdy pojawia się informacja o blokowaniu jakiejś inwestycji, przypomina się dane dotyczące wysokości otrzymanej przez Przyjazne Miasto "darowizny", a nie np. fakt, iż "Najwyższa Izba Kontroli negatywnie ocenia działalność organów samorządu terytorialnego w zakresie lokalizacji dużych obiektów handlowych (hipermarketów ). Istotne nieprawidłowości stwierdzono w 15 (spośród 17 objętych kontrolą) jednostkach samorządu terytorialnego. Z naruszeniem prawa wydano 35 spośród 68 skontrolowanych decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (51%), z czego 12 decyzji było sprzecznych z ustaleniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego"(52).

Warto zwrócić uwagę, że organizacje pozarządowe działające w imię dobra wspólnego, kontrolując inwestorów i administrację nie mają szans na środki na działalność, a przecież same ekspertyzy prawne, pilnowanie obiegu dokumentów itp. pociągają za sobą koszty. Organizacje kontrolne póki co w Polsce nie mają źródeł finansowania, co zwiększa szanse na powstanie patologicznych układów z biznesem czy administracją publiczną. A przecież konflikt oparty na społecznej kontroli jest jednym z bardzo ważnych zabezpieczeń demokratycznego państwa i musi zostać wypracowany mechanizm jego finansowania.

Niestety sektor organizacji pozarządowych nie potrafił wypracować mechanizmów, które by w sposób jednoznaczny odcinały się od nieetycznych działań. Zarówno wykluczenie przedstawicieli oskarżanych o nieetyczność organizacji z ciał federacyjnych (Federacja Zielonych, Rada Stowarzyszeń m.st. Warszawy), jak i stworzenie Karty Etycznej Pozarządowych Organizacji Ekologicznych (por. http://www.eko.org.pl/karta/) nie stały się podstawą do zjednoczenia działań na rzecz obrony dobrego imienia organizacji. Podobnie zresztą jest w przypadku pojawiających się informacji na temat wykorzystywania organizacji charytatywnych do robienia prywatnych interesów(53).

Przypisy

36. - Por. Jerzy Suski, Niektóre aspekty współdziałania organizacji pozarządowych z samorządem lokalnym, ASOCJACJE nr 9/98).

37. - GW 18 XI 98.

38. - Por. Jerzy Suski, Niektóre aspekty..,.op.cit.

39. - Dokument ten, oprócz części ogólnej, zawierał kilka profesjonalnie przygotowanych analiz szczegółowych przygotowanych przez poszczególne organizacje.

40. - Ciekawe, że dopiero po rozwiązaniu ośrodka w sierpniu 2003 roku udało się doprowadzić do porozumienia pomiędzy policją a cyklistami, od 1998 organizującymi tzw. "Masę krytyczną", której celem było zwrócenie uwagi na problemy rowerzystów, co często przemieniało się w awantury i przepychanki z policją - por. A. Krzyżaniak, Koniec rewolucji, w: GW z 29 sierpnia 2003.

41. - Por. np. Marek Kęskrawiec, Terror ekologiczny, "Newsweek" nr 35/02, Ryszard Kamiński, Rafał Pleśniak, Ekoharacz, "Wprost" z 9 września 2001 r., Dariusz Bartosiewicz, Darowali w łapę, "Gazeta Wyborcza" z 8 czerwca 2001 r.

42. - Marcin Kołodziejczyk, Wara!, "Polityka" z 8 kwietnia 2000 r. i Mirosław Cielemęcki, Liberum veto, "Wprost" z 20 sierpnia 2000 r.

43. - Po fakcie środowisko organizacji odcięło się od tych organizacji - i tak Przyjazne Miasto zostało wykluczone z Rady Stowarzyszeń Miasta Stołecznego Warszawy, a białostockie i łódzkie inicjatywy wykluczono z Federacji Zielonych.

44. - Nie dotyczyło to zresztą tylko organizacji ekologicznych, por. 4k, Zaprotestować, by zarobić, GW z 3 stycznia 2002 r.

45. - Za: Piotr Frączak, Temat: Przyjazne Miasto, "Asocjacje" nr 5/2001.

46. - Oświadczenie, "Asocjacje" nr 7/2001.

47. - Piotr Gliński, Ruch Ekologiczny Anno Domini 2001, w: "Polski ruch Zielonych...".

48. - Por. np.: Marcin Kołodziejczyk, Wara!, "Polityka" z 8 kwietnia 2000 r. i Mirosław Cielemęcki, Liberum veto, "Wprost" z 20 sierpnia 2000 r.

49. - Mirosław Cielemęcki, Liberum veto, "Wprost" z 20 sierpnia 2000 r.

50. - Dariusz Bartoszewicz, Korupcja bez listka figowego, "Gazeta Stołeczna" GW z 22 czerwca 2001 r.

51. - Marek Kęskrawiec, Koniec ekoterroru, "Newsweek" nr 36/02.

52. - Informacja o wynikach kontroli lokalizacji dużych obiektów handlowych (super i hipermarketów)

53. - Patrz np. NGO WATCH na stronach www.frso.pl [...]

Ekoharacze i lobbing

Piotr Frączak

Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych

Samokontrola i przejrzystość działań jako element walki z korupcją w trzecim sektorze

Pytanie o rolę różnego rodzaju kart zasad, wewnętrznych standardów i certyfikatów to nie jest pytanie o sposób rozwiązania patologicznych problemów w trzecim sektorze. Wielu z nich nie da się w ten sposób przeciwdziałać. Co więcej, należy już na wstępie podkreślić, że kodeksy etyczne czy samokontrola mogą jedynie wspierać i uzupełniać inne metody walki z patologią, która dotyczy sektora pozarządowego i jego otoczenia. Jestem przekonany, że kwestia zasad działania, myślenie o samoregulacji są niesłychanie ważne i nie zastąpi ich szukanie wyłącznie rozwiązań systemowych.

Pomiędzy państwem a rynkiem, czyli tam, gdzie korupcja Trzeci sektor, sektor pozarządowy, czy inaczej – sektor organizacji pozarządowych, w coraz większym stopniu staje się raczej partnerem niż przeciwnikiem administracji publicznej i biznesu w realizacji zadań publicznych czy działań na rzecz dobra wspólnego. I nie dotyczy to wyłącznie intensyfikacji współpracy pomiędzy poszczególnymi aktorami trzech sektorów, ale także ewolucji samej zasady partnerstwa[1]. Zmianie podlegają tradycyjne podziały zadań, powstają nowe typy instytucji, które realizują wiele z funkcji, które były dotychczas zastrzeżone dla jednego typu podmiotów[2]. Nie oznacza to jednak, iż zasadnicze napięcia, jakie istniały pomiędzy poszczególnymi sektorami, zanikają. Co więcej – właśnie teraz, gdy granice się zacierają, konieczne jest zwiększenie działań na rzecz przejrzystości. Gdy biznes w coraz większym stopniu podejmuje się realizacji celów społecznych, gdy coraz więcej zadań publicznych deleguje się do podmiotów prywatnych i społecznych, coraz większą uwagę trzeba zwracać na to, kto i dlaczego ma realizować w społeczeństwie poszczególne funkcje. Podstawowe rozróżnienie, według którego o przynależności do poszczególnych sektorów decyduje to, w jakim celu są wykorzystywane zasoby (por. Tabela 1), pokazuje, że tradycyjnie III sektor utożsamiany był z wykorzystaniem prywatnych zasobów na publiczne cele. Jednak obecnie w coraz większym stopniu realizuje on publiczne cele wykorzystując do tego publiczne środki. Tak oto trzeci sektor, który w założeniach nie działa z mocy prawa (nie posiada władzy) i nie podlega działaniom rynku (nie dla zysku), odczuwa presję ze strony pozostałych sektorów, co przekłada się na jego ewolucję, już to w kierunku swoistej komercjalizacji, już to etatyzacji[3]. Trzeci sektor miał, podobnie jak pozostałe trzy sektory[4] wiele zarówno zalet jak i wad i wszystko wskazuje na to, że tendencje do zacierania się granic pomiędzy sektorami zwiększają nie tylko możliwość działania, ale też ryzyko patologii.

Tabela 1. Źródło zmodyfikowany model przygotowany przez Fernandes 1994 [5]

Zasoby/Cele

Prywatne

Publiczne

Prywatne

biznes

III sektor

Publiczne

korupcja

administracja

Szeroko rozumiana korupcja w sektorze pozarządowym[6] dotyczyć więc może właściwie wszelkich przejawów nieprawidłowości na styku tego, co publiczne, i tego, co prywatne, a z uwagi na to, że sektor pozarządowy jest z samej swej istoty miejscem takiego styku, tym bardziej potencjalnie jest narażony na niebezpieczeństwo. Równocześnie problem ten wpływa na funkcjonowanie organizacji w znacznie większym stopniu niż np. na prywatne przedsiębiorstwa.

Dlaczego ekoharacze Sektor pozarządowy jest szczególnie wrażliwy na patologię z kilku powodów. Głównym jest fakt, że motorem napędowym funkcjonowania organizacji są (powinny być) wartości. Organizacja działa nie dlatego, że to przynosi korzyść, nie dlatego, że tak chce prawo, ale dlatego, ze członkowie tak chcą lub uważają to za słuszne. Odwołanie się do wartości jest podstawą działania organizacji, ale też jakakolwiek wątpliwość co do szczerości intencji może być zabójcza. Brak poparcia przekłada się natychmiast na brak możliwości działania, albo z powodu braku osób do pracy, albo braku środków.

Jednak jest i druga strona medalu. Gdy bowiem mówimy o wartościach, łatwo przychodzi nam usprawiedliwiać (w imieniu dobra wyższego rzędu) np. wykorzystywanie niezgodnie z prawem (lub niezgodnie z celem) środków publicznych. To poczucie, że cel uświęca środki, że to nie na prywatny cel, że to dla innych, może łatwo zagłuszyć wyrzuty sumienia. Tak być nie powinno, więc nie pozostaje nic innego, niż uznać, że „twarde prawo, ale jednak prawo” i zaniechać działania.

I tu dochodzimy do największego, może należałoby powiedzieć raczej – najbardziej medialnego, problemu, czyli do ekoharaczy. Wydaje się, że nie tylko trzeba napiętnować ten proceder, ale i umieć wyciągnąć wnioski. Łatwo jest bowiem występować z pozycji tego, kto poucza, choć sam niewiele robi. Wydaje się, że nie zmieniając ogólnej oceny samego zjawiska wykorzystywania możliwości społecznej kontroli do uzyskiwania różnego rodzaju wpłat, dotacji, darowizn, trzeba się zastanowić, co z tej historii wynika.

Pierwszym wnioskiem z dyskusji wokół ekoharaczy jest fakt niedofinansowania działań kontrolnych. W początkowym kresie transformacji wręcz z pewną nieprzychylnością patrzyło się na organizacje, które próbowały ograniczać działania „naszej” władzy. Wiele organizacji kontrolnych podnosiło kwestię, iż bez żadnych środków zewnętrznych prowadzi boje z opłacanymi prawnikami reprezentującymi administrację i biznes, i, co oczywiste, często zdarzało się im przegrać nawet wówczas, gdy racja była po ich stronie. Od tego czasu wiele się zmieniło. Pojawiły się najpierw prywatne, a teraz i publiczne środki na działania strażnicze. Trudno stwierdzić, że jest to efektem „afery z ekoharaczami”, ale niewątpliwie przyczyniła się ona zrozumienia wagi wsparcia działalności organizacji strażniczych.

Druga kwestia nadal, moim zdaniem, jest problem palącym. Chodzi o nieprzestrzeganie prawa przez urzędników samorządowych. Nie chcę powiedzieć, że urzędnicy są nieuczciwi. Czasem pewnie tak, ale dużo częściej są po prostu niekompetentni, ulegli wobec osób z dużych firm inwestycyjnych. Gdyby było zupełnie jasne, że procedury muszą być spełnione, że nie ma żadnej drogi na skróty, próby „przyspieszenia”, „załatwienia” byłyby znacznie rzadsze. Błędy[7] w procedurze w dużej części przyczyniły się do zaostrzenia konfliktu pomiędzy inwestorami a instytucjami kontroli społecznej, w tym działającymi na rzecz ochrony środowiska.

Trzeci element układanki wyraźnie wskazywał na próby wykorzystywania informacji o ekoharaczach do swoistego lobbingu (budowanie społecznego poparcia) dla inicjatyw ograniczajacych społeczną kontrolę nad procesem inwestycyjnym. Problem ten opisywałem w tekście „Ekoharacze a lobbing” (cały tekst http://www.watchdog.org.pl/x/346516;jsessionid=0A16CF3993BBFBDCA67D46D0C34381D4) Przypomnijmy tu główną tezę. Pierwsze doniesienia prasowe o tym, że biedni inwestorzy są szantażowani przez organizacje pozarządowe i mieszkańców, pojawiły się w połowie 2000 roku (por. np. Marcin Kołodziejczyk, Wara!, „Polityka” z 8 kwietnia 2000 r. i Mirosław Cielemęcki, Liberum veto, „Wprost” z 20 sierpnia 2000 r.) Oczywiście szukano pomysłów na rozwiązanie tego problemu i najlepszym sposobem jawiło się „uproszczenie zawiłych procedur budowlanych, zwłaszcza usunięcie konieczności uzyskiwania decyzji o warunkach zagospodarowania i budowy – uważa mecenas Ludwik Żukowski, który specjalizuje się w rozwiązywaniu sporów inwestycyjnych. Jego zdaniem, sporne sprawy powinno się rozstrzygać na drodze cywilnoprawnej”. (Liberum veto, „Wprost”).

Na efekty tej (jak sądzić by można) akcji lobbingowej nie trzeba było długo czekać. Uchwalona 9 listopada 2000 roku ustawa o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko ograniczyła de facto możliwości działania organizacji. Piotr Rymarowicz z Towarzystwa na rzecz Ziemi, które od dłuższego już czasu próbuje monitorować proces inwestycji na terenie całego kraju, tak scharakteryzował te zmiany: Do końca ubiegłego roku organizacje ekologiczne mogły zwracać się do organów administracji decydujących o wyznaczeniu lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska o informowanie o planowanych przedsięwzięciach. Organizacje mogły w ciągu miesiąca złożyć wnioski i zastrzeżenia, które organ miał obowiązek rozpatrzyć. Od 1 stycznia organy administracji mają już tylko obowiązek umieszczenia informacji na urzędowej tablicy ogłoszeń i w pobliżu miejsca planowanego przedsięwzięcia. W praktyce pozbawiono możliwości kontroli inwestycji szkodliwych dla środowiska wyspecjalizowane organizacje ponadlokalne.

Po aferze z Przyjaznym Miastem okazało się, że powstała Konferencja Inwestorów, która powołała „nieformalne ponadpolityczne lobby”. Jego celem jest obrona praw inwestorów i usprawnienie całego procesu inwestycyjnego (Dariusz Bartoszewicz, Korupcja bez listka figowego, „Gazeta Stołeczna” GW z 22 czerwca 2001 r.). Należy sądzić, że lobby to działało w miarę skutecznie, bo kolejna fala artykułów przyniosła efekt. <<Opublikowany w poprzednim wydaniu „Newsweeka” artykuł „Terror ekologiczny” wywołał istną burzę. Jest już pierwszy pozytywny efekt naszego tekstu. Ministerstwo Środowiska przyspieszy prace nad zmianami w ustawie Prawo ochrony środowiska, aby mogły one wejść w życie jeszcze w tym roku.>>

Resort przyznaje, że „dotychczasowe uregulowania prawne umożliwiają nieuczciwym organizacjom ekologicznym bezkarne blokowanie dużych inwestycji i wyłudzanie pieniędzy od firm” (Marek Kęskrawiec, Koniec ekoterroru, „Newsweek” nr 36/02). Czy jednak zmiany te uderzą w nieuczciwych działaczy społecznych (bo jak wynika z informacji prasowych, nie tylko ekolodzy trudnią się tym procederem), czy też ograniczą możliwość działania obywateli, których celem jest obrona dobra wspólnego zagrożonego przez niektórych inwestorów? A może doprowadzą do sytuacji, gdy każdy inwestor otrzyma wszelkie pozwolenia bez żadnych łapówek, ale za to zgodnie z prawem?

Wydaje się, że dodatkowym efektem całej afery było rozpoczęcie dyskusji na temat karty zasad działań organizacji zajmujących się kontrolą społeczną.

W obronie wartości

1. Karta zasad

Przypomnijmy, że w 1996 roku, podczas pierwszego Ogólnopolskiego Forum Inicjatyw Pozarządowych organizacje przyjęły Kartę Zasad Działania Organizacji Pozarządowych. Warto tu wspomnieć, że potrzeba takiej karty wyniknęła głównie z nieprzychylnego nastawienia do organizacji pozarzadowych (w tym przede wszystkim fundacji), które wówczas miały złą prasę (por. P. Frączak „Bitwa na fundacje”, Warszawa 1996), a rząd przymierzał się do zaostrzenia kontroli nad nimi poprzez znowelizowanie ustawy o fundacjach. Powszechne stało się przekonanie, że albo sektor podejmie próbę samokontroli, albo zrobi to za organizacje rząd. Sprawę odsunęły w czasie prace nad ustawą o działalności pożytku publicznego, która miała uregulować zasady relacji organizacji z administracją. Jednak w 1996 roku skupiano się raczej na finansowaniu przez samorząd usług realizowanych przez organizacje, nie zajmowano się natomiast rolą organizacji jako kontrolera administracji i biznesu. Stąd po wybuchu problemu ekoharaczy okazało się, że zapisy karty w ogóle nie dotyczyły kwestii zasad monitoringu. Powstała wtedy mniej branżowa „Karta zasad organizacji monitorujących samorząd” (wszystkie Karty są na stronie www.jaobywatel.pl/wiki) i Zielona Karta.

2. Dyskusja jako wartość

Czy przyjęcie tych dokumentów było wielkim sukcesem? Nie sądzę, choć niewątpliwie przyczyniły się one do krystalizacji ruchu organizacji strażniczych, pełnią również pewną rolę w ruchu ekologicznym (szczególnie dla organizacji związanych z Polską Zieloną Siecią). Okazuje się, że praca nad przygotowaniem takich kart jest ważnym elementem budowy samoświadomości sektora – czy jego branż. I to jest główna rola kart zasad. W trakcie ich tworzenia, a także zawsze w momencie, gdy kolejna organizacja zapoznaje się z kartą, konieczne jest odwołanie się do podstawowych wartości, uzgodnienie pewnych założeń, które na co dzień wydają się tak oczywiste, że niezauważalne. Oto okazuje się, że debata o rzeczach najważniejszych, o wartościach podstawowych pojawia się wśród organizacji niezwykle rzadko. Właśnie najczęściej przy okazji rozmów o karcie zasad. Na co dzień mówi się raczej o technicznej stronie działalności. O tym, jak, za co, z kim, a nie dlaczego, po co. Dyskusja o zasadach pozwala odejść od takiej codzienności.

3. Samokontrola jako obrona przed nadmierną kontrolą państwa i forma samoorganizacji

Jak już wspomniałem, większość podejmowanych w Polsce dyskusji na temat zasad działania organizacji była spowodowana strachem przed inicjatywami rządu mającymi na celu ograniczenie niezależności organizacji pozarządowych. Nawet dyskusja o karcie zasad organizacji monitorujących samorząd odbywała się w sytuacji lobbingu na rzecz ograniczenia uprawnień organizacji. Organizacje wierzą bowiem, że jeżeli uda im się samym rozwiązać problem nieetycznych, czy wręcz na granicy łamania prawa działań, nie będzie konieczne wprowadzanie norm prawnych, które w dużym stopniu uderzają w te dobrze działające, pragnące przestrzegać prawa organizacje. W tym aspekcie karty etyczne, karty zasad są w istocie walką o niezależność i samorządność sektora. A przecież liczy się nie tylko siła poszczególnych, nawet najsilniejszych, organizacji. Ważna jest też, a może przede wszystkim, siła całego sektora, czy – jak w przypadku ekologów – całej branży. To właśnie dzięki tej sile potrafili ekolodzy na początku lat 90. wypracować takie formy współpracy z administracją, których zazdrościł im cały sektor. To dzięki ich wspólnemu wysiłkowi część członków rad nadzorczych wojewódzkich funduszy ochrony środowiska jest wybierana przez organizacje, a nie mianowana przez administrację.

4. Zaufanie jako wynik jawności i przejrzystości

Oczywiście najważniejszym powodem, dla którego organizacje chciałyby mieć kartę zasad, jest możliwość zdobycia w ten sposób społecznego zaufania, które przekłada się przecież bezpośrednio tak na zaangażowanie członków i wolontariuszy, jak i na możliwość pozyskiwania środków prywatnych. Zaufanie to jest możliwe jedynie wtedy, gdy w jasny sposób oddzielimy organizacje działające jawnie (nieukrywające nic przed opinią publiczną) i przejrzyście (w sposób niebudzący watpliwości co do intencji). A przecież z jawnością i przejrzystością działania organizacji, nie tylko zresztą ekologicznych, nie jest najlepiej. W ostatnim czasie rozpoczęła się również (prowadzona głównie przez Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich) debata na temat konieczności prowadzenia przez organizacje Biuletynów Informacji Publicznej. Budzi to zrozumiałe kontrowersje[8], ale dwie rzeczy wydają się bezdyskusyjne:

• Prawo jest sformułowane tak, że wynika z niego, iż organizacje powinny mieć BIP-y. Jednak niezależnie od tego, czy jest to prawo dobrze, czy źle skonstruowane, organizacje pozarządowe, zgodnie ze swoją kartą zasad, muszą prawa przestrzegać – albo działać na rzecz jego zmiany. „Organizacje pozarządowe działają w ramach obowiązującego w demokratycznym państwie prawa, wpływając w ramach demokratycznych procedur na jego doskonalenie.”

• Przejrzystość jest kolejnym wymogiem Karty: „Działalność merytoryczna i finansowa organizacji pozarządowych jest działalnością jawną, z uwagi na szczegolną troskę o posiadane przez nie środki publiczne bądź pochodzące od osób prywatnych”, czyli jeżeli nawet nie w formie BIP-u, i tak organizacje powinny udostępniać wszelkie informacje dotyczące swojej działalności.

Rozpocząć nową dyskusję nad kartą? Wielość zalet wynikających nie tylko z samej Karty Etycznej, ale też z procesu dochodzenia do niej sugeruje, iż znów warto podjąć debatę o zasadach etycznych pracy pozarządowych organizacji ekologicznych (POE). Sytuacja w branży ekologicznych organizacji pozarządowych wiele się przecież zmieniło. Wiele z nich się sprofesjonalizowało, inne ograniczyły swoją działalność lub przestały działać. Wydaje się, że mówienie o ruchu organizacji ekologicznych w Polsce po roku 1997 jest co najmniej wątpliwe. Jeżeli jednak rozpocząć tę dyskusję, to nie na zasadzie próby załatwienia jakiejś kolejnej sprawy. To musi być debata właśnie o wartościach, o tym, czym organizacje ekologiczne być powinny, jakie funkcje powinny pełnić. Dlatego pozwolę sobie przypomnieć pytania stawiane w 2000 roku w trakcie ówczesnej dyskusji nad tworzącą się kartą. Nie straciły one nic ze swojego znaczenia.

1. Zapisy dotyczące poszczególnych organizacji

Pierwszym pytaniem, które budzi spore kontrowersje w ruchu, jest pytanie: co to jest organizacja pozarządowa? Dyskusja nad tym, czy fundacja jest organizacją społeczną, nie jest – jak sugerują niektórzy – pozbawiona zupełnie sensu. Jednak właściwe pytanie powinno brzmieć: które fundacje i stowarzyszenia są organizacjami pozarządowymi?

Pozarządowe Organizacje Ekologiczne to stowarzyszenia lub fundacje, które są

· niezależne, tzn. nie zależą od jednego źródła finansowania (z jednego źródła może pochodzić mniej niż 50 proc. rocznych realnych – tzn. np. bez pracy wolontariuszy – wpływów);

· samorządne, tzn. nie zależą bezpośrednio od żadnej firmy, instytucji czy osoby (np. fundatora), ale od własnych struktur, które podlegają kontroli wewnętrznej;

· stawiają sobie cele zgodne z szeroko rozumianą ekologią.

Jeżeli ta definicja byłaby do zaakceptowania, moglibyśmy posunąć się dalej, do problemów bardziej szczegółowych.

Źródła finansowania

Finansowanie działań ekologicznych jest niewątpliwe najbardziej drażliwą kwestią. Zadajmy więc kilka drażliwych pytań:

Czy finanse organizacji powinny być jawne?

Przy czym jawność oznacza tu nie tylko wydawanie ogólnodostępnych sprawozdań (często nie do zrozumienia), ale również politykę informacyjną mającą na celu zapoznawanie społeczeństwa z podstawami finansowymi działań organizacji. Jawność ta powinna dotyczyć nie tylko całości budżetu organizacji, ale również poszczególnych akcji czy projektów. Zdaję sobie sprawę, że to daleko idące wezwanie i być może trzeba je doprecyzować. Jednak pomimo że jawność taka może w niektórych wypadkach utrudniać działalność – szczególnie małych organizacji, to jednak nie sposób samoograniczać niepokojących zjawisk w branży ekologicznej bez jawności finansów.

Od kogo brać?

Po pierwsze, dość oczywiste przekonanie, że nie należy brać pieniędzy od niepoprawnych niszczycieli środowiska, dalekie jest od jednoznaczności. Być może przygotowana w oparciu o bardzo jasne kryteria lista „trucicieli” mogłaby tę sprawę rozwiązać.

Innym pytaniem jest finansowanie akcji z założenia ekologicznych – a w istocie przynoszących główny zysk sponsorom. Chodzi tu zarówno o typowy sponsoring – czyli formę reklamy firm, jak i działania bezpośrednie – np. promocji ekologicznych towarów, książek itp.

Różnego rodzaju festyny, pełne plastikowych naczyń, przyroda zadeptywana przez tysiące osób, którym nawet przez myśl nie przejdzie, jaki jest cel imprezy, to tylko jeden z przykładów.

Idąc dalej tym tropem trzeba odpowiedzieć na pytanie, czy brać pieniądze od fundacji, których kapitał pochodzi z niepewnego źródła, oraz czy brać od instytucji rządowych czy samorządowych, które równocześnie dofinansowują nieekologiczne inwestycje? Nie będzie łatwo znaleźć odpowiedź na takie pytania, choć niewątpliwie karta powinna – przynajmniej w ogólnej formie – formułować pogląd, że przyjmowanie środków na finansowanie działań ekologicznych, które mogą być wykorzystane do promowania lub chociaż uwiarygodniania działań sprzecznych z interesem środowiska, jest nieetyczne.

W tym kontekście zasadne wydaje się również pytanie, czy można brać udział w konkursach i zadaniach zleconych? Jasne jest bowiem, że wiele realizowanych na zlecenie programów jest jedynie formą podreperowania budżetu organizacji, a nie działalnością zgodną z jej misją. Może to w konsekwencji doprowadzić do zbiurokratyzowania organizacji i zaprzeczenia idei leżących u podstaw jej powstania. To samo dotyczy również działalności gospodarczej.

Wydaje się, że Karta powinna wyraźnie wskazywać, iż najlepszym źródłem finansowania organizacji (choć przecież nie jedynym) powinny być składki członkowskie i darowizny od osób fizycznych.

Należałoby może jeszcze zwrócić uwagę na to, że finansowanie powinno być oszczędne, tzn. o ile to możliwe – podobne kampanie lub projekty powinny być realizowane wspólnie (dla obniżenia kosztów).

Należy też przeciwstawiać się działalności pozornej, która pod szczytnymi hasłami nie przynosi żadnych konkretnych efektów; nie należy wymyślać projektów pod sponsora – już lepiej wspólnym wysiłkiem wymuszać na sponsorach instytucjonalnych racjonalne gospodarowanie środkami.

Unikać paternalizmu i korupcji – uzależnienie się od jednego, dominującego źródła finansowania jest formą utraty niezależności, a co za tym idzie – skorumpowania. Układy koleżeńskie, które występują przy udzielaniu dotacji, muszą być szczególnie mocno kontrolowane.

Koszty organizacyjne, w tym koszty lokalowe i stałych pracowników (także i te, które są wpisywane jako koszty poszczególnych programów), nie powinny przekraczać pewnego procentu rocznego budżetu organizacji.

Metody działania

Oczywiste jest, że organizacje podejmują bardzo różne działania. Mamy do czynienia z organizacjami eksperckimi, lobbistycznymi (w tym – z grupami interesów), edukacyjnymi, ochroniarskimi itp. Są zatem różne typy działań.

Kilka pytań da się i tu sformułować.

• Jaki jest stosunek działań organizacji pozarządowych do prawa i przemocy?

W 1996 roku proponowałem zapis tego punktu w formie – organizacje pozarządowe mogą dochodzić swych praw wszelkimi prawnymi metodami, a w wyjątkowych wypadkach nawet niezgodnymi z prawem – w formie akcji obywatelskiego nieposłuszeństwa, nigdy jednak za pomocą przemocy (por. „Instytucjonalizacja miłości bliźniego, czyli o etyce organizacji pozarządowych” w: Asocjacje nr 4-5/96). Rozwiązanie to jednak można rozszerzyć przyjmując proponowaną kiedyś w Biuletynie Niecodziennym BORE koncepcję „obrony koniecznej” jako uzasadniającą prawne użycie siły.

• Jak odnaleźć organizacje udające organizacje ekologiczne?

Chodzi tu o „listę lewych, quasipozarządowych organizacji, skorumpowanych lub służących nieuczciwym inwestorom, łamiących prawo i korumpujących urzędników publicznych” (por. „Poradnictwo i interwencja”, Asocjacje nr 10/99).

Udowodnienie korupcji, szczególnie organizacji pozarządowej, jest trudne, ale mimo to trzeba szukać rozwiązań, które uniemożliwiłyby występowanie organizacji pozarządowych w interesie nie publicznym, lecz prywatnych firm czy osób. Sugestia wysunięta kiedyś na łamach „Polityki”, że jakaś warszawska organizacja za odpowiednią sumę zmieniła swój stosunek do planowanej inwestycji, jest niepokojąca.

• Jak zapewnić kontrolę społeczną nad działalnością organizacji społecznych? POE chcą kontrolować samorządy, rządy, biznes... wydaje się więc słuszne, by i swoje działania zdecydowały się poddać kontroli opinii publicznej (chociażby środowiska lokalnego, w którym działają). Swoistą formą kontroli społecznej jest udział wolontariuszy w pracy organizacji oraz zdobywanie środków (w formie składek czy drobnych darowizn). Wydaje się również konieczne powstanie watchdogów – organizacji, które mocą swego autorytetu potrafiłyby rozstrzygać pewne kontrowersyjne sprawy.

2. Dotyczące ruchu organizacji ekologicznych

Pierwszą, najogólniejszą wartością jest dobro środowiska naturalnego. Ekolodzy mogą się różnić co do konkretnych rozwiązań, uznając takie lub inne za lepsze dla środowiska. Nigdy jednak interesy jednostek, organizacji, konkretnych grup nie mogą być podstawą określania dobra środowiska. Ekolodzy przystępują do rozmów o konkretnych rozwiązaniach w imieniu milczącej przyrody, aby w ten sposób doprowadzać do optymalnych rozwiązań.

Zasady reprezentacji sektora (kto ma prawo mówić w imieniu innych)

Organizacje pozarządowe mogą i powinny łączyć się w realizacji konkretnych celów, współpracować w ramach prowadzonych przez siebie projektów dla zwiększenia swej siły oddziaływania. Organizacje, które nie współpracują z innymi organizacjami, mogą być podejrzewane o to, że realizują jakieś inne cele niż tylko dobro środowiska.

Reprezentować konfederację, czyli organizacje działające w określonym celu (np. w celu przeprowadzenia kampanii), mogą wszyscy członkowie współpracujący w ramach kampanii (o ile organizacje nie umówią się inaczej).

Federację, czyli strukturę formalną (np. związek stowarzyszeń), reprezentować mogą uprawnione do tego przez statut władze lub inne osoby.

Nikt nie ma prawa uznawać się za reprezentanta sektora. Jednak w konkretnych przypadkach możliwe jest sformułowanie jednolitej strategii sektora w konkretnej sprawie – i dla realizacji tej sprawy może zostać powołany komitet sterujący.

Możliwe jest to tylko wówczas, gdy:

• Informacja o problemie i planowanym stanowisku dotrze do wszystkich organizacji ekologicznych (znajdujących się w bazie POE) na dwa miesiące przed planowanym spotkaniem ogólnopolskim – FORUM, SEJMIKIEM, NEOKOLUMNĄ?

• Przygotowania spotkania podejmie się organizacja, która zobowiąże się do zapewnienia wszystkim chętnym możliwości pobytu na spotkaniu (organizator nie ma obowiązku pokrywać kosztów przyjazdu, wyżywienia i zakwaterowania, z tym że postara się zapewnić darmowy nocleg na podłodze). Organizacja przygotowująca spotkanie zadeklaruje, iż nie będzie popierała żadnego z kandydatów do komitetu sterującego.

Jednolite stanowisko sektora możliwe jest do sformułowania w drodze konsensusu przez upoważnione osoby reprezentujące organizacje uczestniczące w spotkaniu. Każda z organizacji po uchwaleniu takiego stanowiska i rozesłaniu do zainteresowanych (czyli tych, którzy mimo nieobecności pisemnie zadeklarowali wolę zapoznania się z ostatecznym projektem) może poprzez uchwałę uprawnionego organu statutowego zgłosić votum separatum, które zostanie odnotowane w ostatecznej wersji stanowiska.

Wybrana na spotkaniu komisja sterująca ma uprawnienia działania tylko w tej konkretnej kwestii, do czasu jej załatwienia. Na każdym kolejnym spotkaniu zwołanym dla ustalenia dowolnego innego tematu można nie udzielić absolutorium komisji sterującej.

Zasady rozwiązywania konfliktów wewnątrz ruchu, polemiki i dochodzenia do konsensusu, różnice zdań, wielość poglądów to największa siła sektora pozarządowego, dlatego też trzeba o nie dbać – przy zachowaniu elementarnych zasad dyskusji.

Możliwe jest napiętnowanie organizacji lub osób działających niezgodnie z kartą etyczną ekologów, ale tylko na zasadzie podjęcia jakiegoś wspólnego stanowiska.

Prasa zajmującą się problematyką ekologiczną powinna zwracać szczególną uwagę na tworzenie ram dla swobodnej dyskusji przy zachowaniu takich zasad, jak prawo do obrony, unikanie ataków personalnych, wyraźne dystansowanie się od poglądów relacjonowanych przez redakcje itp. Chodzi o to, aby nie odbierając nikomu, komu dobro ochrony środowiska jest bliskie, prawa głosu – nie stać się tubą jednej frakcji czy opcji.

Polemiki powinny zaczynać się od ustalenia tego, co łączy adwersarzy, czyli na jakim poziomie interes ochrony środowiska jest ważniejszy od różnicy zdań. I w całej dyskusji – po pierwsze – powinno chodzić o ustalenie punktów wspólnych i tworzenie list rozbieżności. Osoby dyskutujące powinny dbać o zachowanie wzajemnego szacunku dla odmiennych poglądów i postaw, tak aby w sytuacjach koniecznych działań na rzecz środowiska mogły skutecznie współdziałać.

Miejsce infrastruktury

Organizacje infrastrukturalne branży ekologicznej, jak również infrastruktura całego sektora organizacji pozarządowych, powinny stawiać dobro całego ruchu ponad dobro własne.

Czy organizacje infrastrukturalne powinny korzystać z tych samych źródeł finansowania, co i inne organizacje?

Należy dążyć do sytuacji, w której organizacje infrastrukturalne, tzn. takie, które wspierają inne organizacje (merytorycznie, organizacyjnie, finansowo), nie konkurowały z odbiorcami swoich usług o te same pieniądze.

Powinno dążyć się do wydzielenia specjalnych funduszy (lub określonej puli w ramach funduszy), o które można byłoby się ubiegać realizując typowe działania infrastrukturalne (szkolenia, czasopisma, informacje, bazy danych itp.) lub przeznaczania części funduszy zdobytych przez organizacje na wsparcie infrastruktury (np. 5 proc. każdej dotacji – w uzgodnieniu ze sponsorem – przeznaczonych byłoby na usługi dostarczane przez infrastrukturę).

To jedynie garść refleksji! Więcej tu pytań niż odpowiedzi. Jednak jeżeli te pytania są na tyle ważne, by zmusić nas do rzeczowej dyskusji, to istnieje szansa dalszych prac nad kartą etyczną. Wydaje się, że właśnie jest dobry czas, aby znów podjąć dyskusję.

Przypisy

[1] Por. np. Piotr Frączak, Jan Jakub Wygnański (red.), Polski model ekonomii społecznej. Rekomendacje dla rozwoju, Warszawa 2008, s. 45 i nast.

[2] Choćby np. m.in. pojawienia się nowego typu instytucji, tzw. Instytucji hybrydowych, które łamią tradycyjne podziały na sektory publiczny, prywatny i pozarządowy. Por. tamże, s. 21.

[3] Wydaje się, że czasem traktuje się to jako bezalternatywny proces (scenariusz etatyzacji, scenariusz komercjalizacji), którego efektem musi być powstanie jakiejś równowagi. Por. np. Rybka Izabela, Rymsza Marek Polityka państwa wobec organizacji pozarządowych w: Juras A. Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, Lublin 2002

[4] Por. np. D. Osborne, T. Gaebler, Rządzić inaczej, jak duch przedsiębiorczości przenika i przekształca administrację publiczną, Media Rodzina 1992,

[5] Robert Cesar Fernandes Threads of Planetary Citizenships w: Citozens. Srengthening Global Civil Society Washington 1994 mówi o podziale na publiczne i prywatne podmioty i cele (por. Szacki Jerzy Ani Książe, ani kupiec: obywatel Kraków 1997 s. 54) dla naszych rozważań w kontekście nowe partnerstwa ważniejsze jest nie tyle czy podmiot jest publiczny czy prywatny, ale czy zasoby z których korzysta są prywane czy publiczne.

[6] Por. Frączak, Skrzypiec „Główne mechanizmy korupcjogenne występujace w działalności organizacji pozarządowych” w Przejrzysta gmina. Organizacje pozarządowe. Korupcja Warszawa 2002

[7] Przypomnijmy, że w tamtym czasie Najwyższa Izba Kontroli negatywnie oceniła działalność organów samorządu terytorialnego w zakresie lokalizacji dużych obiektów handlowych (hipermarketów ). Istotne nieprawidłowości stwierdzono w 15 (spośród 17 objętych kontrolą) jednostkach samorządu terytorialnego. Z naruszeniem prawa wydano 35 spośród 68 skontrolowanych decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu (51%), z czego 12 decyzji było sprzecznych z ustaleniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

[8] Patrz – www.lgo.pl

OFOP

W kierunku silnej reprezentacji

Komitety monitorujące

Jak wygladała sytuacja w 2007 mówiłem na konferencji „Rzecznictwo NGO siłą społeczeństwa obywatelskiego” w Teresinie k/Warszawy 23.XI.2007 (całość wystąpienia) wskazując wyzwania stające przed OFOP-em odwołując się do ówczesnych doświadczeń:

Po pierwsze, takim wydarzeniem było przyjęcie na IV Ogólnopolskim Forum Inicjatyw Pozarządowych Strategii Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego. Można mieć wątpliwości, czy organizacje pozarządowe wystarczająco utożsamiają się z tym dokumentem (czy w swej masie w ogóle go znają), jednak jego istnienie ma swoje daleko idące konsekwencje. Po pierwsze, rządowa Strategia Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w dużej części korzysta z zapisów zawartych w tym wypracowanym w sektorze dokumencie. I widać tu, choćby w nazwach, wyraźnie rozdzielenie ról. Organizacje mówią o rozwoju, a administracja o wspieraniu. To dwa różne procesy i wydaje się, że być może rysuje się podział zadań pomiędzy poszczególnych aktorów. Jednak ważny, a może i ważniejszy, jest fakt, że organizacje podjęły próbę wypracowania własnej wizji, a nie jak dotychczas odnosząc się do propozycji rządowej, projektu ustawy. I okazało się, że jest to równie dobra podstawa do rozmów z administracją..

Drugim takim wydarzeniem, czy raczej procesem, były konsultacje społeczne dokumentów dotyczących okresu programowania 2007-2013. Skłamałbym mówiąc, że były to tylko, a nawet przede wszystkim, dobre doświadczenia. W istocie były tam wzloty i upadki, wydawało się, że łapiemy Pana Boga za nogi i zaraz okazywało się, że nasze sukcesy przekształcały się w porażki, z wielu obietnic i początkowo dobrych zapisów wychodziły rzeczy sprzeczne z intencjami, na rzecz których się angażowaliśmy. Wysiłek konsultacji Narodowego Planu Rozwoju w całości poszedł właściwie na marne, nadzieje związane z Programem Operacyjnym Rozwój Społeczeństwa Obywatelskiego legły w gruzach, kolejne informacje na temat Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki spychały nas do narożnika, by na koniec jedno z działań, tak ważnych z punktu widzenia wizji rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, jakim było „państwo partnerskie” w priorytecie Dobre Rządzenie, zostało rozparcelowane między organizacje pozarządowe a partnerów społecznych.. Myślę, że zarówno dobre, jak i złe doświadczenia konsultacji społecznych dotyczących programowania lat 2007-2013 będą ważną nauczką dla polskich organizacji pozarządowych, nauką, jak prowadzić konsultacje w przyszłości. Liczę też, że to doświadczenie istotne dla administracji, szansa uświadomienia sobie, że konsultacje z przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego nie są złem koniecznym, ale efektywną pracą nad dokumentami.

Po trzecie, ważne wydaje się wzmocnienie roli OFOP-u w sektorze pozarządowym. Gdy Federacja powstawała sześć lat temu, miała wielu przeciwników, a jeszcze więcej osób sceptycznie podchodzących do jej przyszłości. Sam też należałem do tego grona, więc chyba mam prawo to przypomnieć. To był czas próby – i to, że OFOP wyszedł z niej zwycięsko, zawdzięcza determinacji kilku osób, w tym obecnego Prezesa Marcina Dadela, oraz zaufaniu, jakie w OFOP-ie położyły organizacje infrastrukturalne (tworzące Radę Funduszu Pro Bonus) i Fundacja im. Stefana Batorego. To, że sukces ten jest zdobyty jest dzięki wysiłkowi sektora (nie tylko organizacji zrzeszonych w OFOP-ie), i nie dzięki jakieś zupełnie zewnętrznej interwencji (dotacji), to chyba najlepsze wiano, jakie mógł dostać.

Po czwarte w końcu – to działania na poziomie europejskim. Polski sektor pozarządowy jest aktywny w działaniach europejskich. Do końca roku 2005 mieliśmy Przedstawicielstwo Polskich Organizacji Pozarządowych w Brukseli. Za kilka dni uroczyste podsumowanie Programu Europejskiego Stowarzyszenia na rzecz Forum Inicjatyw Pozarządowych. Relacje z administracją europejską realizowane są w różny sposób. Mamy przedstawicieli w Europejskim Komitecie Społeczno-Ekonomicznym, poszczególne organizacje uczestniczą w branżowych i tematycznych sieciach europejskich. Na rzecz promocji i uznania sektora non-profit w Unii Europejskiej, oraz zabieganie o prawo do udziału w konsultacjach polityk Unii Europejskiej zajmuje się Europejska Rada Organizacji Non-Profit CEDAG, która zrzesza krajowe federacje organizacji pozarządowych. Jakkolwiek CEDAG powstał w 1989 r., w ostatnich latach intensyfikacji uległ wzrost liczby jego członków. Obecnie liczy 24 organizacje członkowskie z 15 państw członkowskich oraz 2 organizacje z poziomu europejskiego i 4 organizacje o statusie członka stowarzyszonego. Zarząd OFOP podjął decyzję o wstąpieniu do tej organizacji.

więcej Ogólnopolska Federacja Organizacji Pozarządowych a komitety monitorujące w Funduszach Europejskich 2004-2020

2010

Kongres Praw Obywatelskich

Idea Kongresu zrodziła się na jednym z nieformalnych, acz cyklicznych, spotkań organizowanych u Marzeny Mendzy-Drozd. Udało się go zorganizować właściwie w oparciu o zaangażowanie zespołu OFOP-u, wsparcie Krajowej Izby Producentów Audiowizualnych i osobiście Macieja Strzembosza. Sam Kongres z uwagi na obszar tematyczny i zaangażowanie środowiska można uznać za duży sukces. Niestety jego efekty nie były chyba wystarczające. Mimo przygotowania Memorandum w sprawie wzmocnienia praw obywatelskich ciągle jeszcze nie było powszechne przekonanie, że prawa obywatelskie nie są wystarczająco zabezpieczone. Trzeba było kolejnych kilkunastu lat, by Adam Bodnar, uczestniczący w Kongresie Praw Obywatelskich w 2010, już jako Rzecznik Praw Obywatelskich zainicjował w 2017 roku Kongres Praw Obywatelskich.

Ruch Obywateli Kultury

Jednak efektem Kongresu Praw Obywatelskich było nawiązanie ścisłej współpracy ludźmi związanymi z Ruchem Obywateli Kultury (zainicjowany pod koniec 2009 podczas Kongresu Kultury).

Szkoła Repezentacji

[CDN]

Dyskusje

Jakie społeczeństwo obywatelskie?