Tekst źródłowy strony Udział Galicji w walce o szkołę polską (1899—1904


= Autor =

===Jan Hulewicz===

= Źródło =

[[Udział Galicji w walce o szkołę polską (1899—1914)]]

=Udział Galicji w walce o szkołę polską 1899—1904=
===Młodzież ===
Życie organizacyjne młodzieży galicyjskiej na przełomie XIX i XX wieku nie było dotąd przedmiotem badań historycznych. Ukryte w mrokach konspiracji staje się
dziś dla studjów naukowych prawie niedostępne, ujawnić
je mogą tylko wspomnienia współtwórców i współuczestników
owych ruchów. Niestety, dotąd dość mało się ich
pojawiło. Rezygnując z oświetlenia przejawów życia organizacyjnego
młodzieży, wypadnie ograniczyć się do charakterystyki
pokolenia, zarysowującej się w czasopiśmiennictwie młodzież y galicyjskiej, Jest ono
wyrazem ideologji generacji owej doby, jej dążeń i nastrojów.

W r. 1899 rodzą się we Lwowie dwa organy młodzieży:
„Promień" i „Teka", które oparcie mają w organizacyjnym
ruchu tajnych związków i kół samokształceniowo-politycznych,
szerzącym się w całej Galicji. Historyczna ich rola
tkwi w tern, że rozpoczynają propagandę tych dwóch prą
dów społeczno-politycznych, których walka określi oblicze
ideowe młodzieży galicyjskiej aż do wojny światowej. Rozpoczynają siejbę socjalizmu i nacjonalizmu. Wyrywają
młodzież galicyjską z pustki i bezideowości lat dziewięć
dziesiątych.

====„[[Promień]]"====

Na wieczorach Kółka literackiego, które powstało
w listopadzie 1898 r. w [[Bratnia Pomoc|Bratniej Pomocy]] Politechniki
Lwowskiej przy współudziale młodzieży socjalistycznej
z uniwersytetu, skupionej w stowarzyszeniu „Zjednoczenie",
rzucili Ludwik Siedlecki i Władysław Wolski pomysł wydawania
pisma dla szerzenia uczuć niepodległościowych
wśród młodzieży galicyjskiej. W pierwszem formalnem
posiedzeniu organizującego się pisma wzięli udział: inżynier
Kazimierz Odrzywolski, Władysław Wolski, Ludwik
i Stanisław Siedleccy. Inż. Odrzywolski umożliwił datkiem
50 guldenów wyjście pierwszego numeru. Kłopotliwe
w austrjackich stosunkach prasowych, stanowisko
redaktora odpowiedzialnego — jak się wówczas określało,
„redaktora od kozy" — objął Aleksander Wieleżyński.
Ustalił się odtąd w „Promieniu" proceder, polegający na
tern, że stanowisko redaktora odpowiedzialnego poruczano osobom niezależnym, często stojącym już poza życiem
akademickiem, faktycznie zaś redakcją kierował konspiracyjny
komitet. Dla pierwszych numerów zdołano uzyskać
współpracownictwo wybitnego działacza P. P. S.
z zaboru rosyjskiego, chwilowo przebywającego we Lwowie,
dra Feliksa Perla. Jego cięte, z werwą i temperamentem
pisane artykuły o nauczaniu literatury polskiej i historji
w szkole galicyjskiej (sygnowane pseudonimem „R"),
uderzające w jednego z czołowych reprezentantów krakowskich
konserwatystów, hr. Stanisława Tarnowskiego,
określiły fizjognomję ideową „Promienia". Bo równocześnie Feliks Perl artykułem o rocznicy powstania styczniowego
w numerze pierwszym silnie uwypuklił niepodległościowy, insurekcyjny charakter pisma, szeregiem zaś popularnych
artykułów z socjologji i ekonomji rozpoczął
propagandę materjalistycznego pojmowania dziejów
wśród młodzieży galicyjskiej. Byt pisma dość rychło
został jako tako pod względem materjalnym ustalony,
gdyż udało się nawiązać kontakt organizacyjny z młodzieżą
zaboru rosyjskiego. Z chwilą, gdy Koła „promienistych"
objęły całą Galicję i Królestwo, znalazły oddanych
zwolenników na Ukrainie (Kijów),1) gdy dotarły
na Śląsk, — „Promień" stał się pismem trójzaborowem.
W 1901 i 1902 roku pismem kieruje J. Stanisław
Kachnikiewicz, w 1903 r. Z. Kisielewski, jesienią 1903 r.
sekretarjat redakcji obejmuje Marjan Kukieł i prowadzi go
przez 1904 i 1905 r. przy często zmieniających się redaktorach
odpowiedzialnych (O. Dawid, T. Hartleb, M. Wyrostek).
W tym czasie współpracownikami pisma jest cały szereg
działaczy niepodległościowego odłamu P. P. S.: W. Jodko,
K. Krauz (Luśnia), B. Jędrzejowski, L. Wasilewski; działacze
esdeccy szybko zrezygnowali z opanowania „Promienia",
choć i ich artykuły trafiają się w niektórych rocznikach
(Karol Radek). W tym czasie organizacja „Promienistych"
została ściśle zespolona z P. P. S. za sprawą Witolda Jodki-Narkiewicza, który, osiedliwszy się we Lwowie, stworzył
sekcję P. P. S. Należeli do niej wszyscy niemal wybitniejsi
kierownicy „Promienistych" 2). Witold Jodko-Narkiewicz
zaważył bardzo silnie na kierunku ideowym „Promienia".
Wpływami jego dałby się wytłumaczyć i niepodległościowopowstańezy
charakter pisma i kult dla ideologji Towarzystwa
Demokratycznego, którego entuzjastą był Jodko.
Posiadając rozległe oczytanie i wykształcenie historycznopolonistyczne,
Jodko oddał także cenne usługi „Promienistym"
przy układaniu programu samokształceniowego. 

Działalność „Promienia" na przestrzeni lat 1899—1904
biegła w dwóch kierunkach: sformułowania podstaw ideowych
ruchu młodzieży i krytyki stosunków szkolnych.
Dział pierwszy góruje nad drugim. Gdy w dwóch pierwszych
rocznikach widać jakby dopiero zaczątek pracy,
etap przygotowawczy, to w następnych rozmach staje się
o wiele szerszy. Pierwsze dwa roczniki w sposób prosty,
elementarny usiłują budzić z drzemki młodzież galicyjską,
w formie rozwlekłych nieraz nawet opowiadań literackich
szerzą hasła niepodległościowe. Począwszy od rocznika
trzeciego, artykuły zyskują na - jędrności, lapidarności,
a kierunek ideowy staje się coraz wyraźniej socjalistyczny.
Niepodległa Polska i wyzwolenie klas pracujących — oto
zasadnicze podstawy programu ideowego „Promienia".
Szczerze niepodległościowy kierunek pisma na wszystkich
kartach przejawiał się dobitnie. Zwalczał „Promień" hasła
trójlojalizmu, potępiał na każdym kroku ugodową politykę
stańczyków. Niepodległościowy, insurekcyjny charakter
pisma najpełniej wyrażał się w kulcie dla tradycji walk
zbrojnych. Powstanie kościuszkowskie, listopadowe, specjalną
czcią otaczany ruch zbrojny r. 1863, sylwetki działaczy
niepodległościowych Wielkiej Emigracji, Szwarcego,
Limanowskiego — oto tematy artykułów wciąż powtarzanych,
które wpoić chciały kult myśli niepodległościowej,
jej tchnieniem ożywić młodzież, wykazać konieczność
nawiązania do zatraconej, zagubionej myśli walki zbrojnej. Mniej wyraźnie, na początku zwłaszcza, przedstawiał się
program społeczny. Jeszcze w 1902 roku, formułując program
socjalny, „Promień" nawiązywał do tradycyj Towarzystwa
Demokratycznego: „Ideałem naszym jest zawsze
wolna i niepodległa Ojczyzna. A wolna Polska, to znaczy
„zniesienie przywilejów, jakiemkolwiek nazwaniem są one
okryte", to znaczy zbudowanie „takiej społeczności, która
dla wszystkich członków jednakowe zapewnia korzyści",
gdzie „wszyscy bez różnicy wyznań i rodu odbiorą umysłowe,
polityczne i społeczne usamowolnienie", gdzie istnieć
będzie „nowy porządek, obejmujący własność, pracę,
przemysł, wychowanie i wszystkie stosunki towarzyskie,
na zasadach równości oparty", gdzie wreszcie „prawo
posiadania ziemi i każdej innej własności, pracy tylko
będzie przyznane" 3). „Promieniści" stali na tern stanowisku,
że grupując w swojej organizacji młodzież radykalną,
postępowo-demokratyczną, nie powinno się jej odrazu narzucać
dogmatów partyjnych, że należy przez dłuższy okres
czasu młodzież tę powoli przygotowywać do przyjęcia
poglądów socjalistycznych, że należy jej zostawić czas,
by sama do socjalizmu dojrzała. Polemizując w 1900 r.
z „Teką" pisali: „Wychodzimy z założeń postępowych
i demokratycznych: kto zaś szczerze zasady te wyznaje, ten
musi żywić sympatję dla socjalizmu. Bo socjalizm jest jedną
z najpotężniejszych sił postępowych i demokratycznych,
jest to idea szerokich mas ludowych. Ale żywiąc szczerą
sympatję dla socjalizmu, nie stajemy mimo to na stanowisku
socjalistycznym. Dlatego, że nie chcemy narzucać czytelnikom
jakiegoś określonego programu, określonej
doktryny. Budzimy myśl i uczucie, niech te się rozwijają
i krzepną, a z czasem czytelnicy sami dojdą do tego lub
owego określonego programu."4) „Promieniści" w zaczątkach
jawnie idei socjalistycznej nie głosząc, do niej jednak
prowadzili młodzież. Wyczuwali doskonale, że młodzież rozbudzona przez „Promień" do tej tylko idei zmierzać
musi.

Już jednak od 1901 r. kierunek pisma staje się coraz wyraźniej
socjalistyczny, roczniki zaś z lat 1903 i 1904 mają
charakter pod tym względem całkowicie zdeklarowany.
Cykl artykułów „Jak stałem się socjalistą", w którym
wypowiedzieli się Mikołaj Hankiewicz, Bolesław Limanowski,.
Kazimierz Mokłowski, Józef Piłsudski, Witold Reger,
i drugi cykl, rozpatrujący zagadnienie stosunku „ludzkości
i ojczyzny", na który odpowiedzi nadesłali Mar ja
Konopnicka, Adam Mahrburg, Andrzej Niemojewski, Eliza
Orzeszkowa, Wacław Sieroszewski — dwie. te ankiety są ze
względu na sam temat wymownem świadectwem nastrojów,
problemów, które nurtowały w „Promieniu". W latach 1903
i 1904 koloryt pisma zdecydowanie socjalistyczny objawia
się w ciągłem nawoływaniu do współpracy w szeregach
proletarjatu, w wyjaśnianiu i komentowaniu doktryny
socjalistycznej, w stałych sprawozdaniach z literatury socjalistycznej
i ruchu robotniczego. Ze stosunku sympatyka
w pierwszych latach „Promień" przechodzi do stosunku
gorliwego wyznawcy. Zmiana jednak w nazwie organu
w tym okresie dokona się dopiero pod koniec roku 1904:
od „pisma poświęconego sprawom młodzieży szkolnej" do
„pisma postępowej młodzieży polskiej". Nazwa socjalistyczny
w intytulacji zjawia się dopiero w 1905 roku. 

W stosunku do prądów ideowych, nurtujących w zbiorowości
polskiej, „Promień" ostro zwalczał ruch konserwatywny
i dążenia klerykalne., Polityka stańczyków, zwłaszcza
ich stosunek do spraw szkolnych, osoba Bobrzyńskiego były
przedmiotem wielokrotnej krytyki. Walka z klerykalizmem
nie wychodziła poza zwalczanie tendencyj, ujawniających
się na terenie szkolnym. Natomiast życzliwie odnosił się
„Promień" do ruchu ludowego. Ciekawie ułożył się stosunek
pisma do ruchu narodowo-demokratycznego. O ile
w pierwszym roczniku, gdy charakter „Teki" i „Promienia"
nie był całkowicie jeszcze ideowo wyklarowany, brak akcentów
polemicznych, to poczynając od rocznika drugiego stają
się one i coraz częstsze i coraz bardziej namiętne. Początkowo oba pisma tolerują się, — nawet redaktor „Promienia",
Wolski, wchodzi przez krótki czas do komitetu redakcyjnego
„Teki", bo zmierzają do jednego i tego samego celu: do
poruszenia mas młodzieży. W miarę krystalizowania się
ideowego zaczyna się coraz bardziej zacięta walka o rząd
dusz. 

Stosunek do innych zaborów układał się rozmaicie.
„Promieniści" zwalczali ostro hasło trójlojalizmu, partykularyzmu
dzielnicowego, przeciwstawiając mu hasło solidarności
trójzaborowej. Faktycznie organizacja i zasięg wpływów
pisma opierały się o Galicję, Królestwo, w pewnych
momentach Ukrainę i Śląsk. W Poznańskiem, choć jego
delegaci zjawiali się nieraz na zjazdach, wpływ „Promienia"
nigdy nie mógł przybrać poważniejszych rozmiarów. Mimo
tego redakcja, zawsze zgodnie z hasłem solidarności trójzaborowej,
zwracała uwagę na potrzeby szkolne Śląska
Cieszyńskiego, piętnowała metody walki germanizacyjnej
w Poznańskiem. Brak natomiast korespondencyj szkolnych
z zaboru pruskiego. Jest ich zato cała masa z Królestwa,
„gdyż tam — jak określał jeden z artykułów w pierwszym
roczniku 5) — z natury rzeczy leży punkt ciężkości myśli,
życia i Czynu polskiego". Zwłaszcza gdy z końcem 1902 roku
zorganizowany został komitet redakcyjny w zaborze rosyjskim,
dział korespondencyj tak wzrósł, że w 1903 r. zjawia
się w piśmie osobny dział: „Kronika zaboru rosyjskiego".
Z nadzwyczajnem wprost zaciekawieniem i natężeniem
śledzono każde drgnienie życia zbiorowego Królestwa, tak
ewolucję jego stosunków polityczno-społecznych, jak i sprawy
szkolne. Historyk lokalnych szkół Królestwa znajdzie
we wszystkich rocznikach „Promienia" nader bogaty materjał
w formie sprawozdań, korespondencyj, które dają
świetny wgląd w istotne, wewnętrzne życie szkoły i młodzie
ży w zaborze rosyjskim. Ale najwięcej energji i wysiłku
pochłaniała walka o szkołę polską w Galicji. W omawianym
okresie wyraziła się ona w dosadnej krytyce stosunków
szkolnych i w rozwinięciu obszernego, szczegółowo wypracowanego programu samokształcenia, natomiast sformułowanie
pełnego, radykalnego programu przebudowy stosunków
szkolnych przyniesie dopiero okres drugi pod wpływem
strajku szkolnego w Królestwie.

Skąpstwo partji rządzącej na cele oświatowe, utrudnianie
dostępu do szkolnictwa warstwom niższym, panoszący
się system klerykalny, cały szereg bolączek dydaktycznych
w zakresie poszczególnych przedmiotów i metod nauczania,
w niektórych zakładach przykra atmosfera wychowawcza,
wrogi stosunek szkoły do' szerzących się nowych prądów
ideowych — to wszystko kopało przepaść między młodzieżą
a szkołą. Stosunki zaczynają być o tyle napięte, że życie
samokształceniowo-ideowe młodzieży w tajnych kołach jest
całkowicie uniezależnione od pracy szkolnej. Wobec braku
badań nad tym okresem szkolnictwa galicyjskiego trudno
dziś ustalić z bezwzględną pewnością, ile objektywnej racji,
a ile młodzieńczej przesady i pośpiesznego uogólniania było
w tej bolesnej krytyce. Może najbardziej sceptycznie nale
żałoby się ustosunkować do personalnych ataków na
poszczególnych nauczycieli. Ale krytyka systemu szkolnego
musiała być w zasadniczych Iinjach słuszna. Młodzież tak
przykro odczuwała braki tego systemu, że nie ograniczyła się
do jałowej tylko krytyki, ale stworzyła szczegółowy system
samokształcenia. Rozległość, gruntowność, solidność w wypracowaniu
szczegółowego programu samokształceniowego
młodzieży galicyjskiej stanowi jej najbardziej pozytywny
dorobek. Była to druga szkoła, z tą różnicą, że gdy wobec
szkoły oficjalnej postawa była niechętna, tu wnoszono
entuzjazm, zapał i żar młodzieńczego idealizmu. Program
samokształceniowy „Promienia" kładł główny nacisk na
wykształcenie przyrodnicze i socjologiczno-ekonomiczne,
gdy „Teka" bardziej na znajomość spraw ojczystych — historji
i literatury rodzimej. 

Program samokształceniowy polegał na samodzielnem
opracowaniu źródłowej literatury w formie referatów
i dyskusyj w kołach. Olbrzymią pomoc stanowiły w tej
pracy tomy warszawskiego „Poradnika dla samouków".

Propaganda haseł niepodległościowych i socjalistycznych, oraz .stworzenie programu samokształceniowego, realizowanego
w tajnych Kołach: — oto co wnosił „Promień"
w latach 1899—1904 w mury szkoły galicyjskiej.

====„Teka"====

Początki jej kryją się w nielegalnem piśmie, które pod
tym tytułem wychodziło w V gimnazjum Bernardyńskiem
we Lwowie. W tym samym roku 1899, — co i „Promień", —
wychodzi ona jawnie jako pismo, redagowane przez młodzież
akademicką narodową. Tajną organizacją, kierującą
ruchem młodzieży narodowej w Galicji, podobnie jak
w innych zaborach i zagranicą, poczynając od 1886 r., był
Związek Młodzieży Polskiej (Zet), będący jedną z ekspozytur
Ligi Narodowej 6). Zet też był założycielem „"Teki".
Pismo to było jego organem.

Odtworzenie .dziejów pisma utrudnione jest wielce przez
brak drukowanych wspomnień, które pozwoliłyby scharakteryzować
zespół osobowy, kierujący pismem. Edward
Neumann, Jan Leszczyński, Jan Karłowicz, Antoni Plutyń-
ski, Bolesław Bator: — oto nazwiska odpowiedzialnych
redaktorów. Na przestrzeni lat 1900—1912 pisywali bądź
redagowali pismo: Adam Skałkowski, Stefan Dąbrowski,
Edward Dubanowicz, Stanisław Stroński, Stanisław Widomski,
Józef Browiński, Ludwik Świeżawski, Wacław
Mejbaum, Wawrzyniec Kubala, Tadeusz Mikułowski,
Tadeusz Gluziński, Edward Golachowski, Stefan Pasławski
i wielu innych czołowych przedstawicieli młodzieży narodowej,
a przedewszystkiem Zetu. Wielu z nich, zwłaszcza
pisujący z zaboru rosyjskiego i pruskiego, nie mogło ujawniać
swoich nazwisk. Pisywali pod pseudonimami. 

Teka" wychowała całe pokolenia młodzieży należącej
do obozu narodowego. Początkowo — podobnie jak w „Promieniu"
— charakter ideowy „Teki" nie występował jasno.
Był to okres krystalizacji ideowej. Toteż oblicze pisma
w pierwszym roku 1899 nie było wyraziście zarysowane; w tym też czasie „Teka" wyraża się nader przychylnie
o „Promieniu". Oba pisma uważają za swój wspólny cel —
obudzenie i poruszenie mas młodzieży galicyjskiej. Dopiero
Nr. 4 rocznika urugiego przynosi znamienne oświadczenie
redakcji. Skład redakcyjny „Teki", do której wchodził już
przedtem komitet na Poznańskie, rozszerza się przez dodanie
komitetu warszawskiego. Daleko jednak ważniejsze od
tej (zmiany osobowej było jawne opowiedzenie się po stronie
obozu narodowego: „Bronić będziemy i szerzyć zasady
polityki ogólno-polskiej, zasady programu stronnictwa
demokratyczno-narodowego. — Ścisły związek z młodzieżą
z pod zaboru pruskiego i rosyjskiego, tudzież z polskiem
wychodźctwem pozwoli nam zbliżyć się bardziej do celu
wytkniętego od początku i stworzyć łącznik między całem
młodem pokoleniem pomimo kordonów". Z chwilą, gdy
„Teka" jawnie głosić zaczyna hasła stronnictwa Demokratyczno-Narodowego,
znika ton pełen zrozumienia dla „Promienia",
a zaczyna się coraz bardziej ostra i zacięta walka
o wpływy wśród młodzieży. 

Program ideowy w roczniku pierwszym zasadzał się na
ogólnikowo: całkiem określonym kulcie „wielkich narodowych
ideałów", lecz już rok 1900 przyniósł artykuł jednego
z królewiaków p. t.: „Polskie odrodzenie polityczne", który
w krystalizacji ideowej „Teki" niepoślednie zajmuje miejsce.
Uświadomienie narodowe ludu i uświadomienie polityczne
inteligencji, spotęgowanie samowiedzy narodowej,
wzbudzenie idei ciągłości życia narodowego przez emocjonalny
kult tradycji historycznej, zdanie sohie jasno sprawy
z aktualnych potrzeb narodu, wyrobienie i kierowanie się
polską racją stanu w ocenie bieżących wypadków życia
narodowego: — te tezy określały bieg procesu krystalizacji
ideowej „Teki". Jeśli się do tego doda rosnący krytycyzm
wobec kultury niemieckiej i rosyjskiej, dążność do spotęgowania
samorodnej i oryginalnej twórczości narodowej, niechęć
wobec prądów o charakterze kosmopolitycznym, ostre
zwalczanie tendencyj trójlojalizmu i szczerze niepodległościowy charakter, — to będziemy mieli ogólną charakterystykę
poglądów i dążeń młodzieży narodowej. 

Przeciwstawiała więc „Teka" swój ogólnonarodowy,
ponadklasowy program zasadom „Promienia", wysuwają
cym na czoło interesy warstw pracujących. Na sformułowanie
narodowego programu „Teki" olbrzymi wpływ wywarła
osobowość i działalność poszczególnych jednostek
ze starszego społeczeństwa. Gdy jednak kult Zygmunta
Miłkowskiego (T. T. Jeża) miał charakter głównie emocjonalny,
gdy [[Stanisław Szczepanowski]] wpływał głównie na
urobienie poglądów o zasadniczych podstawach wychowania
narodowego młodzieży narodowej, to ideologiczne
podstawy, myślowe założenie ruchu młodzieży narodowej
tkwiły w pracach Jana Ludwika Popławskiego, Zygmunta
Balickiego i Romana Dmowskiego. 

Zwalczała „Teka" hasła trójlojalizmu politycznego,
przeciwstawiając mu hasła „lojalizmu wobec polskości".
Podobnie jak „Promień", uwypuklając swój niepodległościowy
charakter, szerzyła kult uczuciowy powstań. Może nuta
powstańcza silniej brzmiała w „Promieniu", zato w „Tece"
mocniej i pełniej uwypuklał się trójzaborowy charakter
ruchu. Gdy „Promień" punkt ciężkości sprawy polskiej przenosił
do zaboru rosyjskiego, to „Teka" wzrok swój kierowała
ku Poznańskiemu i Górnemu Śląskowi. Szybkie powołanie
do życia komitetu redakcyjnego na zabór pruski, niezmiernie
długa i ciągła lista artykułów poświęconych życiu narodowemu
młodzieży poznańskiej, czujne i natężone śledzenie
walki żywiołu polskiego z germanizacyjnemi zakusami
szkoły, podniecanie aktywniejszej części młodzieży, piętnowanie
lojalizmu społeczeństwa starszego i moc korespondencyj
z poszczególnych zakładów szkolnych wskazywały,
że „Teka" centrum swych zainteresowań kieruje ku Poznaniowi.
Równolegle istniał górnośląski komitet redakcyjny,
który był wyrazem młodego pokolenia narodowców śląskich.
Praca nad ludem, ochrona młodzieży przed ;zgermanizowanym
klerem, próby nawiązania kontaktu z młodzieżą robotniczą
stanowiły tu zadanie ruchu. Nie pomijała też „Teka"
Śląska Cieszyńskiego; walka o polskość gimnazjum cieszyń
skiego miała w niej gorliwego obrońcę. Przenosiła zatem „Teka", zgodnie z założeniami obozu narodowego, punkt
ciężkości swej akcji na obronę Kresów zachodnich. 

Królestwo stało niewątpliwie w stosunku do zainteresowania
dla Kresów zachodnich na dalszym nieco planie.
Choć i sprawami Królestwa „Teka" zajmowała się bardzo
żywo. Rozumiano, że spustoszenia, szerzone przez szkołę
rosyjską,, są bardzo duże, że trzeba im przeciwstawić intensywny
proces samokształcenia, że dla przeciwdziałania
wpływom kulturalnym rosyjskim trzeba skierowywać młodzież
akademicką na stud ja do Krakowa i Lwowa. Zrozumieniem,
pełnem darzyła „Teka" ruch młodzieży w roku
1902 w walce o nauczanie religji w języku polskim na Podlasiu
i Polesiu. Natomiast cały szereg wystąpień postępowej
młodzieży akademickiej w Warszawie wywoływał zastrze
żenia: poczynania te stawały się dla „Teki" odskocznią dla
polemiki ideowej z obozem socjalistycznym. Potrzeby rzemieślniczej
i robotniczej młodzieży warszawskiej, należącej
do Związku im. Kilińskiego, znajdowały w „Tece" pełne
zrozumienie. Artykuły z „Kilińskiego" były często dosyć
przedrukowywane. 

Wobec odłamów społeczeństwa polskiego stanowisko
„Teki" było jasno określone: zwalczała zaciekle socjalizm,
uważała za swój cel niszczenie „epidemji marksizmu", od
początkowo przyjaznej pozycji wobec „Promienia" przeszła
do ostrej, namiętnej polemiki. Niechętnie usposobiona była
wobec ruchu ludowców. Z równą gwałtownością zwalczała
także obóz konserwatywny, zwłaszcza politykę szkolną
Bobrzyńskiego, zarzucając mu austrofilizm. Klerykalizm
stańczyków miał W niej też w tym okresie zaciekłego wroga.
Wogóle postawa Kościoła wobec aspiracyj narodowych polskich
była nieraz przedmiotem ostrej krytyki. 7) Ekspansja
„Teki" ambitnie szła w kierunku opanowania pod względem
ideowym całego pokolenia młodzieży. Liczebnie ruch młodzieży
narodowej przeważał znacznie nad kierunkiem,
socjalistycznym.

Szkołę galicyjską, zwalczała „Teka" podobnie ostro jak
„Promień'', tylko, że jej krytyka dotyczyła nieco innych
stron galicyjskiej szkoły, podobnie zaś i program samokształceniowy,
rozwinięty na kartach „Teki", różnił się od
zasad „Promienia". 

Atak na lojalizm przesadny wobec Austrji, niekiedy nawet
przeradzający się w serwilizm, i wołanie o szersze
uwzględnienie pierwiastków narodowych w wychowaniu —
oto hasła walki o szkołę polską na kartach „Teki". Dosadna
krytyka nauczania; języka polskiego i historji polskiej, bezwzględny
atak na podręczniki St. Tarnowskiego (przy
równoczesnym kulcie dla P. Chmielowskiego, K. Rawera,
A. Lewickiego, walka z policyjnym duchem - przepisów
szkolnych, z systemem internatów, z typami biurokratycznemi
wśród nauczycielstwa, z tendencjami wynaradawiajacemi
szkoły ludowej, z apatją wśród młodzieży w seminarjach
nauczycielskich, walka z dążeniami do sklerykalizowania
szkoły — to była część negatywna programu szkolnego
„Teki". Pozytywna wyraziła się w programie samokształceniowym.
Ciaśniejszy od programu „Promienia" na
skutek pominięcia wykształcenia przyrodniczego, filozoficznego,
węższy w naukach społecznych, kładzie główny nacisk
na znajomość literatury, historji, geograf ji Polski. Zmierzał
on do wytworzenia w ramach szkoły oficjalnej odrębnej
„szkoły narodowej". 

Największą wagę przywiązuje się do znajomości historji
Polski zarówno politycznej, jak ekonomicznej i społecznej ze specjalnem uwzględnieniem dziejów XIX wieku.
Obok poznania przeszłości historycznej narodu głównym
ośrodkiem pracy staje się zapoznanie się z obecnym faktycznym
stanem narodu polskiego pod względem politycznym,
społecznym, ekonomicznym i kulturalnym na tle
jego stosunku do państw zaborczych i narodowości obcych
na terytorjum polskiem.

Cały ten program samokształcenia, ześrodkowujący się
koło rzeczy ojczystych, doznał pewnego rozszerzenia dzięki
wystąpieniu Wł. Studnickiego, który w 1903 r. akcentował konieczność pogłębienia wykształcenia politycznego i ekonomicznego.

====Efekty prac „Teki" i „Promienia" ====

Praca „Teki" i „Promienia" bardzo rychło stosunkowo
dokonała przeobrażenia w życiu młodzieży galicyjskiej.
Skupiona w sieci tajnych kół samokształceniowopolitycznych,
młodzież galicyjska zaczyna już około lat
1901—1902 odgrywać rolę ważnego, aktywnego czynnika
w życiu społecznem. Liczy się z nią opinja starszego społeczeństwa,
choć stanowisko jej jest pełne zastrzeżeń, rezerwy,
w pewnych kołach otwartej niechęci. Z bojaźnia patrzy na
ten ruch Rada Szkolna Krajowa, z zastrzeżeniami odnosi się
doń organ oficjalny nauczycielstwa szkół średnich —
„Muzeum" 8). Wreszcie próbą zdania sobie sprawy z roli tego
czynnika, próbą krytyki ze stanowiska konserwatywnego
staje się w r. 1902 książka Erazma Piltza (Scriptora) „Nasza
młodzież". Książka redaktora zachowawczego „Kraju"
daleka była od objektywizmu, raczej cienie niż światła życia
młodzieży wydobywała, bardziej rzeczowo potraktowała
obóz socjalistyczny niż narodowy, w każdym bądź razie
traktowała młodzież jako realną siłę społeczną. Młodzież
obu obozów potępiła książkę bezwzględnie. Dla szerokich
warstw społeczeństwa praca Piltza, pierwsza przynosząca
spory zasób informacyj o ruchu młodzieży, była dowodnym
sprawdzianem, że na arenie życia narodowego zjawił się
nowy czynnik.

===Społeczeństw o starsze===

W stosunku do wysiłku młodzieży w walce o szkołę
polską w Galicji praca pokolenia starszego w okresie
1900—1905 rysuje się o wiele słabiej. Ruch młodzieży miał
charakter pracy zorganizowanej, coraz bardziej stawał się
masowy, silnie tkwił korzeniami w rzeczywistości galicyjskiej. Wysiłek zaś pokolenia starszego miał charakter pracy
indywidualnej, nie powiązanej ze sobą, ponadto w dużej
mierze podejmowały go jednostki pochodzące z Królestwa,
w Galicji osiadłe. Zależnie od temperamentu i zainteresowań
jednostek przybierał formę bądź działalności praktycznej,
bądź zmierzał do pogłębienia teorji pedagogicznej, bądź
wyrażał się w polemice pedagogiczno-politycznej.

Formę pierwszą reprezentuje działalność Kazimiery
Bujwidowej na polu szkolnictwa żeńskiego, druga wyraża
się w wydawnictwie p. t.: „Reforma szkolna" Adama Szymańskiego,
trzecia ujawnia się w książce Stefana Zaleskiego
(Światłomir) „Ciemnota Galicji".

====Dyskusje o oświacie====

Sprawa dopuszczenia kobiet do studjów wyższych już
w latach 80-tych rozstrzygnięta na korzyść kobiet w opinji
światlejszych ludzi na gruncie Królestwa, w Galicji na porządku
dziennym w nowoczesnem ujęciu postawiona została
dopiero pod koniec XIX wieku dzięki wystąpieniu działaczki
z Królestwa, osiadłej w Krakowie, Kazimiery Bujwidowej.
Rozpoczyna ona odrazu walkę na dwa fronty: publicystyczną
i praktyczną w kierunku dopuszczenia kobiet do studjów.
Praca w „Stowarzyszeniu Pomocy Naukowej dla Polek
im. J. Kraszewskiego", utworzenie „Towarzystwa szkoły
gimnazjalnej żeńskiej" prowadzi wreszcie do 'wywalczenia
z końcem XIX wieku dwóch podstawowych zdobyczy dla
ruchu kobiecego: w roku 1896 powstaje pierwsze na ziemiach
polskich — w Krakowie gimnazjum żeńskie, rok 1897
przynosi uwieńczenie walk Bujwidowej: dopuszczenie
kobiet do; uniwersytetu. Zdobywszy te dwie zamknięte
dotychczas 'dla kobiet dziedziny, Bujwidowa w latach
1902—7 weźmie udział czynny w redagowanem przez Marję
Turzymę czasopiśmie feministycznem krakowskiem: „Nowe
Słowo", w którem, nawiasem mówiąc, duży udział brały
osoby, pochodzące z zaboru rosyjskiego. Bujwidowa broni
ła w niem praw kobiet na terenie szkoły, potem w „Krytyce"
Feldmana dawała krytyczne oceny szkoły galicyjskiej, zwalczała
uroszczenia klerykalizmu w szkole 9).

Zupełnie inne cele stawiała sobie działalność osiadłego
w Krakowie Adama Szymańskiego. Podjęte przezeń wydawnictwo
p. t : „Reforma szkolna" (tom I w 1904, II w 1913)
stanowi bezwątpienia w całym okresie lat 1900—1914 najpoważniejszą
próbę, szczytowy wysiłek w kierunku pogłębienia
myśli pedagogicznej w Galicji. Grupa ludzi, podejmujących
wydawnictwo „Reformy szkolnej", podkreśla
silnie swą całkowitą niezależność od jakichkolwiek grup
politycznych czy zawodowych. Postawa ich wobec szkoły
galicyjskiej wysoce krytyczna, ale cały wysiłek pracy
idzie tu nietyle w kierunku doraźnej, natychmiastowej
reformy szkolnictwa galicyjskiego, ile raczej zmierza do
pogłębienia myśli pedagogicznej wśród społeczeństwa.
W zakresie szkolnictwa za cel najważniejszy postawiono
tu sobie przeobrażenie planów i programów. Niemniej pilną
uwagę zwrócono na wychowanie przedszkolne dzieci i pozaszkolne
nauczanie ludu. W całej działalności reformatorskiej
dwie kierunkowe zasady przyświecają „Reformie
szkolnej". Nawiązując do rodzimych wysiłków pedagogicznych,
do tradycji Komisji Edukacji Narodowej i prac XIX
wieku, pragnie ona utrzymać nieprzerwaną ciągłość polskiej
kultury pedagogicznej, równocześnie zaś za zadanie
swe uważa utrzymanie bezpośredniej styczności z rozwojem
myśli pedagogicznej na Zachodzie, nawiązanie przerwanego
kontaktu.

Największe echo znalazła rozprawa Stanisława Witkiewicza
„Chrześcijaństwo i katechizm. O nauce religji
w szkołach galicyjskich". Obrachunek dosadny z przymusem
w nauce religji i systemem katechizmowym, przy
równoczesnym żarze uczuć religijnych, jakim tchnęła rozprawa
Witkiewicza, sprawiły, że odbiła się ona donośnem
echem wśród młodzieży 10) i całego starszego społeczeństwa. Postawiła na porządku dziennym sprawę reformy
nauki religji w szkole galicyjskiej. Nie przestała ta sprawa
być aktualną aż do wybuchu wojny. Podjęła ją w innej
formie młodzież.

Zupełnie inne cele stawiała sobie książka Stefana
Zaleskiego (Światłomir) p. t. „Ciemnota Galicji w świetle
cyfr i faktów. 1772—1902. Czarna księga szkolnictwa galicyjskiego".
Sam już tytuł wskazywał, że ta rzecz należała
do publicystyki pedagogicznej. Książka Zaleskiego jest
jednym z najbardziej widocznych przejawów głęboko nurtującego
íniezadowolenia wśród nowego czynnika, występują
cego do walki o szkołę polską: wśród radykalnego odłamu
nauczycielstwa ludowego. Oparta na bogatym materjale
statystycznym, pisana z dużym rozmachem i zacięciem
publicystycznem, jest jednym wielkim aktem oskarżenia
polityki oświatowej stronnictwa konserwatywnego. Był
to tern dotkliwszy i boleśniejszy cios dla partji konserwatywnej,
że Zaleski opierał się w dużej mierze
na materjale dowodowym niezbitym: na wypowiedzeniach
posłów, publicystów i działaczy obozu konserwatywnego
z jednej, a na statystyce urzędowej z drugiej strony.
Z samego charakteru książki wynikało już, że nie mogła
ona być objektywnym, bezstronnym obrazem szkolnictwa
galicyjskiego. „Czarna księga szkolnictwa galicyjskiego"
była zbiorem cieni, plam tegoż szkolnictwa, pomijała jego
światła. Dziś jeszcze wobec braku badań naukowych nad
historją szkolnictwa galicyjskiego w tym okresie trudno
ustalić stopień jej objektywności. Była niejako obrazem
skupionym i zgęszcz.onym niedociągnięć i błędów polityki
szkolnej Bobrzyńskiego, widzianym od strony demokratycznej
części społeczeństwa. Nie uwzględniała pozytywnej
strony dorobku polityki szkolnej Bobrzyńskiego. Wrażenie
książki było bardzo duże, młodzież obu obozów przyjęła ją
entuzjastycznie, choć zdawała sobie sprawę z jej braków 11).
Jej autor, nauczyciel szkoły ćwiczeń rządowego seminarjum
męskiego w 'Krakowie, bezsprzecznie najwybitniejsza postać wśród nauczycielstwa ludowego, miał stać się potem głównym
inicjatorem powstania „Związku nauczycieli ludowych".

Tak więc na przestrzeni lat 1899—1904 rosły i mnożyły
się szeregi niezadowolonych z ducha szkoły galicyjskiej.
Zwartym frontem szła młodzież, społeczeństwo starsze
raczej walczyło luźnie. Okres ten jednak nie przyniósł programu
pozytywnego przebudowy szkoły galicyjskiej, wyra
żał się głównie w jej krytyce. Trzeba było jednak tylko
iskry, by niezadowolenie istniejące wyraziło się w czynie
pozytywnym: — w tendencji do przebudowy szkoły galicyjskiej
w szkołę narodową. Tą iskrą miał stać się strajk
szkolny młodzieży w zaborze rosyjskim 1905 roku.




==Przypisy==

1) Por. wspomnienia Stan. Siedleckiego w „Niepodległości", t. IV,
z. 7, r. 1931. 

2) Por. cytowane wspomnienia Hartleba. 

3) Promień 1902, str. 3—4.

4) Promień 1900, str. 49—50. 

5) „Promień" 1899, str. 40.

6) Por. o Związku Młodzieży Polskiej pracę St. Dobrowolskiego
w I tomie wydawnictwa „Nasza Walka o Szkołę Polską", 1932. 

7) Por. artykuł B. Sępa (Bolesława Batora) „O polskiej idei pań
stwowej" 1904, str. 553. 

8) 1902. „Kilka uwag z powodu udziału uczniów w demonstracjach
ulicznych."

9) Wstąp do książki „Francisco Ferrer". 

10) „Artykuł St. Witkiewicza — pisał „Promień" 1904, str. 415 —
nie jest dokończonym, ale już w obecnej swej postaci należy do najpiękniejszych
rzeczy, które się u nas zajmowały kwestją nauczania
religji. Uczucie, z jakiem oczekujemy dokończenia artykułu, jest
czemś więcej niż ciekawością." — Por. też „Młodzież Społeczeństwu".
Kraków 1906, str. 6. 

11) Promień 1904, str. 87.