Szpitale
Leon Wachholz SZPITALE KRAKOWSKIE 1220—1920 TOM I KRAKÓW 1921
WYPISY
W pierwszych czasach, t. j. w XII i XIII w. większość znanych nam dotąd szpitali pozostawała — jak słusznie podnosi Męczkowski — pod zarządem zgromadzeń duchownych, które się mniej lub więcej zawodowo poświęcały zadaniu opieki nad chorymi, ubogimi i niedołężnymi. Zakłady te zawdzięczały w tych czasach swe powstanie przedewszystkiem hojności panujących królów i książąt oraz biskupów, którzy nadawali im uposażenie ze swoich dóbr i dochodów, jak i z dziesięcin. Tak np. zakładają szpital przy klasztorze Cystersów w Jędrzejowie Janisław, arcybiskup gnieźnieński w r. 1152, szpital w Zagościli Henryk, książę sandomierski w r. 1166, szpital św. Michała w Poznaniu Mieszko III w r. 1170, pierwszy szpital Ś. Ducha w Sławkowie Pełka, biskup krakowski w r. 1203 1), szpital Ś. Ducha na Prądniku pod Krakowem Iwo, biskup krakowski w r. 1220 (?), taki sam szpital w Krakowie Prandota, biskup krakowski w r. 1244, szpital Ś. Ducha w Poznaniu Boguchwał III, biskup w r. 1263, szpital Ś. Ducha w Uniejowie Jakób Świnka, arcybiskup w r. 1283, szpital Ś. Jana Chrzciciela w Sławkowie (drugi szpital Duchaków tamże) Jan Muskata, kiskup krakowski w r. 1298 i t. d. Ze zgromadzeń zakonnych, które się poświęcały szpitalnictwu w Polsce, należy wymienić: kanoników regularnych de S. Spiritu lub Saxia, zwanych u nas pospolicie Duchakami, kanoników regularnych Stróżów Ś. Grobu, zwanych Miechowitami, Joanitów, Krzyżaków gwiaździstych, w czasach zaś późniejszych Braci i Siostry Miłosierdzia a wyłącznie na Litwie Rochitów.
Najbardziej rozpowszechnieni byli u nas Duchacy. Wedle Długosza miał Iwo Odrowąż, 19 z rzędu bp. krakowski, (1218—1230) sprowadzić Duchaków do Polski i osadzić ich przy założonym przez się szpitalu Św. Ducha na Prądniku kolo Krakowa (stąd nazwa »Prądnik duchacki«) w r. 1220. Szpital ten, podobnie jak wogóle wszystkie szpitale Duchaków ówczesne i późniejsze miały obowiązek przyjmować »ubogich chorych, sieroty, kobiety brzemienne i leżących po ulicach«. Długosz zaznacza, że już jeden z poprzedników Iwona, bp. Pełka (Fulco) nosił się z myślą założenia szpitala w Krakowie, lecz śmierć jego stanęła temu na przeszkodzie, a bezpośredni następca jego Wincenty Kadłubek zaniedbał zamiaru swego poprzednika wykonać. Wedle Długosza zatem przybyliby Duchacy do Polski w r. 1220. Tymczasem Wojciech Baseus z Szczebrzeszyna, przełożony krakowskiego konwentu Duchaków w drugiej połowie w. XVI, podaje w swej krótkiej historji szpitala krakow skiegoJ) wiadomość, że Duchaków sprowadził do Polski w istocie bp. krakowski Pełka (1186— 1207) i to w r. 1203, osadzając ich w Sławkowie, miejscowości położonej nad Przemszą czarną w powiecie olkuskim. Otóż zachodzi pytanie, czy tę wiadomość można uważać za wiarygodną? Tomltowicz a i my sądzimy, że wiadomość ta zasługuje zupełnie na wiarę (...)
Duchacy czyli kanonicy regularni św. Ducha de Saxia utworzyli z biegiem czasu w Polsce liczne klasztory i szpitale jako to: w Wrocławiu (w r. 1214 fundowany przez Henryka I Brodatego), w Krakowie (około r. 1220), w Sandomierzu (w r. 1222 fundowany przez Żegotę, kasztelana krakowskiego), w Elblągu (r. 1242), w Poznaniu (r. 1263 hojnie uposażony przez Boguchwała III, biskupa), w Kaliszu (r. 1283), w Uniejowie w województwie Sieradzkiem (r. 1283), w Sławkowie (ponownie w r. 1298, założony przez Jana Muskatę, bpa krakowskiego), we Lwowie (r. 1375). Duchacy nosili ubiór zwykły księży świeckich, różniący się od nich »krzyżykami białymi« na su k n i'). Krzyż ten byt wyszyty na lewej piersi na czarnej, fałdzistej sutannie, przepasanej czarnym sznurem, a miał dwa poprzeczne ramiona, górne dłuższe, dolne krótsze, wszystkie zaś jego końce były rozwidlone tak, iż posiadał 12 rożków. Do chóru ubierali na komże fioletowe pelerynki, z tyłu dłuższe, z białym, podwójnym, 12-rożnym krzyżem na lewej piersi2). Obowiązywała ich reguła św. Augustyna, rozszerzona przez czwarte votum służenia biednym i chorym, , których zwali swoimi panami w swem ślubowaniu. Formuła tego ślubowania opiewała: »poświęcam się i oddaję na usługi Bogu, N. Marji Dziewicy i Naszym Panom, Chorym, że po wszystkie dni mego życia będę ich sługą« (...) strój Duchaków ma być skromny, że nie mogą posiadać osobistej własności, w domu mają przestrzegać milczenia, podczas dwukrotnego na dobę, wspólnego posiłku ma się odbywać czytanie, sypialnie mają być wspólne. Młodzi bracia mają się kształcić umysłowo, co miesiąc mają też zdawać sprawę z postępów swych przez lekturę rozpraw w czasie obiadu. Każdy z zakonników ma się oddawać pracy umysłowej. Na czele polskich Duchaków stał wybierany co 3 lata na kapitule prowincjał, którym może być tylko równoczesny przełożony klasztoru i szpitala krakowskiego (supremus nosocomii provisor). Nosił on także nazwę prepozyta lub proboszcza świętoduskiego. Jemu wolno było mieć osobnego służącego. Do pomocy a zarazem do kontroli miał oh przydanych sobie, obieralnych co 3 lata dwóch definitorów, z których przynajmniej jeden musiał przebywać w Krakowie. Definitorzy mieli także obowiązek badania kandydatów do zakonu. Po każdym wyborze prowincjała i definitorów, wybierali zgromadzeni na Kapitułę zakonnicy przełożonych (praepositi) wszystkich domów Duchaków polskich, wyjąwszy krakowski, ci zaś następnie wraz z definitorami, z ojcami prowincji i z tymi, którzy złożyli professję (t. z w. graduati) wybierali niższych dygnitarzy, jak kierowników szpitali (t. z w. patres, hospitalarii albo praefecti sanitatis), kierowników nowicjatu, zarządców domów (procurator domus, domesticus vel camerarius), zarządców dóbr klasztornych (factor ruralis, także decimator od zbierania dziesięcin klasztornych), kluczników i skarbników, bibljotekarzy, kaznodziejów, spowiedników i t. d .ł).
Zarządem szpitala zawiadywał »pater« czyli »hospitalarius«. On przyjmował ubogich i chorych do szpitala, po przyjęciu wciągał do ksiąg generalja chorych pod datą właściwą dnia, miesiąca i roku, prowadził dokładny regestr przyjętych podrzutków, chrzcił ich, zapisywał zmarłych i opuszczających szpital, wreszcie czuwał nad tern, aby podchowane w szpitalu dzieci i podrzutki w czasie stosownym korzystały z nauki i przygotowywały się do zawodów praktycznych, jak rzemiosła, służby i t. d. W ychowanie i naukę dzieci powierzano często Duchaczkom, o ile jak np. w Krakowie miały swój klasztor. Pater odwiedzał chorych i ubogich co dnia, często dwukrotnie na dzień, stale musiał być obecnym w czasie wizyty lekarza szpitalnego, czuwał on nad czystością sal chorych i ubogich, nad ładem, porządkiem i spokojem, wspomagany w tem zajęciu jak i w pielęgnacji chorych i niedołężnych przez braciszków i służbę, którzy mają szczególnie dbać o zachowanie djety, przepisanej chorym przez lekarza i mają im podawać le k ix) przezeń przepisane a przygotowane przez brata aptekarza. Brat spowiednik miał dbać o zbawienie dusz chorych, udzielać im św. Sakramentów i odprawiać pogrzeby zmarłych. Z innych, szczególnych przepisów, które tyczyły się ubogich i chorych, godny jest wzmianki przepis o ich ubiorze; w zimie ma być strój ich wełniany, w lecie zaś, t. j. w czasie od święta Zesłania Ducha św. do święta Ścięcia św. Jana Chrzciciela (28 sierpnia) lniany. Wolno bez wszelakiego sprzeciwu przyjmować do szpitala kobiety niemoralnego prowadzenia się celem odbycia rekolekcji, wyjąwszy okres wielkotygodniowy. Kobiety obce, które zgłaszają się na poród do szpitala, m ają otrzymywać osobne małe izby, gdzie mają same spoczywać, »ne aliquid incommodi infantibus possit evenire«. W ażny jest wreszcie przepis, tyczący się braci lub sióstr reguły św. Ducha, którzy nabawili się trądu. Mają być oni z pośród reszty izolowani2), lecz mają nadal pozostać w zakonie. Zwierzchnią władzę nad szpitalami Duchaków spełniają biskupi, których BaseuS s) nazywa »superintendentes«. Biskupi dokonują wizytacji szpitali i wydają stosowne zarządzenia. (...)
Z innych klasztorów, które nie zawodowo, lecz raczej
przygodnie zajęły się szpitalnictwem, należy wymienić Augustjanów, którym Piotr Włast na górze Sobótki założył
w r. 1108 klasztor i szpital, przeniesiony następnie do Wrocławia przy kościele P. Marji, i Cystersów, którym Janisław,
arcybiskup gnieźnieński, założył w Jędrzejowie w r. 1152 klasztor ze szpitalem dla ubogich. Byłyby to dwa najwcześniejsze co do czasu powstania ze znanych nam szpitali w Polsce.
Studia przypadków
Marek Hałaburda Prepozytura szpitalna w Kraśniku w świetle staropolskich wizytacji biskupich
nie związane z zakonami
MARIAN SURDACKI SZPITAL ŚWIĘTEGO DUCH A I ŚW. LEONARDA W URZĘDOWIE W XV-XVIII WIEKU
Skrobacki, Andrzej Najstarszy na Warmii polski regulamin szpitalny
