Tekst źródłowy strony Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych 1906-1916

=DZIESIĘCIOLECIE WOLNEJ WSZECHNICY POLSKIEJ=

==źródło==

[http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=760 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych 1906-1916] Warszawa 1917, Domena publiczna 

redagował Stanisław Orłowski

=Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych 1906-1916=

==Słowo wstępne==
Dziesięć lat — krótka to chwila w życiu społeczeństwa; nawet w życiu
człowieka, to cząstka zaledwie okresu pracy twórczej, wydajnej, cząstka, z której
sądu o wynikach tej pracy jako o całokształcie zazwyczaj wydać nie można.

Lecz jeśli kilka lat krwawych zapasów wszechświatowych zapełni w dziejach
więcej kart niż stulecia ciszy, — to w niezwykłych warunkach naszego życia politycznego w ostatnim półwieczu — dziesięć lat istnienia Wyższej Uczelni
Polskiej — Wolnej Wszechnicy to okres długi niepomiernie.

Toć okres to był walki wytężonej, bez chwili wytchnienia, walki, która
wprawdzie z ustroju krwi nie toczyła, pochłonąć jednak, jakby się zdawało,
musiała jego siły żywotne, wyczerpać je w tak drobnych na pozór, tak jednostajnie
szarych, lecz ciągłych utarczkach,—tym bardziej, gdy groźne widmo zagłady
zupełnej nerwy wciąż w napięciu trzymało nadmiernym.

Lecz silny był ów organizm „T. K, N-ów" i nie ugiął się w walce.
Więcej nawet, okrzepł W tych zapasach, Wyrobił w sobie siłę oporu tak
wielką, że starczyło jej na rozwój znakomity — wątła, nikła roślina wyrosła
po latach 10 we wspaniałe drzewo o potężnych, rozłożystych konarach!

Ponad słowa wszelkie — wymowniejsze są cyfry: liczba tych, którzy pragnienie
wiedzy w zdroju T. K. N. gasili, wynosi przez te dziesięć lat, jak
wskazuje ogólna tablica frekwencji słuchaczów, umieszczona w III dziale tej
książki, 19 916; kobiet wśród nich było przeszło dwie trzecie. W jedenasty rok
swej działalności (1916/17), wstąpiły Kursy Naukowe z 2447 słuchaczami,
z 118 wykładającymi na sześciu wydziałach.

Niech że społeczeństwo, które tę instytucję, widocznie tak potrzebną, do
życia powołało, niech te liczne młodzieży zastępy, które się do niej z taką
ufnością garnęły, — poznają jej dzieje, krótkie wprawdzie, lecz wysoce znamienne. I niech to będzie właśnie teraz, gdy zamkniętym się wydaje ponury rozdział
z naszej historji, gdy wierzymy, że smutne wczoraj odeszło od nas bezpowrotnie,
gdy w ciężkim, przełomowym dziś chcemy widzieć zapowiedź świetlanego
jutra!

To były motywy, którymi kierowały się Rada Naukowa i Zarząd T. K N,
przystępując do tego Wydawnictwa.

I słowa prawdziwej wdzięczności należą się członkom Wydziałów,
którzy pracę swoją w tym dziele tak chętnie ofiarowali: przedewszystkim
prof. I. Halpernowi, który z benedyktyńską cierpliwością pozbierał i zbadał
wszystkie źródła archiwalne i odtworzył obraz najściślejszy powstania T. K. N.,
działalności jego Zarządu i Rady Naukowej, ułożył wreszcie długą, z górą tysiąc
nazwisk obejmującą listę tych wszystkich, którzy jako członkowie T. K. N
w przeciągu lat 10 swe cegiełki do całej budowy dokładali.

A dzieje poszczególnych Wydziałów, umieszczone to porządku chronologicznym
ich powstawania, skreślili z gotowością wielką: prof. R. Błędowski
{wydział przyrodniczy), dziekan H. Czopowski (wydział techniczny),
prof. I. Halpern {wydział humanistyczny), prof. St. Moszczeński
{wydział rolniczy), dziekan P. Hoser {wydział ogrodniczy), dziekan
W. Werner {wydział matematyczno-fizyczny).

Ozdobę wreszcie Księgi Pamiątkowej stanowi łaskawie nam użyczony odczyt
prof. H. Mościekiego „Znaczenie dziejowe Królestwa Polskiego
{1815—1830)" odczyt, wygłoszony 21 czerwca 1916 r. na obchodzie uroczystym zokończenia roku akademickiego 1915/16.

Jest więc ta Księga, którą z ufnością W świat puszczamy, dziełem pracy
zbiorowej — podobnie jak dziełem zbiorowym jest cała nasza Wolna Wszechnica— Scientiarum Res Publica.

Stanisław Orłowski

==Powstanie Towarzystwa Kursów
Naukowych. Działalność organów
administracyjnych i Rady Naukowej Ogólnej.==

===Przedmowa===
Z radości i dum spoglądamy na pierwsze dziesięciolecie istnienia
pierwszej i jedynej wolnej wszechnicy polskiej, która otrzymała dla powodów „od nas niezależnych", jak się mawiało, niewyraźne miano „Towarzystwo Kursów Naukowych".

Po dziesięciu znojnych latach walki o byt i o wydoskonalenie tej
uczelni, która w ciężkim ostatnim okresie życia, jakie wieś musiał największy odłam naszego narodu w niewoli rosyjskiej, była świadectwem
żywotności myśli naukowej w stolicy Królestwa i jedyną tutaj placówką
oświatową polską na poziomie uniwersyteckim, godzi się uczcić jej jubileusz księgą historyczną. A to tymbardziej, że jubileusz ten przypada
w czasie przełomowym dla naszego szkolnictwa i naszego bytu politycznego wogóle, w czasie, kiedy już powstały wskrzeszone nasze wyższe
uczelnie i świta nam zorza niepodległości narodowej. Albowiem dzieje
naszej instytucji dają historykowi kultury polskiej materjał do zobrazowania naszych wysiłków na początku 20-go wieku, zmierzających do
krzewienia wyższego wykształcenia, wykazując nie tylko, czym nasza
uczelnia była i by chciała, lecz i jak T. K. N. niejednokrotnie wytężało
swe siły w celu powołania do życia uczelni wyższych państwowych,
a wreszcie że, gdy one nareszcie powstały w Warszawie, uczelnia nasza
okazała żywotność zdumiewając w ich sąsiedztwie, działając dalej
w duchu swojej tradycji jako wszechnica wolna i ujawniając w faktach
wymownych rację swego bytu.

Zadania i cele uczelni T. K.. N. jako uniwersytetu wolnego mogą
i powinny by trojakie: 1) dawanie możności wypowiadania si uczonym, by w myśl zasady „docendo discimus" przyczyniali si do budowania nauki, a zarazem przyspasabiali się do obejmowania katedr w rządowych szkołach wyższych i pospołu z zajmującymi je tworzyli atmosfer naukową, w której powstaje spółubieganie się, będące najlepszym bodźcem do postępu, 2) szerzenie wiedzy gruntownej i systematycznej
oraz powiadamianie o najnowszych zdobyczach nauki szerokich kół inteligiencji, zarówno młodzieży studjującej, jak i ludzi, pracujących zawodowo, 3) zasłużenie sobie w opinji publicznej na takie uznanie, ażeby
wydawane słuchaczom i słuchaczkom świadectwa ze złożenia egzaminów otwierały im drogę bądź do dalszych studjów w innych uczelniach,
bądź do posad i stanowisk.

Łaskawy czytelnik znajdzie tutaj opis szczegółowy tego wszystkiego, co T. K, N. w kierunku rzeczonym w ciągu pierwszego dziesięciolecia swego istnienia zdziałało.

Niech księga niniejsza, będąca zarówno obrazem poparcia materjalnego, którego udzielali ofiarni członkowie T. K. N. oraz przychylne
instytucje i osoby, jak żmudnej i uciążliwej a bezinteresownej pracy
różnostronnej Zarządu, następnie działalności naukowej nader skromnie
wynagradzanej rzeszy wykładających i wreszcie zainteresowania si zastępów żądnych wykształcenia wyższego, będzie wyrazem podzięki
jednych dla drugich, źródłem chluby dla wszystkich i środkiem zachęty
do jeszcze gorliwszego spółdziałania, by spełni si mogło życzenie powszechne, ażeby uczelnia nasza poniekąd mogła by tym, czym jest
„College de France" obok Sorbony!

I.H.

==Powstanie T. K. N. i jego Statut==
Gdy wybuch rewolucyjny w r. 1905 w Rosji ogarnął także Królestwo Polskie i zaświtała dla Polaków tego zaboru nadzieja pozyskania
ulg w życiu politycznym i społecznym, nie omieszkali przedstawiciele
i miłośnicy nauki polskiej wszczą stara w celu utworzenia wyższej
uczelni polskiej. Niemal pół wieku, od zamknięcia Szkoły Głównej,
upłynęło, jak przestała rozbrzmiewa z katedry naukowej mowa polska,
ale nie zginęła nauka polska w stolicy kraju, bo głosili j w sposób katakumbowy ofiarni i odważni krzewiciele. Tajnie, po mieszkaniach prywatnych, natłoczonych młodzieżą, musiano wykłada nawet takie przedmioty, jak logikę lub psychologję, a nauczyciele nierzadko spędzali za to miesiące długie w cytadeli. Najwyżej można było otrzyma pozwolenie, a i to z trudnością, na pojedyncze odczyty publiczne. A nie istniały w owym okresie przedrewolucyjnym żadne instytucje naukowe polskie w Warszawie prócz Towarzystwa Lekarskiego: nie było jeszcze ani
Towarzystwa Naukowego, ani żadnych stowarzyszeń, poświęconych
pracy naukowej czy oświatowej. Wydobycie nauczania na światło
dzienne stało si w pierwszej chwili świtu wolności zadaniem żyjących
jeszcze wychowańców Szkoły Głównej.

„Myśl zorganizowania wykładów naukowych w zakresie uniwersyteckim, po polsku głoszonych, zrodziła si jeszcze w pierwszym półroczu
1905 r. w gronie ludzi, uprawiających wiedz ścisłą" 1) Powziął ją S.
Dickstein, matematyk, pedagog i historyk. Dla idei swej pozyskał on wnet wieszcza naszego [[Henryk Sienkiewicz|Henryka Sienkiewicza]], by opromieniał sławą swoją przedsięwzięcie, najpoważniejszych uczonych
starszego pokolenia: Tadeusza Korzona, Adama Antoniego Kryńskiego , Aleksandra Jabłonowskiego i Juljana Adolfa Święcickiego, a także młodego uczonego Ignacego Chrzanowskiego, dalej działacza w sprawie szkolnictwa polskiego Antoniego Osuchowskiego , taksamo oddanego sprawie oświaty Stanisława Leszczyńskiego , Karola Benniego , którego nazwisko widniało wszędzie, gdzie chodziło o utworzenie
jakiej instytucji kulturalnej, możnego protektora instytucji kulturalnych
[[Leopold Kronenberg|Leopolda barona Kronenberga]] oraz prezesa Stowarzyszenia Techników [[Piotr Drzewiecki|Piotra Drzewieckiego]]. W gabinecie
Henryka Sienkiewicza zbierali się początkowo wymienieni
dla omawiania sprawy utworzenia wyższej uczelni polskiej, której projekt wikłał się pierwotnie, jak się wikłają przedmioty w oczach tego, kto
z ciemni raptem wydostaje si na jasność, z projektami, które urzeczywistniły się w instytucjach „Stowarzyszenia sił naukowych polskich",
„Towarzystwa Naukowego" „Towarzystwa Bibljoteki Publicznej" i innych. Roiło się od pomysłów, a śród nich obchodzi nas tutaj jeden, który się rychło wyodrębnił. Nie było dla niego ani opieki rządu, ani
popierających ustaw prawnych, ani kapitałów Solvay'ów i Carnegie'ch.
Całym kapitałem przedsięwzięcia była nadzieja, a jedynym interesem
w nim postęp oświaty wyższej; prawem, na którym oprzeć się miała
uczelnia projektowana, było prawo do życia nauki polskiej; przybytkiem
jej miał by jakikolwiek najęty lokal, a programem wszystko, co zasługuje na nazwę nauki; nauczycielami mieli by wszyscy najlepsi uczeni,
a uczniami wszyscy, mający odpowiednie przygotowanie. Postanowiono tedy założyć towarzystwo, by zrzeszonymi siłami utworzy i utrzymywać najwyższą instytucję szkolną w kraju. Opracowano przedstawiony przez S. Dicksteina projekt Statutu „Towarzystwa Kursów Naukowych" i wydrukowano go; ten Statut z r. 1905 tylko w podrzędnych szczegółach różni się od zarejestrowanego po upływie roku
i obowiązującego teraz jeszcze.

Gdy sprawa dojrzała w ten sposób, uchwalono o niej obwieści ogółowi. Dnia 13 listopada 1905 r. ukazała się w gazetach warszawskich notatka następująca: „D 12 listopada r. b. zawiązane zostało Towarzystwo
Kursów Naukowych w Warszawie, którego zadaniem jest: 1) udzielanie wyższego wykształcenia i ułatwienie pracy naukowej osobom, posiadającym odpowiednie przygotowanie, 2) rozpowszechnianie wiadomości naukowych śród szerszych warstw społeczeństwa. Dla spełnienia tych zadań Towarzystwo urządza będzie systematyczne wykłady ze wszystkich dziedzin nauk filologicznych, historycznych, przyrodniczych, matematycznych,
społecznych, filozoficznych, technicznych i t. d. i ćwiczenia praktyczne,
wycieczki naukowe, odczyty publiczne i pogadanki naukowe; zakładać
będzie w miarę posiadanych środków pracownie naukowe, gabinety, muzea i bibljoteki tak w Warszawie, jak i w innych miastach. Ustawa Towarzystwa jest opracowana i podana będzie wkrótce do wiadomości publicznej. Założycielami Towarzystwa są: H. Sienkiewicz, T. Korzon, S. Dickstein, A. Jabłonowski, L. baron Krnenberg, S. Leszczyński, A. Osuchowski, K. Benni, A. A. Kryński, I. Chrzanowski, P. Drzewiecki, J. A. Święcicki. Zgłoszenia osób zaiteresowanych celami Towarzystwa przyjmuje si tymczasowo w redakcji „Wiadomości Matematycznych" (Marszałkowska 117)"'). Posypało się mnóstwo zgłoszeń od osób bądź gotowych do popierania dzieła, bądż zamierzających przystąpić w charakterze nauczycieli, a nie tylko z Warszawy, bo
te i z prowincji; także profesorowie uniwersytetu krakowskiego żywili
chęć wzięcia udziału (jak zakomunikowano ustnie na posiedzeniu Zarządu d. 15 lutego 1906 r.)

O charakterze zamierzenia założycieli tudzież o nastrojach ich
objaśniaj nas wymownie słowa następujące, pisane niedługo po założeniu T. K. N. „Zamiarem inicjatorów kursów naukowych od samego początku było zawiązać oddzielne towarzystwo, któreby się prowadzeniem
wykładów o wyższym poziomie dla możliwie szerokich warstw społecznych stale, energicznie zajmowało. Nawet w tych krajach bowiem,
gdzie kwitnie państwowa, mocna i dobrze zorganizowana nauka uniwersytecka, i tam jeszcze dla warstw, pożądających światła wiedzy, a nie
mogących uczęszcza do uniwersytetów i t. p. zakładów o ściśle wytkniętych i ujętych w całkowity systemat naukowy ramach, zakładane są
dziś wszędzie luźne ogniska wykładów, t. zw. „wolne uniwersytety",
które, dla zupełnie innych, niż uniwersytet, przeznaczone jednostek, nie
mogąc i nie chcąc dać im całokształtu wiedzy, w wielu bardzo razach
szeroki przynoszą pożytek. Có dopiero u nas, gdzie od lat kilku podwoje świątyń nauki są zamknięte, a przez lat dziesiątki, choć istniał
i „działał" uniwersytet rządowy, wyższa nauka społeczeństwu wydzielaną była skąpo, trudno i tylko pod flag polityki? System oświecania
w tych warunkach zrobił swoje: nauka prawdziwa u nas zamarła, pochodnie jej zgasły, a kapłani jej pomknęli, o ile mogli, w świat szeroki,
do swoich i do obcych; — nieliczne ledwie szczątki, istne niedobitki
ciężkiego boju o wiedzę w cmentarnym kraju pozostały. W tych warunkach wielokrotnie istotniejszy ciąży na naszym społeczeństwie obowiązek wytworzenia siłami prywatnemi ogniska nauki, bez której dobrze
społeczeństwu dziać się nie może. Trzeba ufać, że kraj wkrótce posiędzie wszechnic polską, która mu si należy, ale bez względu na to,
kiedy to nastąpi, kursy systematycznej nauki dla warstw, przygotowanych do ich słuchania, winny by organizowane, teraz jeszcze, gdy uniwersytetu niema, równie dobrze, jak później, gdy otworzą się dla studentów mury własnego, krajowego uniwersytetu"

W tych zdaniach światłych, a nawet proroczych, pisanych z serca
zbolałego i dławionych obaw o pomyślność przedsięwzięcia, tkwi przeczucie, że dąży wypadnie „per aspera ad astra" i zarazem zaznacza
się ta wytrwałość, która instytucję T. K. N. przez wszystkie lata podtrzymywała.

Założyciele T. K. N. w trosce o rękojmi prawną dla bytu tej instytucji postanowili, nie ufając żadnym organom podwładnym rosyjskim,
zabiegać o sankcję monarszą przez pośrednictwo ministra oświaty rosyjskiego. Przygotowano już podanie odpowiednie, jednakże wstrzymano się z wydaniem go wobec widoków na wydanie praw sprzyjających. A tymczasem działano dalej, by rozwiną instytucję.

D. 28 grudnia 1905 r. odbyło si posiedzenie, na które przybyło
czterdzieści osób, upatrzonych na członków T. K. N., mianowicie pp. T,
Banachiewicz , J. Bielecki , I. Chrzanowski , K.
Deike , S. Dickstein , P. Drzewiecki , K. Jabłczyński , St. A. Kempner , H. Konie , R. Korniłowicz ,
[[Stanisław Kontkiewicz|S. Kontkiewicz]] , T. Korzon , A. Kraushar , L. Krzywicki , Z. Kramsztyk , L. Kryński , W. M. Kozłowski ,
K. Kulwieć , J. Leski , S. Leszczyński , A. Łagodziński , S. Michalski , B. Miklaszewski , T, Miłobędzki , J. Natanson , K. Obrębowicz, A. Osuchowski , W. Palmirski , J. Polak , M. Pożaryski , E. Przewóski , R. Radziwiłłowicz, K. Sławiński , W. Smoleński , J. Sioma , J. Sosnowski , J. A. Święcicki , J. Tur , L. Zakrzewski , Z. Wóycicki , W. Wróblewski (sen.). Było to pierwsze, organizacyjne, posiedzenie Zebrania
Ogólnego. Roztrząsano wtedy szczegóły przedstawionego Statutu i zgodzono się odrazu na to, co najważniejsze, mianowicie na ustanowienie
jako władz instytucji: Zebrania Ogólnego członków T. K. N., jako najwyższej instancji decydującej, Zarządu, wybieranego przez Zebranie Ogólne i mającego zajmować się sprawami finansowemi i administracyjnemi, i Rady Naukowej, do której mieliby wchodzi wykładający i która
miałaby zarządza sprawami naukowemi. Obrano też zaraz Zarząd
dla niezwłocznego powołania do życia uczelni.

Ale zanim jeszcze odbyło si owo posiedzenie organizacyjne, złożyło si dziwnie, że zamierzone urządzenie wykładów podjął już kto
inny. Otóż zupełnie niezależnie od założycieli T. K. N. [[Koło Wychowawców]] z inicjatywy kierownika Pracowni fizycznej przy [[Muzeum Przemysłu i Rolnictwa]], S. Kalinowskiego , powzięło było myśl utworzenia „Wolnego Wydziału matematyczno-przyrodniczego" pod opieką
Komitetu owego Muzeum. Gdy na posiedzeniu organizacyjnym tego
przedsięwzięcia podniósł się głos za rozszerzeniem działalności i utworzeniem także wydziałów filologicznego i historycznego, zaproszony do
spółpracy S. Dickstein powiadomił obecnych o organizowaniu
się T. K. N. Wobec tego uchwalono ograniczy się do dziedziny matematyczno-przyrodniczej. Co więcej, postanowiono niebawem przyłączy si do T. K. N. Otóż S. Kalinowski listem urzędowym do
S. Dicksteina z d. 11 grudnia 1905 r. zakomunikował życzenie założycieli owego Wydziału Wolnego przyłączenia go do przyszłej uczelni
T. K. N. w charakterze jednostki autonomicznej, Założyciele T. K. N.
na posiedzeniu swym d. 14 grudnia 1905 r., a więc jeszcze przed zebraniem organizacyjnym T. K. N. zgłoszenie to przyjęli skwapliwie, dlatego
że nie zdołaliby lepiej wykładów w tej dziedzinie urządzić oraz dlatego
że projekt tamtych założycieli był już bliski urzeczywistnienia — po
upływie miesiąca bowiem wykłady się rozpoczęły

Wbrew normalnemu porządkowi rzeczy w państwach cywilizowanych, gdzie najpierw instytucja się tworzy, później otrzymuje sankcję
prawną, a potym rozwija swą działalność, T. K. N., będąc jeszcze grupą
kilku założycieli, więc poniekąd jeszcze przed swoim ustaleniem się, bo przed owym posiedzeniem organizacyjnym Zebrania Ogólnego, miało
już poniekąd zapewnioną grupę wykładów, później zorganizowało się
i utworzyło Zarząd, później poddało się legalizacji, a w końcu, po upływie niemal roku, zostało przez władze państwowe zarejestrowane. Za
rząd tedy, świeżo utworzony, stanął niebawem przed faktem istnienia
kursów, pod obcą firmą i obcym kierownictwem prowadzonych, ale już
po kilku tygodniach objął władz nad tymi kursami, co jednak nie obeszło si bez trudności, jak zobaczymy, gdy będzie mowa o działalności
Zarządu, Tenże Zarząd znowu, zanim jeszcze zaczął istnie z mocy
prawa, czyli przed legalizacją T. K. N., zorganizował wykłady techniczne w marcu 1906 r. W maju tego roku Zebranie Ogólne uznało
instytucję T K. N. za istniejąc urzędownie, po przyjęciu do wiadomości, że Zarząd uczynił zadość przepisom meldunkowym, co wystarczało
do legalizacji według prawa z d. 4 marca 1906 r. Wkrótce potym Zarząd umożliwił powstanie trzeciej z kolei serji kursów, mianowicie humanistycznych, do której niebawem czwartą serję dołączył, mianowicie
kursów z dziedziny rolnictwa. W jesieni 1906 r. zgodnie ze zwyczajem
uniwersyteckim rozpoczęto rok akademicki 1906/07 z obszernymi programami wykładów rocznych i półrocznych, ugrupowanych w czterech
Wydziałach, zwanych wówczas Sekcjami. A dopiero w listopadzie
1906 r. uzyskano rejestrację Statutu, potrzebną dla pozyskania pełni
praw instytucji jako osoby prawnej.

W ten sposób w ciągu zaledwie roku udało si zespolonym siłom
organizatorów i uczonych, umiejących skorzysta z warunków politycznych jako tako pomyślnych, utworzy pokaźn uczelnię, opartą o jakiś
fundament prawny, pierwszą od czasu Szkoły Głównej tego rodzaju
wyższą szkołę w Królestwie i jedyną aż do wskrzeszenia uniwersytetu
polskiego i politechniki polskiej w Warszawie w r. 1915. Nic dziwnego
tedy, że powodzenie jej pod względem liczebności słuchaczów i słuchaczek przeszło wszelkie oczekiwania już na początku.

Przejęta poczuciem powodzenia Rada Naukowa Ogólna rozesłała
na początku roku akademickiego 1906/07 zawiadomienia do Uniwersytetów krakowskiego i lwowskiego, Szkoły Politechnicznej we Lwowie,
Akademji Umiejętności w Krakowie, Towarzystwa Historycznego we
Lwowie, Towarzystwa Przyrodników Polskich im. Kopernika we Lwowie, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, Akademji Sztuk pięknych
w Krakowie, Akademji Rolniczej w Dublanach i Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie i otrzymała serdeczne powinszowania.

Praca twórcza nad rozbudowaniem uczelni w każdym dziale, i pod
każdym względem trwała przez całe dziesięciolecie. Wiele energji zużyto na osłanianie jej przed zakusami ze strony władz rosyjskich i czujne przeprowadzanie okrętu przez wąziutkie nieraz przesmyki. Statut
zarejestrowany, choć przestrzegano go z najdalej idącą skrupulatnością,
okazał się podstaw niewystarczającą i nie dosyć zabezpieczając działalnoś uczelni, jak niżej zobaczymy. Ale jeszcze więcej energji zużyto
na reorganizacje, próby, wydoskonalenia, nowe urządzenia i t. d. Uczelnia T. K. N ujawniła nie tylko żywotność, lecz i niebywałą rzeczywiście
zdolność przystosowywania się do potrzeb społecznych w dziedzinie
wyższego szkolnictwa przy wierności ideałom, które przyświecały jej
założycielom. W ten sposób uczelnia T. K. N. stała si od początku
swego istnienia jakby placówką eksperymentalną. Niektóre rzeczy nie
udały się, inne tak dalece się udały, że w dojrzałości swej odsunęły się
od macierzy, większość jednakże przeważająca utrzymała się i rośnie
dalej u wspólnego pnia. To bogate życie instytucji T. K. N., któremu
przyjrzeć się mamy w szczegółach, mogło w zupełności rozwijać się
w ramach (...) Statutu, który okazuje się dzisiaj, po latach
dziesięciu, dziełem tak mądrym, że ledwie daje się odczuć potrzeba jakiej gruntowniejszej w nim zmiany przy danych i przewidywanych warunkach społeczno-politycznych. (...)

==Działalność organów administracyjnych T.K.N. w latach 1905-1916==
===Działalność Zebrania Ogólnego T.K.N===
[http://bcpw.bg.pw.edu.pl/Content/760/03dwwp_dzialalnosc.pdf Działalność Zebrania Ogólnego T.K.N]

 w redakcji

===Działalność Zarządu T. K. N.===
[http://bcpw.bg.pw.edu.pl/Content/760/04dwwp_dzialalnosc.pdf Skład Zarządu, Urządzanie Wydziałów oraz podległych im instytucji, Starania o wyższe uczelnie, Stosunek z władzami państwowemi, Pozyskiwanie funduszów i dysponowanie niemi, Zabiegi o lokale, Sprawy rozmaite]


'''Starania o wyższe uczelnie'''

Uczelnia T. K. N., chociaż posiadała już w pierwszym roku swego istnienia 4 Wydziały i później liczb ich powiększyła, nie była ni
gdy uniwersytetem w pospolitym znaczeniu tego wyrazu, ani nawet,
biorąc ściśle, częścią uniwersytetu (zdarzają się bowiem uniwersytety
niekompletne, nie mające wszystkich wydziałów). Brakowało jej do
tego: 1) wydziałów praktycznych: lekarskiego i prawnego, 2) zupeł
ności w programach istniejących Wydziałów, 3) uznania ze strony
państwa pod postaci uprawnienia kończących studja do egzaminów
państwowych. Nie mogły tych braków wyrównać ani wprowadzenie
niektórych, kursów lekarskich i prawnych, ani stałe rozszerzanie pro
gramów każdego Wydziału i nawet powiększenie liczby Wydziałów, powodujące, że uczelnia T. K. N. stała się uczelnią o zakresie szerszym
od zwykłego uniwersytetu, ani wreszcie wprowadzone w ostatnich cza
sach rozróżnianie dwuch kategorji słuchaczów, mianowicie rzeczywistych i wolnych przy wymaganiu od kandydatów na słuchaczów rze
czywistych przedstawienia świadectwa z ukończenia szkoły średniej.
Uczelnia T. K. N. upodabniała się według możności do wyższych uczelni państwowych w ustroju swym, w wymaganiach, stawianych wstępującym i kończącym studja słuchaczom, w dawaniu słuchaczom sposobności do ćwiczeń i zajęć praktycznych w seminarjach i pracowniach,
jednakże nie mogła zastąpi uniwersytetu i politechniki i ograniczać się
musiała do roli krzewicielki nauki wyższej przy pomocy kursów
wolnych.

Zarząd wraz z Radami naukowemi zdawał sobie zawsze doskonale
sprawę z tego położenia i dlatego, gdy tylko nadarzała się sposobność,
nie omieszkał występować w roli pioniera wyższych uczelni polskich
z pełni praw.

Dwa a nawet trzy razy w omawianym dziesięcioleciu zajmował się
Zarząd sprawą wyższych uczelni polskich z prawami rządowemi:
w pierwszym roku i w przedostatnim. W r. 1906 nagliły okoliczności
następujące. Niedawno powstałe polskie prywatne szkoły średnie stały
wobec pytania, co będzie z ich wychowańcami, dla których dostęp do
uniwersytetów i politechnik obcych jest zamknięty, Uniwersytet rosyjski i Politechnika rosyjska w Warszawie, do którychby zresztą maturzyści szkół polskich mieli wstęp utrudniony, były z powodu zaburzeń rewolucyjnych zamknięte. Tymczasem młodzież domagała si utworzenia rządowych wyższych uczelni polskich, a z temi dążeniami sympatyzowali najwyraźniej i dosyć czynnie nawet liczni studenci i profesowie
rosyjscy. Atoli reakcja polityczna zgnębiła takie żądania. W r. 1914,
w osiem lat później, znów otworzyły się widoki. Rząd rosyjski wydał
wówczas prawo dosyć liberalne, dopuszczające do tworzenia uniwersytetów prywatnych, a wywołana przez wojenne obietnice rosyjskie perspektywa Polski odrodzonej nakazywała zatroszczyć się o uczelnie wyższe na ziemiach przyszłej Polski samorządnej.

Na posiedzeniu Zarządu T. K. N. d. lipca 1906 r. omawiano ówczesny stan sprawy politechniki polskiej w Warszawie. Utworzona ze
składek społeczeństwa polskiego w nadziei, że będzie polska, ale wnet
zruszczona, zamknęła swe podwoje, jak i uniwersytet, skutkiem wybuchu
rewolucyjnego. Zarząd T. K. N. wdał się w tę sprawę w mniemaniu,
że zdoła pozyskać dla kraju tą uczelnię i nadać jej charakter polski.

Uchwalono prosić posłów polskich w Petersburgu o czuwanie nad sprawą i ewentualnie poczynienie kroków do utworzenia politechniki prywatnej, dalej postanowiono ułoży budżet i obmyśli źródła funduszów
i powołano komisję z prawem kooptacji w celu opracowania budżetu
i sporządzenia memorjału o dwuch miljonach rubli, wydatkowanych na
Politechnikę przez społeczeństwo polskie. Atoli zamierzenia w tym
kierunku rychło utknęły na skutek trudności niepokonalnych, jakie stawiał rząd rosyjski.

Więcej zabiegów poświęcono sprawie uniwersytetu polskiego
w Warszawie. Na posiedzeniu Zarządu d. 18 grudnia 1906 r. odczytano
list Rady Naukowej, w którym wzywała ona Zarząd do niezwłocznego
wszczęcia stara celem utworzenia uniwersytetu. Uchwalono powierzyć
dokładne rozpatrzenie tej sprawy Komisji, której przyznano prawo kooptacji. Komisja ta odbyła 6 posiedzeń w ciągu trzech miesięcy, mianowicie
w grudniu 1906 r., oraz w styczniu i lutym 1907 r. Nasamprzód na
wniosek Przewodniczącego Rady Naukowej S. Dicksteina uznano
za niezbędne, aby posłowie polscy do Dumy państwowej i Rady państwa poinformowali się w Petersburgu, czy można ocalić fundusze
dawnej Komisji Edukacyjnej, zabrane przez rząd rosyjski, czy można
będzie korzysta z funduszów użyteczności publicznej, będących w depozycie w Tow. Kredytowym Ziemskim w Warszawie, czy da się skorzystać z zapisu ś.p. Edwarda Łojki (dla przyszłego uniwersytetu
dla kobiet w Warszawie), czy nie dałoby się pozyskać funduszu dawnej
Akademji Zamoyskich, z którego utrzymywano później jaki czas gimnazjum w Szczebrzeszynie, a część tego funduszu zabrał rząd rosyjski
dla szkoły kadetów w Moskwie. Zaproszonych na posiedzenie posłów
objaśniono o tych możliwościach. Następnie zajmowano si opracowaniem budżetu i programu uniwersytetu polskiego. Zaprojektowano
trzy wydziały: matematyczno-przyrodniczy, filologiczno-historyczny
i rolniczy. Wybrano dwie Podkomisje: jedną do opracowania budżetu,
drugą finansową do obmyślenia sposobów odnalezienia środków utrzymania uniwersytetu. Nad przedstawionym projektem budżetu zastana
wiano się szczegółowo, biorąc pod uwag spraw uzyskania gmachów
uniwersytetu. Uznano za niezbędne zapewnienie sobie 200,000 rb.,
a z tego 75,000 rb. na rok pierwszy i 125,000 rb. na rok drugi. Celem
pozyskania takiego funduszu uchwalono zwróci si z prośb o poparcie
do szerszych warstw społeczeństwa polskiego. Uznano te po dłuższej
dyskusji za lepsze, aby nie Zarząd T. K. N., lecz kto inny wystąpił
z akcją utworzenia uniwersytetu, to te uchwalono zwoła na narad szereg osób zaszczytnie znanych, któreby dobrały grono osób, mających
przeją inicjatyw T. K. N. w sprawie utworzenia uniwersytetu. Zwrócono się do Zarządu, który 31 stycznia 1907 r. wysłuchał sprawozdania
z czynności Komisji, uznał tę czynność za godną poparcia i zaprosił sze
reg osób do niej. Sprawa stawała si coraz bardziej naglącą, czego ja
skrawym dowodem był fakt, że uczniowie szkoły gien. Chrzanowskiego
nadesłali do Zarządu T. K. N. podanie, w którym dali wyraz żądaniu
uniwersytetu polskiego i zapytywali o uchwały, by wiedzieć, na co mogą
liczy i jak si maj urządzi po ukończeniu szkoły.

Gdy w ten sposób na pierwszych trzech posiedzeniach Komisja do
urządzenia uniwersytetu w Warszawie z całym optymizmem i całą gorli
wością wysnuła plan działania, to na trzech następnych posiedzeniach
pogrąża si musiała w pesymizm i bezwład z powodu warunków „od
nas niezależnych". Otóż widoki na uzyskanie gmachu okazały się nie
bawem bardzo ciemnymi; — odzyskano je dopiero po ustąpieniu Rosjan
w 1915 r. Ale daleko większa trudnoś powstała dla sprawy zdobycia
funduszów: pozyskanie od rządu rosyjskiego zabranych nam sum okazało
si niemożliwe, równie pozyskanie budynków. Gdy wobec tego sprawa
uniwersytetu przedstawiała si jako utworzenie czego nowego z gruntu,
powstał szereg wątpliwości w łonie Komisji. Powstały głosy, czy nie
więcej pożądane byłoby poparcie oświaty w zakresie średnim i niższym
przy przekształceniu ustrojowym działalności T. K. N. przez utworzenie
kategorji słuchaczów rzeczywistych obok słuchaczów wolnych. Niektórzy
obstawali za utworzeniem uniwersytetu w składzie czterech wydziałów
z medycyną i prawem, inni projektowali wysyłanie na koszt narodowy,
z funduszu, jakiby miał być uskładany, przygotowaną odpowiednio młodzież do uniwersytetów krakowskiego i lwowskiego. Niektórzy przemawiali za początkowo skromnym uposażeniem uniwersytetu, ale w pełnym
programie, aby uniwersytet liczy mógł na powodzenie, inni byli za urządzeniem uczelni w skromnych rozmiarach na początek, choćby nawet
tylko kursów przygotowawczych do uniwersytetu, byleby zaczątek istniał.
Optymiści argumentowali wskazywaniem na obiecywane (ale nigdy nie
urzeczywistnione) przez rząd rosyjski wprowadzenie u nas samozarządu
miejskiego i ziemskiego. Ścierały się zdania i wyczerpywały argumenty,
a jednocześnie coraz więcej uwaga skupiała sęi na drogach i sposobach
rozwiązania sprawy podstawowej, mianowicie zdobycia funduszów. Już
nawet przychylono się do tego, aby środki, otrzymane od społeczeństwa,
obracać wyłącznie na pokrywanie kosztów lokalów i administracyi, a wykładającym
pozostawi jedynie dochód z czesnego, aczkolwiek pierwotnie, przy rozpatrywaniu projektu budżetu, przedstawionego przed Podkomisję, uznano normy wynagrodzeń dla profesorów za zbyt skromne. Więc
zastanawiano si nad tym, do jakich warstw społecznych zwróci się
o poparcie materjalne, czy do magnatów, czy do mas, czy stara się
o pozyskanie legatu ś. p. D ł u ż e w s k i e g o (przeznaczonego właściwie
na podtrzymanie stanu rolników), czy wszcząć agitację na kontraktach
kijowskich i t. d. Uchwalono jedynie nie głosi tymczasem w gazetach
o zamiarach utworzenia uniwersytetu, dopóki nie otrzyma si kilku po
ważnych zapisów. Starania te spełzły na niczym. Na ostatnim posiedzeniu Komisyi d. 28 lutego 1907 r. podniósł si głos, proponujący zawieszenie działalności Komisyi do czasu, gdy przyjażniejsze warunki pozwolą
na pomyślniejsze uskutecznienie zamiarów, a tymczasem popiera działalność T. K. N.  Głos ten był wyrazem nastroju wszystkich członków
komisji. A chociaż jeszcze zaprojektowano, aby zwróci się do młodzieży, opuszczającej szkoły średnie, z ankiet co do życzeń, jakie żywi
w sprawie uczelni wyższych, i wyrażono potrzeb sporządzenia memorjału dla posłów polskich w Petersburgu i podjęcia stara w Petersburgu
o pozyskanie gmachu uniwersyteckiego, to jednak były to głosy pieśni
łabędziej. Przewodniczący stwierdził, że oziębłość zapanowała śród
osób zaproszonych do spółdziałania. Rozeszli się członkowie Komisji
z postanowieniem, że „o ile znajdzie się odpowiedni materjał lub zajdą
okoliczności, mogące wywrzeć wpływ na przedsięwzięty zamiar, to każdy
z członków winien zwróci się do Przewodniczącego Zarządu T. K. N.
o zwołanie komisji". Upłynęło 7 1/2 roku przy zupełnej bezczynności
w tym kierunku z powodu okoliczności najbardziej nieprzyjaznych. Powstał uniwersytet w Warszawie, ale bardziej rosyjski, niż był kiedykolwiek.

Na początku r. 1914/15 wpłynął znów do Zarządu projekt Rady Naukowej Ogólnej, aby utworzyć komisję do urządzenia szkół wyższych na ziemiach polskich, złożoną z członków Zarządu T. K. N., przedstawicieli wszystkich Wydziałów uczelni T. K. N., przedstawicieli różnych instytucji naukowych i społecznych oraz osób, pracujących na polu pedagogicznym.  Warunki, w których po raz drugi powstała ta myśl, były
następujące. W sierpniu 1914 r. wybuchła wojna, ukazała si odezwa do
Polaków wodza rosyjskiego, wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza,
obiecująca zjednoczenie ziem polskich i nadanie im autonomji. Oręż rosyjski nie miał jeszcze niepowodzenia.  Projekt powyższy miał na celu pracę przygotowawczą. Zarząd na posiedzeniu d. 9 grudnia 1914 r. przychylił się do tej myśli i zwołał zebranie „Komisji Szkół Wyższych” na 14 stycznia 1915 r. Reprezentowane byty prócz wszystkich Wydziałów T. K. N. i Zarządu następujące organizacje: [[Towarzystwo Naukowe Warszawskie]], [[Towarzystwo Popierania Pracy Społecznej]], [[Towarzystwo Ogrodnicze]], [[Stowarzyszenie Techników]], [[Koło Chemików]], [[Kursy Przemysłowo-rolnicze]], [[Kursy Handlowe im. Zielińskiego]], [[Koło Matematyczno-fizyczne]], [[Towarzystwo Weterynarskie Warszawskie]], [[Centralne Towarzystwo Rolnicze|Wydział Leśny Centr. Tow. Roln.]], [[Towarzystwo Farmaceutyczne]], [[Towarzystwo Prawników]], [[Towarzystwo Lekarskie]] i inne. Postanowiono zająć się  projektem i zasadami, na jakich istnieć powinny przyszłe wyższe uczelnie w Polsce. Zebranie Ogólne T. K. N. na posiedzeniu d. 21 stycznia 1915 r. uchwaliło udzielić poparcia tej Komisji. Przystąpiła ona nasamprzód do zorganizowania się. Przystąpiła ona nasamprzód do zorganizo
wania się. Do Prezydjum wybrano na Przewodniczącego członka Zarządu
T.K.N W. Miklaszewskiego, na zastępcę pp. J. J. Boguskie
go i A. A. Kryńskiego, na sekretarzy pp. T. Benniego i A. Czart
kowskiego . Utworzono 6 Sekcji dla opracowania organizacji różnych
rodzajów szkół wyższych, mianowicie: 1) Sekcj ogólną, której prze
wodniczył p. J. J. B o g u s k i, 2) Sekcj uniwersytecką, której przewod
niczył p. A. A. K r y ń s k i, 3) Sekcj politechniczną, której przewodni
czył p. H. C z o p o w s k i, 4) Sekcj rolniczą, której przewodniczył
p. J. Mikułowski-Pomorski , 5) Sekcj handlową, której prze
wodniczył p. B. M i k 1 a s z e w 8 k i, 6) Sekcj sztuk pięknych, której
przewodniczyłp. M. Tołwiński. Praca Komisyi Szkół Wyższych trwała około 8 miesięcy i zajmowała zgórą 150 spółpracowników.

Bieg samej pracy oraz zdarzenia polityczne w tym czasie skłoniły pracujących do zwężenia pierwotnie jaknajszerzej zakreślonych ram  i do ograniczenia się  do prac przygotowawczych, mających na widoku utworzenie uniwersytetu i politechniki w Warszawie oraz rozwinięcie istniejących już w Warszawie szkoł rolniczej, handlowej i sztuk pięknych.
Poszczególne Sekcje pracowały samodzielnie, tworząc Podsekcje, które były najliczniejsze w Sekcjach uniwersyteckiej i sztuk pięknych.

Prezydjum Komisji Szkół Wyższych opracowało regulamin dla działalności Komisji, czuwało nad działalnością Sekcji i pośredniczyło między niemi, a pozatym wypracowało ogólny zarys ustawy wspólnej dla wszystkich szkół wyższych p. t. „Jak mają być urządzone wyższe szkoły polskie?” Sekcja ogólna postawiła sobie dwa zadania: zbadanie drogą statystyczną, ile szkół wyższych każdego rodzaju powinnaby posiadać każda dzielnica polska, i ankieta śród członków Komisji Szkół Wyższych w celu ustalenia zasad, na których winno się  opierać w przyszłości wyższe szkolnictwo polskie.

Sekcja uniwersytecka wyłoniła z siebie podsekcje: filologiczną, hi
storyczną, filozoficzną, matematyczno-przyrodniczą, lekarską i prawni
czą, które określiły liczb i zakres poszczególnych katedr oraz wskazały
potrzeby instytucji pomocniczych, jak seminarja, pracownie, kliniki i t. p.
Uznano za potrzebne utworzenie w związku z wydziałami filozoficznym
i matematyczno-przyrodniczym osobnego instytutu pedagogicznego,
mającego na celu kształcenie kandydatów na nauczycieli szkół średnich
z pośród słuchaczów tych wydziałów. Pozatym w Sekcji uniwersytec
kiej pp. A. A. Kryński , W. M. Kozlowsk i i 1. Halpern
opracowali dopełniające się nawzajem projekty ustroju uniwersytetu.


Sekcja politechniczna zajmowała si opracowaniem ustroju przy
szłej politechniki polskiej w Warszawie, roztrząsała stosunek jej do społe
czeństwa i przemysłu naszego i zwróciła uwag na potrzeb kształcenia
nie tylko przyszłych pracowników w przemyśle, lecz i samodzielnych
teoretyków w dziedzinie nauk technicznych. W podsekcjach: mecha
nicznej, elektrotechnicznej, chemicznej, górniczo-hutniczej i inżynierskiej
wypracowano plany studjów.


Sekcja rolnicza zajmowała si spraw przekształcenia istniejących
w Warszawie Kursów Przemysłowo-rolniczych na wyższ uczelni rol
niczą. Uznano za pożądane utworzenie pięciu wydziałów: rolnego,
leśnego, ogrodniczego, meljoracyjnego i weterynaryjnego i wypracowano
plany studjów. Przedstawiciel Towarzystwa Weterynarskiego p. S.
Boczkowsk i oznajmił opinj swego Towarzystwa, że weterynarja
powinna by przyłączona do wydziału lekarskiego w uniwersytecie.

Sekcja handlowa rozszerzyła zwykły typ szkoły handlowej i ułoży
ła plan ustroju jej dwuokresowego: po dwuletnich studjach ogólnych
słuchacze mogliby specjalizować się w pięciu wydziałach jednorocz
nych, mianowicie ogólno-handlowym, bankowym, ubezpieczeniowym,
samozarządowym i kooperacyjnym Opracowano szczegółowe pro
gramy studjów i wzięto pod uwag kształcenie nauczycieli przedmiotów
handlowych.

Sekcja sztuk pięknych wyłoniła z siebie pię podsekcji, mianowi
cie: budownictwa, malarstwa, rzeźby, zdobnictwa i muzyki. W osob
nym memorjale, który uzyskał poparcie Koła Architektów, uzasadniono
koniecznoś oddzielenia wydziału budownictwa od politechniki i przyłą
czenia go do szkoły sztuk pięknych. Uznano te za pożądane utwo
rzenie instytutu muzycznego, luźniej związanego z uczelni główną.
Podsekcja muzyki opracowała plany specjalne dla muzyki kościelnej,
dla działu teoretyczno-kompozytorskiego, szkoły fortepianu, instrumentów orkiestrowych i śpiewu. Zajmowano si pozatym spraw naucza
nia sztuk pięknych w szkołach średnich, zwłaszcza nauki śpiewu chóro
wego i opracowano projekt „rady artystycznej", instytucji, mającej zaj
mowa si krzewieniem wykształcenia artystycznego w Polsce

Wykończenie prac Komisji wypadło w sierpniu 1915 r., właśnie w czasie ustąpienia Rosjan z kraju i ukonstytuowania się Komitetu Obywatelskiego, zatwierdzonego przez rząd okupacyjny niemiecki. Niebawem otrzymano list następującej treści: „Do Komisji Szkół Wyższych przy T. K. N. Komitet Obywatelski m. Warszawy niniejszym zawiadamia W. Panów, że gmachy uniwersytetu i politechniki pozostawione są do dyspozycji W. Panów w celu rozpoczęcia normalnych wykładów uniwersyteckich i politechnicznych”. Ale w Komitecie Obywatelskim powstał wkrótce Wydział Oświatowy, w którym śród wielu Sekcji utworzono zaraz Sekcję szkół wyższych, albowiem z powodu zbliżającego się nowego roku akademickiego sprawa otworzenia uczelni wyższych stała się bardzo pilną, a dążenie do posiadania ich, od tak dawna pielęgnowane, wybuchło z siłą żywiołową. Prace Komisji Szkół Wyższych, które były ogólne i, rzec można, teoretyczne, szybko uzupełniono projektami konkretnymi urządzenia uczelni wyższych w Warszawie i kopję prac w tym zakresie przesłano Sekcji szkół wyższych Wydziału Oświatowego. Sekcja ta zwróciła się do Komisji z prośbą o delegatów.

Rząd okupacyjny okazał się przychylnym sprawie otwarcia wyż
szych uczelni polskich w Warszawie, to też rozpoczęły one działalność
z nieznacznym opóźnieniem z początkiem roku akademickiego 1915/16.

===O ofiarach składanych na T.K.N oraz Działalność Rady Nauk. Ogólnej w okresie 1906-1916===
[http://bcpw.bg.pw.edu.pl/Content/760/06dwwp_o_ofiarach.pdf O ofiarach składanych na T.K.N i Działalność Rady Nauk. Ogólnej w okresie 1906-1916]

==Więcej==

szukaj w źródłach http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=760 lub http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra/doccontent?id=5699

===Działalność Wydziałów Towarzystwa Kursów Naukowych===

1. Wydział Przyrodniczy 1906-1916.

2. Wydział Techniczny 1906-1916.

3. Wydział Humanistyczny 1906-1916, 

4. Wydział Rolniczy 1906-1916,

5. Wydział Ogrodniczy 1913-1916

6. Wydział Fizyko-Matematyczny 

===Tablica frekwencji słuchaczów na wszystkich Wydziałach Kursów Naukowych 1906-1916===

===H. Mościcki. „Znaczenie dziejowe Królestwa Polskiego (1815-1830)”===

===Lista członków Towarzystwa Kursów Naukowych 1906-1916===