Tekst źródłowy strony O bractwach za czasów Augusta III, Jędrzej Kitowicz

[[Kategoria:Czytelnia AU historia|Czytelnia]]

= Autor =

===[[Jędrzej Kitowicz]]===

= Źródło =

=== "Opis obyczajów za panowania Augusta III" (fragmenty) Domena publiczna===

Przedruk [http://ofop.eu/sites/ofop.eu/files/biblioteka-pliki/f10_www.pdf przedruk w FederalistKa nr 10/11 2012]

śródtytuły od historia.ofop.eu

==Bractwa==

===Solidacje Mariańskie===

(...) '''Bractwa''' końcem pomnożenia chwały boskiej z dawna do Polski wprowadzone,
były w wielkim szacunku. Te zaś były znakomitsze: najprzód
w szkołach dla studentów tak u jezuitów, jak u pijarów była kongregacyja
''Sodalitatis Marianae'' [ [[Solidacje Mariańskie|Solidacja Mariańska]] ]. Dzieliła się na większą dla filozofów i teologów
i na mniejszą niższych szkół. Każda miała swego prefekta, który
w święta pewne z swoimi sodalistami odprawiał kongregacyją, mawiano
na niej ''recitative Officium Immaculatate Conceptionis'', potem ksiądz
prefekt miał egzortę do sodalisów, zachęcając ich do życia jak najniewinniejszego
i do bronienia honoru Matki Boskiej. Egzaminowano potem,
jeżeli który sodalis nie jest w jakim znacznym występku notowany;
co kiedy się pokazało, zostawał ekskludowany nie tylko z kongregacyi,
ale też i ze szkół. Ekskluzyja za szkół była tak straszna dla studentów
jak klątwa kościelna; wystrzegali się wszyscy przestawać, a nawet mówić z  ekskludowanym, tak jakoby wyklętym. Występek, ściągający na
siebie ekskluzyją, bywał pospolicie: przenoszenie się w biegu szkół nieodpowiednie
z jednych do drugich, gdzie były dwoiste, jak to trafi ało się
w niektórych miastach, że były szkoły pijarskie i jezuickie; nocne grasowania
i lusztyki po szynkowniach, po dwoistym napomnieniu lub karze
szkolnej nie zaniechane; psota wyrządzona jakiej panience albo intryga
z mężatką przez męża dowiedziona. Które ostatnie dwa przypadki nie
miały żadnego gradusa admonicyi, ale prosto karane były ekskluzyją
z  przydatkiem, jeżeli winowajca mógł być pochwycony, stu batogów.
W takowe występki – rzadko zdarzane – wpadali sami dyrektorowie
uczący mniejszych studentów i  sami będąc studentami. Ci zazwyczaj
bywali mężczyźni dorośli pod wąsami i nie tak dla nauki, jak dla sposobu
do życia szkoły traktowali, po skończonym raz kursie filozoficznym i teologicznym
zaczynając go drugi raz albo też wziąwszy patenta z jednych
szkół, o dobrym zachowaniu się świadczące, przenosząc się do drugich.

Mali solidalisowie za małe przewinienia, jako to nieodbywania powinności
solidaliskich, nieskromne sprawowanie się podczas kongregacyi,
nieznajdowanie się częste na niej, karane były degradowanie (...) Przepraszam czytelnika mego, żem się z opisaniem ''Sodalitatis Marianae''  za dużo rozszerzył, bo ponieważ ta ''Sodalites''  razem z kasowaniem jezuitów zgasła, u pijarów zaś, choć jest, to nie w takim poważaniu, więc chciałem, aby ślady jej w piśmie moim potomności zostawić (...)

===Bractwa literackie===
Drugie bractwo po sodaliskim było Literatorum, czyli literackie. W to
bractwo wchodziły osoby same tylko miejskie i sami tylko mężczyźni tak
wiele uczeni, że mogli czytać na chorale kościelnym, z którego śpiewali
w dni święte, pospolicie w farnym kościele, mszą wotywę przed ołtarzem
swoim, który opatrywali światłem i innymi należytościami tudzież
funduszem na ''stipendia'' księdzu za te msze śpiewane. Że tedy umieli
czytać, a co większa po łacinie, choć wielu z nich tego języka nie rozumieli,
stąd bractwo swoje nazywali literackim, a siebie literatami, lubo
i to prawda, że wielu z nich byli ludźmi uczonymi z osób magistratowych.

Inne bractwa dla wszystkich obojej płci pospolite były: Różańcowe,
Szkaplerzne, Serca Pana Jezusa, Pocieszenia Najświętszej Panny, Św.
Ducha, św. Anny, św. Rocha, św. Barbary i innych bardzo wiele pod tytułem
rozmaitych świętych.

===Bractwa Rożańcowe i Szkaplerzne===

Rożańcowe i Szkaplerzne Bractwa były najludniejsze; z trudna kto
nie znajdował się wpisanym w  pierwsze lub drugie. Różańcowe kwitnęło
i wydawało się najwięcej po miastach i miasteczkach, a nawet i po
niektórych wsiach. Dominikanie, fundatorowie tego bractwa, otrzymali
– nie wiem, jak dawno – przywilej od Stolicy Apostolskiej, że to bractwo
nigdzie nie może być wprowadzone, tylko przez dominikanina,
który zaraz udziela odpustów temu bractwu służących, gdy go do jakiego
kościoła innej reguły, nie dominikańskiej, zaprowadza; w każdym
albowiem kościele dominikańskim rożaniec ma siedlisko swoje równo
z fundacyją klasztoru i po chorze zakonnym trzyma miejsce najpierwsze
w publicznym nabożeństwie. (...)

Urząd promotora różańcowego jest u dominikanów niepośledni, idzie
zaraz po lektorach szkoły, to jest nauczycielach, i musi być w zakonie
dobrze zasłużony, komu go dadzą. Nie ma on żadnej pensyi z klasztoru,
jak mają profesorowie, ale ma przydatnią porcyją w  refektarzu,
którą zakonnicy nazywają piktancyją; oprócz tego miewa częste posiłki
i podarunki od braci sióstr, kiedy jest pilny urzędu swego, która pilność
na tym zawisła, żeby się pierwszy znajdował na ambonie, kiedy się
bracia i siostry schodzą na rożaniec, żeby punktualnie zapisował protokuły
bractwa, mianowicie elekcyjów starszeństwa, żeby emulacyje
zachodzące o pierwszeństwo umiał bez narażenia się stronom kombinować,
żeby podczas procesyj publicznych tego bractwa znał się, komu
jakie dać miejsce podług jego godności. Kto się umie sprawiać sztucznie
z tymi grymasami, wszędzie się do pobożności wkradającymi, ma się jak
pączek w maśle. W innych kościołach, nie-dominikańskich, mianowicie
po wsiach, gdzie nie masz tych elekcyjów brackich ani urzędów, ani
procesyjów rożańcowych, tylko sam rożaniec śpiewany przez chłopców
i dziewki, nie znające tej pobożnej szczodrobliwości dla księdza promotora,
urząd jego zastępuje ksiądz pleban lub wikary, jeżeli jest na to jaka
fundacyja, a gdzie nie ma żadnej, organista lub inny jaki kościelny sługa.

Panowie wielcy i panie, zapisywani byli na tych elekcyjach protektorami
i konsyliarzami, protektorkami i konsyliarkami rożańcowymi, lubo więcej nic nie udzielali się tej konfraternii, jak że jej imion swoich pozwalali;
celniejsi zaś obywatele miasta mieli sobie za honor być rożańcowymi
przeorami, przeoryszami, kantorami, kantorkami, podskarbimi, podskarbinami
etc. (...)

Procesyje rożańcowe bywały dwa razy do roku w  święto rożańcowe
i w święto Nawiedzenia Najświętszej Panny. Odprawiały się te procesyje
tylko po miastach, w których się znajdowali dominikanie, prowadzone
były z kościoła dominikańskiego do drugiego jakiego, odleglejszego, dla
wyciągnienia wygodniejszego parady procesyjonalnej, na którą sadzono
się jak najokazalszą. Po odbytej procesyi bracia i siostry ze składki
wspólnej sprawowali ucztę dla tych, którzy w tej procesyi najwięcej pracowali
– jako to starszyzna bractwa, marszałkowie, których powinnoś-
cią było utrzymować porządek procesyi, tudzież paradować przed nią
z laskami długimi i grubymi, farbą i pozłotą ozdobionymi, i chorążowie
z chorążonkami, którzy i które niosły chorągwie brackie lekkie z kitajki
na kształt chorągwi żołnierskich. Należeli także do tej uczty ci wszyscy,
którzy się do kosztu jej hojnie przyłożyli. Na tej uczcie najlepiej się
powodziło księdzu przeorowi z księdzem promotorem i braciom starszym
a siostrom młodszym. Reszta czeredy była raczej serwitorami niż
uczestnikami. I takie uczty nie bywały tylko po wielkich miastach, ani
się do nich nie mięszał inny stan, tylko sam miejski cechów, pospolicie
szewskiego i rzeźnickiego, którzy w takowych ucztach znajdowali podłości
swojej jakoweś uwielbienie.

Bractwo szkaplerzne miało także do siebie wielką ciżbę różnej kondycyi
osób, lecz nie miało żadnego – różniącego się szczególniej od ordynaryjnego
– kościelnego nabożeństwa ani procesyjów, ani ucztów.
Obowiązki tego bractwa były: pościć środy na maśle i nosić szkaplerz
na gołym ciele, lecz go z trudna kto nosił tak, tylko na koszuli, dla gadu,
który się w nim zapleniał.(...)

Opisałem dlatego najmniejsze szczególności bractw znaczniejszych,
żeby wiadomość onych została potomności, jeżeliby z czasem zaginęły, co zdaje się wróżyć zajmująca się powszechnie w narodzie polskim
niepobożność.

===Banki Pobożne===

Można także przyłączyć do bractw Montem Pietatis przyłączoną do
bractw św. Rocha u księrzy misyjonarzów w Warszawie: zawiaduje tą
Górą Pobożności jeden misyjonarz z bracią starszymi bractwa wyżej
wyrażonego św. Rocha. Nabożeństwo św. Rocha zawisło tak jako innych
bractw na śpiewaniu kościelnym, wotywach i  pewnych pacierzy 
odmawianiu na honor św. Rocha. Zaś Mons Pietatis jest to skład kapitału
pieniężnego od różnych osób pobożnych zebranego. Dwa ma końce
chwalebne i  użyteczne ten kapitał: pierwszy – jałmużnę dla ubogich,
którzy się żebrać publicznie wstydzą, drugi – pożyczanie pieniędzy pilno
onych potrzebującym, bez prowizyi. Ale trzeba dać zastaw, który by
dwa razy wart był tej kwoty, której kto pożyczenia żąda. Taksę na fant
w zastaw idący kładzie misyjonarz prefekt ''Montis Pietatis'', wzywając
do taksowania fantu osób znających się na nim. Po wyszłym roku, kto
fantu nie wykupuje, idzie ''in fiscum Montis Pietatis''. Po sprzedaniu fantu,
jeżeli większą kwotę wezmą za niego niż jest pożyczona, oddają co
jest nad pożyczoną kwotę pożyczającemu, czyli właścicielowi fantu, jeżeli
mniejszą, szkoda zostaje przy Górze Pobożności. Aby zaś ta Góra
nie zmalała i nie obróciła się w monadę, kapitał jej oblokowany jest na
prowizyi i tylko sama prowizyja po tych uczynnościach cyrkuluje; dla
tego nie jest w stanie wygadzania wielkim potrzebom, tylko małym. Ta
Góra Pobożności utworzona jest około roku 1743.

===Szpital Dzieciątka Jezus===

Drugi fundusz pobożny, pod tytułem [[Szpital Dzieciątka Jezus|'''Dzieciątko Jezus''']], założony jest
od pewnego misyjonarza, [[Piotr Baudouin|Boduę]] nazwanego, rodem Francuza. Ten
ksiądz wzruszony miłosierdziem nad dziećmi porzuconymi, z rozpusty
nabytymi, które matki tając wstyd na ulicę wyrzucały, a czasem w Wiśle
albo lada gdzie w błocie topiły, co także i rodzicy dobrego małżeństwa
ubóstwem ściśnieni dzieciom swoim czynili, zawinął się do kwesty na
te dzieci. Udał się do królowej, wielce pobożnej pani, tudzież i do innych
panów i pań, począł zbierać takowe dzieci, oddawał je kobietom najętym
do karmienia piersią, którym płacił na miesiąc od jednego dziecięcia po
złotych 8. Wkrótce to jego ułożenie wzięło wzrost spory, kupił kamienicę pod dominikanami-obserwantami, wedle magazynu królewskiego,
Oboźne nazwanego. Osadził w niej trzy panny miłosierne, pospolicie
szarymi siostrami od sukien takiego koloru zwane, zlecił im wychowywanie
od większych lat dziatek od mamek odebranych, opatrzył tak
panny miłosierne jako też dziatki przyzwoitymi wygodami. Przybywało
znacznie funduszu, ale też przybywało i dzieci, których niemal co noc
kilkoro pod tęż kamienicę podrzucano, tak iż już w wspomnionej kamienicy
pomieścić się nie mogły.

Zaczem ksiądz Boduę, wspierany zewsząd jałmużnami, wziął rezolucyją
nierównie od pierwszej większą. Okupił wielki plac w  tyle kościoła misyjonarskiego, wymurował na nim obszerny i porządny szpital,
do którego przeniósł nie tylko dzieci podrzucone, ale też i chorych po
ulicach leżących; a  dalej postępując w  miłosierdziu, umówiwszy się
z urzędami Warszawą rządzącymi, tudzież mając asekurowaną jałmużnę tygodniową od wszystkich kupców i znaczniejszych obywatelów warszawskich,
aby ich tylko uwolnił od naprzykrzenia mnóstwa żebraków
po ulicach się i domach włóczących, zwerbował 12 żołnierzy, tym kazał
zbierać żebraków obojej płci, kaleków i zdrowych, osadzając ich w nowym
szpitalu. Wkrótce napełnił nimi salę potężną do trzechset osób
obejmującą, oczyścił Warszawę z włóczęgów, z której zdrowi i młodzi
(których żołnierze nie zachwycili) pouciekali. Ale siebie tak obciążył tym
ubóstwem, że nie mogąc go wyżywić, musiał rozpuścić, ile gdy w jałmużnach przyrzeczonych był zawiedziony. Żarliwość albowiem tych,
którzy miesięczne jałmużny dla żebraków płacić mu przyrzekli, ustała,
nie trwając dłużej nad rok, skoro żebracy wrzeszczeć im nad głowami
przestali i mieli sobie za równą subiekcyją brzęk puszki szpitalnej co
miesiąc, jako też i dziadowskie wrzeszczenie.

Co zaś do podrzuconych dzieci i chorych, wątek nie ustał. August III naznaczył
temu szpitalowi corocznie z Wieliczki dwa tysiące beczek soli.
Panowie za jego przykładem ofiarowali znaczne sumy i rozmaite prywatne
jałmużny wspierają go nieustannie. Tenże król nadał pomienionemu szpitalowi ''privilegium honestatis'', że dzieci wychodzące z niego
poczytane są za podczciwe i mogą być przyjęte do wszelkich rzemiosł,
byle tylko miały świadectwo na piśmie, że są wychowane w tym szpitalu.
Jakoż wiele znajduje się między nimi dobrego łoża, które rodzicy nędzą
ściśnieni do niego małą jaką opłatą wkupują albo wpraszają bez opłaty,
albo – nie mogąc wprosić – podrzucają. Jest koło wydane na ulicę,
blisko niego dzwonek z sznurkiem, w to koło należy dziecko włożyć i zadzwonić;
na głos dzwonka wychodziła siostra miłosierna i dziecię brała;
lecz gdy zaczęto zbyt wielką moc dzieci podrzucać co noc w to koło, tak
że ich mamkami opatrywać nie można było, postawiono straż niedaleko
koła dla chwytania osób podrzucających. Gdy uchwycą taką osobę, trzymają
do dnia, egzaminują, co za jedna; i jeżeli jest mająca męża i sposób
do życia, dawszy napomnienie należyte, z  dzieckiem z  szpitala wyganiają;
jeżeli bez męża matka trafunkowa, biorą ją za mamkę do własnego
dziecięcia, przydając drugie, szpitalne do karmienia. Jeżeli zaś przy
dziecięciu podrzuconym w kratę znajdują czerwony złoty, osobę, choćby schwytaną, wolno puszczają, a dziecko przyjmują. Wiele z takowych
dzieci, źle urodzonych, na ostrość powietrza wystawionych – umiera,
dlatego małe wkupne postanowiono. Są także rodzicy znaczni, majętni,
którzy – nie lubiąc słuchać płaczu dziecinnego w domu – oddają swoje
dzieci na wychowanie do tego szpitala, płacąc od nich według zgody lub
szczodrobliwości; takich dzieci nie mieści się w jednej izbie więcej jak
ośmioro, każde ma swoją mamkę, a czasem i piastunkę, pod pozorem
jednej statecznej białogłowy świeckiej, która ma złożenie osobne przy
izbie, panny albowiem miłosierne nie mają za przyzwoitość dla siebie
opatrywać dzieci przy piersiach i w pieluszkach będące; dopiero aż wyńdą
z tego pierwszego dzieciństwa trybu, biorą je w swój dozór, ucząc
pacierza i  innych powinności religii; z  takowych pensyjów od dzieci
wspomnionych okrawa się cokolwiek szpitalowi. Zdarza się też i to, acz
nie często, że osoby nieznajome przychodzą albo i z daleka przyjeżdżają
do tego szpitala; w  wielkim sekrecie, ile ten w  zgrai kobiet może być
utajony, składają w nim płód swój, także pod sekretem nabyty, a uwolniwszy się od brzemienia powracają tam, skąd się wzięły, zapłaciwszy
szpitalowi sowicie za swoje oczyszczenie i na konserwacyją względną
depozytu złożonego.

Gdy dzieci podrastają, dziewcząt zaraz uczą rożnych robót, chłopców
nieuczą żadnych, bo nie ma w tym szpitalu żadnych rękodzieł męskich
tylko kobiece szycie i  haftowanie na stembenku i  krosienkach. Tak
chłopców, jak dziewczęta, które wyrastają na rzeźwiejsze i roztropniejsze,
rozbierają za zaręczeniem panowie i panie w służby albo rzemieślnicy
chłopców do rzemiosł; które zaś są tępego dowcipu i niezgrabne,
rozdają na wsie misyjonarskie, panien miłosiernych innych szpitalów
lub też i szlacheckie.

===fundusz dla panien kanoniczek===

Nie opisuję dawniejszych szpitalów, klasztorów i funduszów miłosiernych
tak w Warszawie, jako też po rożnych miastach całego państwa
znajdujących się, gdyż te nie są skutkiem pobożności za czasów Augusta
III do opisu mego przedsięwziętej, ale dawniejszych wieków. Zamiarem
moim jest pisać o tym, co albo nowego nastało pod panowaniem tego
króla, albo też, choć dawniej było, ale się potem odmieniło lub w cale
zaginęło.

Trzecia fundacyja nowa, przedtem w  Polszcze nie znana, ukazała się
w Warszawie około roku 1749 panien '''kanoniczek'''. Fundatorką tych panien
była Zamoyska, ordynatowa wdowa. Kupiła dla nich Maryjenwil
i kilka wiosek za Wisłą; w środku tego Maryjenwilu (który jest jak rynek
warszawski opasany z trzech stron kamienicami, a z czwartej murem)
wymurowała kaplicę porządną do nabożeństwa. Dwa chory ustanowiła
tych panien: jeden wyższy, drugi niższy. Panny wyższego choru powinny
być wysokiego urodzenia, mają pensyi rocznej po 100 czerwonych
złotych i  wszelkie wygody, jadają u  jednego stołu; jest wszystkich 12.
Panny niższego choru powinny być szlachcianki, acz mniej znacznego
urodzenia, biorą pensyi rocznej po 600 złotych, mają osobny stół, wygody
pomiarkowańsze, obowiązków więcej nad pierwsze i jest ich tylko 6.
Wszystkie chodzą do choru, który odprawują w języku polskim mową
głośną, nie śpiewaniem, na jutrznią w nocy nie wstawają, odbywając ją
z rana o godzinie szóstej. Wolno im na miasto wyjeżdżać, do czego mają
karety, i te tylko służą wyższemu chorowi, albo wychodzić pieszo, które
są w niższym chorze. Wszystkie, wychodząc za fortę, biorą pozwolenie
od ksieni z  wyznaczeniem godziny, na którą wrócić do klasztoru powinny.
Na żadnych balach i widowiskach publicznych znajdować się im
nie godzi. Mężczyzn wolno im przyjmować za fortę do sali na to naznaczonej;
które zaś są w leciech podeszłe, mogą takie wizyty przyjmować
w swoich stancyjach, biorąc pozwolenie od ksieni, miarkującej rozsądkiem
między osobą przyjmującą i oddającą wizytę takowe pozwolenie.
Ksieni może zawsze, kiedy chce, przyjąć wizytującego mężczyznę do
własnych pokojów swoich.

Ksieni, obrana z wyższego choru, jest dożywotnia i ta tylko jedna zaraz
po swojej elekcyi czyni szlub czystości, w czym nie ma żadnej przykrości,
gdyż ksienią nie obierają tylko taką, która już dobrze na piąty
krzyżyk lat zajechała. Inne kanoniczki szlubów czystości nie czynią, bo
i  owszem tej fundacyi miała koniec57 fundatorka ułatwienia zamężcia
damom wysokiego urodzenia a szczupłej fortuny. Lecz ten koniec nie
ma skutku, cisną się tam damy z znacznymi posagami i urodą niepoślednią,
chcące prędzej na publicznym miejscu58 wynaleźć męża do swgo
upodobania niż w kącie domowym. Są też drugie i niezgrabne, i w lata
podeszłe, którym stracona do zamężcia nadzieja podała ten sposób dewocyi,
jakążkolwiek jeszcze otuchę do pozyskania męża zostawujący;
i takie są to niby zarody na przyszłą pannę ksienią.

Ale żadnej podupadłej fortuny nie masz, chyba w dolnym chorze. Krój
sukien i strój głowy jest taki jak innych dam świeckich. Idąc do choru,
kładą na kornet welum białe kitajkowe i na plecy płaszcz długi błękitny,
także kitajkowy. Kolor sukien dwoisty tylko: biały lub czarny. Kapelanów
i kaznodziejów zażywają z rożnych klasztorów albo świeckich księży.

Rząd ekonomiczny sprawują przez jednego szlachcica pensyjonowanego,
który ma rezydencją swoją za murem tuż przy klasztorze z inną
czeladzią służącą – i nazywa się komisarzem. Aspirantki do tego zgromadzenia
powinny szlachetność swoją wywieść do wyższego choru
z  ośmiu, a  do niższego ze czterech herbów; która trudność podobno
jest największą przyczyną, że się tam żadna z domów podupadłych nie
znajduje, bo w Polszcze, gdzie częste ognie i rewolucyje wojenne niszczą
archiwa publiczne, żadnego opatrzenia nie mające, ciężki jest wywód
ośmiorakiego szlachectwa nawet wielkim panom.

Rozumiem, żem nie zbłądził od materyi, podciągając pod tytuł pobożności szpital, Montem Pietatis i fundusz dla panien kanoniczek, bo miłość
bliźniego, z której pochodzi litość nad nędznymi, jest fundamentem
pobożności chrześcijańskiej. A  lubo fundacyja panien kanoniczek nie
ściąga się do nędznych osób, to się dzieje przypadkiem, który często
przewraca dobre zamiary. Intencyja jednak fundatorki była, uważywszy
ją ściśle, poratowanie nędznych osób; nie masz bowiem nędzniejszego
stanu, jak panny wysoko urodzonej, a bez posagu.

O bractwach to jeszcze mam przydać, iż te miały prócz nabożeństwa
szczególnego, każdemu bractwu z osobna służącego, jedną powinność
powszechną, to jest, iż zmarłym braciom i  siostrom zasłużonym asystowali
do pogrzebu z świecami i chorągwiami darmo, tym zaś, którzy
nie byli w bractwie albo, choć byli, nie mieli w nim zasług, asystowali za
rekwizycyją i zapłatą.

Opisawszy pobożność w pryncypalniejszych jej częściach i widoczniejszych,
obracam pióro moje do innych zwyczajów, które także poniekąd
– przynajmniej z dobrej intencyi – należałoby do pobożności.


[[Jędrzej Kitowicz]]