Tekst źródłowy strony Udział Galicji w walce o szkołę polską (1905—1908)


= Autor =

===Jan Hulewicz===

= Źródło =

[[Udział Galicji w walce o szkołę polską (1899—1914)]]

=Udział Galicji w walce o szkołę polską 1905—1908=


===Galicja wobec strajku w Królestwie===

Stanowisko opinji publicznej w Galicji wobec strajku
szkolnego było bardzo rozbieżne: od głosów apoteozy, całkowitej
solidarności do jawnego potępienia i wyraźnej niechęci.
Tak podzielone było zdanie starszej części społeczeństwa, bo młodzież witała strajk entuzjastycznie. Głęboki
rozłam w ustosunkowaniu się starszego społeczeństwa do
strajku był wynikiem zróżnicowania politycznego: bezwzględnie
negatywne, otwarcie wrogie stanowisko zajęli
konserwatyści, bez zastrzeżeń za strajkiem opowiedziała się
cała lewica społeczeństwa: socjaliści, ludowcy i demokraci.
Obóz demokratyczno-narodowy po pewnem wahaniu, niezdecydowaniu,
też opowiedział się za strajkiem szkolnym.

Stanowisko wobec strajku szkolnego łączyło się z postawą
wobec wypadków politycznych w Królestwie. Żywioły
niechętne ruchowi rewolucyjnemu w Królestwie potępiały
także strajk szkolny; sympatyzujące z tym ruchem popierały
go. Były jednak od tej reguły wyjątki.

====Dyskusja w prasie====

Miernikiem opinji stały się głosy prasy galicyjskiej:
w połowie lutego 1905 ukazała się odezwa żywiołów konserwatywnych i demokratyczno-narodowych, umieszczona
w pismach jako artykuł wstępny przeciw ruchom politycznym
w Królestwie. „Wszelki ruch rewolucyjny, o ileby objął
szersze koła naszego społeczeństwa, byłby naj zgubniej szym
w skutkach, bo spotkawszy się bez żadnej wątpliwości
z surową, znaną dobrze ze swego charakteru represją rosyjską),
pozostawiłby po sobie ogólny upadek ducha i ubezwładnienie
społeczeństwa w tak ważnej politycznie dla niego
dobie. Cała też opinja polska, świadoma swej odpowiedzialności
narodowej, uważa nietylko dążenie do podobnego
ruchu, ale wiarę w jego możliwość za sposób myślenia
niedojrzały, wynikający z nieznajomości położenia politycznego
naszej ojczyzny". W tych słowach zawarła prasa
niechętna ruchom politycznym w zaborze rosyjskim ich
ocenę. Z dzienników krakowskich zamieściły powyższą
odezwę, jako redakcyjny artykuł wstępny bez żadnych
komentarzy tylko „Czas" i „Głos Narodu", „Nowiny" z komentarzem,
z lwowskich zaś pism bez zastrzeżeń „Gazeta
Lwowska", „Przegląd", „Słowo Polskie", „Gazeta Narodowa",
„Dziennik Polski", zaś „Wiek Nowy" z komentarzem.
Umieszczenie tej odezwy było wyrazem zajęcia postawy
wobec politycznych wypadków w Królestwie, wobec zaś
ruchu szkolnego stanowisko było nieco, bardzo zresztą nieznacznie,
odmienne.

Konserwatywny „Czas" potępiał zdecydowanie strajk
szkolny: w całym szeregu korespondencyj (podpisanych
„Zet") i w artykułach w sposób niekiedy bardzo złośliwy,
ironiczny piętnował młodzież, uważając strajk za „krok
nierozważny" (21/11). W korespondencji z 22/11 pisał „Zet":
„położenie jest fatalne i z trwogą pytamy, jacy ludzie wyrosną
z tej młodzieży próżnującej, politykującej, zdenerwowanej
gwałtowną agitacją, lekceważącej coraz bardziej
rodziców ii umacnianej w pojęciu, że jest „bohaterką sprawy
narodowej". „Ta generacja nie przyniesie zbyt wielkiej
pociechy społeczeństwu" (18/111). Artykuł wstępny z 20/111
formułował jasno pogląd „Czasu": „Niczego też silniej
i goręcej nie pragniemy, jak tego, aby wiec rodziców uchwalił
zatamowanie strajku młodzieży szkolnej. Im głębiej i boleśniej czujemy całą, krzywdę, jaką młodzieży naszej
wyrządza obecny system szkolny, im usilniej pragniemy
jego zmiany, tem głośniej domagać się musimy usunięcia
tej kardynalnej przeszkody, która nas dzieli od lepszej
przyszłości..."

Entuzjastycznie witał strajk cały obóz demokratyczny:
krakowska „Nowa Reforma", która, mając doskonałego
korespondenta w drze Bandrowskim, świetnie informowała
Galicję o najdrobniejszym nawet przejawie strajku szkolnego,
tak oceniała uchwałę wiecu z 19 lutego: „Niedziela
19 bm. stała się historyczną datą dla Warszawy... Bez
względu na pozytywny skutek uchwał wiecowych, o ileby
się one w zdobyczach szkolnych objawić mogły, pozostanie
ruch młodzieży, znajdujący swój wyraz w uchwałach wiecu
niedzielnego, pomnikowym faktem w naszych
porozbiorowych dziejach. " (22/11 art. wstępny
„Pierwsza wolność".) 

„Kurjer Lwowski" zamieścił i odezwę Rady Naczelnej
Pol. Stronnictwa Ludowego, przychylną, strajkowi, i cykl
artykułów Andrzeja Niemojewskiego, oraz Izy Moszczeń-
skiej o wypadkach w Królestwie.

Socjalistyczny „Naprzód", którego uwaga głównie
pochłonięta była przez wypadki polityczne w Królestwie,
strajkowi szkolnemu mniej poświęcał uwagi, choć w pełni
się z nim solidaryzował.

Ale najgoręcej może witała strajk szkolny radykalnoniepodległościowa
„Krytyka" W. Feldmana. Stefanja Sempołowska
(S) bardzo silnie podkreśliła łączność strajku
szkolnego z ruchem robotniczym, apoteozą zaś strajku stał
się głos Stanisława Brzozowskiego:

Lewica społeczeństwa witała strajk entuzjastycznie,
prawica — konserwatyści potępiali go zdecydowanie. Od tej
jasno zdeklarowanej postawy odbijało chwiejne, pełne niedomówień,
zastrzeżeń stanowisko obozu wszechpolskiego.
Po głosach prasy galicyjskiej tego obozu sądząc, możnaby
dojść do wniosku, że obóz demokratyczno-narodowy został samorzutnym odruchem młodzieży zaskoczony, że sam fakt
strajku szkolnego był dlań objawem niesympatycznym.
Jednakowoż, widząc żywiołową siłę ruchu młodzieży, uznał
za stosowne go aprobować. Stąd też początkowe pełne rezerwy
stanowisko prasy galicyjskiej powoli — zwłaszcza po
wystąpieniu Romana Dmowskiego na łamach „Przeglądu
Wszechpolskiego", stawać się zaczyna coraz bardziej przyjazne
dla strajku.

Wyrazem oficjalnej opinji obozu nacjonalistycznego
stał się głos „Przeglądu Wszechpolskiego". I tu korespondencja
z Warszawy w lutowym zeszycie 1905 roku (N. A. R.
str. 135) zdawałaby się dowodzić, że spontaniczny odruch
młodzieży zaskoczył koła demokratyczno-narodowe. Za
ustalenie jednak poglądu tego obozu uchodzić może obszerny
artykuł Romana Dmowskiego w numerze '3—4 „Szkoła
i społeczeństwo. Z powodu t. zw. strajku szkolnego w Królestwie", wydany także w osobnej odbitce. I rozprawa
Dmowskiego była pełna zastrzeżeń, podkreślała trudność
zajęcia określonego stanowiska. Wniknąwszy jednak
w strukturę wewnętrzną szkoły rosyjskiej w Królestwie,
dochodził Dmowski do stanowiska bojkotowego. Sam wy-*
chowanek szkoły rosyjskiej, Dmowski bardzo silnie zwracał
uwagę na głębokie spustoszenia moralne, jakie szerzy
szkoła rosyjska.) Obrazowi tej deprawacji moralnej poświęcił
też główną część swej rozprawy. I choć miał wobec formy
walki zastrzeżenia, choć stanowisko jego wobec młodzieży
było pełne krytycyzmu, jednak przyjmował strajk szkolny
za fakt dokonany, uznawał konieczność bojkotu szkoły
rosyjskiej. Tak więc stanowisko obozu demokratycznonarodowego
po okresie wahania skrystalizowało się ostatecznie.
Ale wahanie się na początku nie przeszło bez śladu:
po kilku latach doprowadzić miało do zajęcia postawy
antybojkotowej.

Dla uzupełnienia obrazu opinji Galicji wobec strajku
wspomnieć jeszcze należy o echach na terenie życia publicznego.
I tu naturalnie także głosy były podzielone. Na posiedzeniu
klubu konserwatystów, poświęconem sprawie Królestwa (24/11), strajkiem szkolnym zajął się profesor Kazimierz
Morawski, ostro go piętnując.

Takie samo stanowisko zajęli Stanisław Tarnowski
i Paweł Popiel. Natomiast elementy radykalne korzystały
z każdej sposobności, by wyrazić pełne moralne poparcie
i swą solidarność ze strajkiem: w Krakowie w „Czytelni dla
kobiet" zebranie zwołane z inicjatywy Stefanji Sempołowskiej
i Kazimiery Bujwidowej, przesyła wyrazy podziwu
i sympatji dla młodzieży królewiackiej, do podobnych też
manifestacyj dochodzi także w lwowskiej Radzie miejskiej
za sprawą Hudeca, w krakowskiej zaś za sprawą Odona
Bujwida, Ignacego Daszyńskiego. W kraju rozpoczyna się
akcja wiecowa: wiece w Zakopanem, Rabce i t. d. przy organizacyjnem
poparciu Wilhelma Feldmana — uświadamiają
społeczeństwo galicyjskie o sprawie .szkolnej w Królestwie.
Wreszcie i itrybuny sejmowe rozbrzmiewać zaczynają głosami'
sympatji dla Królestwa: w dyskusji szkolnej Sejmu Krajowego
Jan Stapiński wyraża podziw dla Królestwa,
niebawem zaś w wiedeńskiej Izbie posłów znakomity mówca
Ignacy Daszyński, wobec już audytorjum szerszego da wyraz
sympatji polskiego ruchu robotniczego w Galicji dla
strajku szkolnego. Daszyński postawił wniosek nagły,
domagając się ludzkiego traktowania zbiegów politycznych
z Rosji, przytem zaś w patetycznych słowach mocno piętnował
politykę caratu, apoteozując ruch rewolucyjny. 

Głosy Daszyńskiego, Stapińskiego w parlamentach,
działalność prasy postępowej — to była pomoc moralna
Galicji dla strajku szkolnego. Urabiała ona opinję świata.
Ale na tem nie wyczerpała się pomoc Galicji. Do materjalnej
nawoływała prasa. Dziś jest prawie niepodobieństwem
przedstawić wobec braku materjałów pełny obraz tej pomocy,
można zaznaczyć tylko niektóre usiłowania i to w sposób
fragmentaryczny.

W pierwszej połowie 1905 roku szczególnie cenną
i ważną formą pomocy było dostarczanie pomocy technicznej
strajkowi szkolnemu. Większość broszur, odezw, ulotek,
materjałów informacyjnych dla strajku szkolnego drukowana była w drukarniach krakowskich i stąd przemycana
do Królestwa.

====Wsparcie dla młodzieży Królestwa====

Nieuchwytny jest dziś całkowicie obraz materjalnej
pomocy dla młodzieży królewiackiej: subwencja krakowskiej
Rady miejskiej, akcja składkowa „Nowej Reformy",
pism młodzieży, organizacja bezpłatnego Konwiktu dla młodzieży
w Krakowie, zorganizowanie nauki prywatnej dla
królewiaków, mającej na celu przygotowanie ich do złożenia
egzaminu dojrzałości, powstanie Komitetu obywatelskiego
i szeregu Komitetów młodzieży we Lwowie i Krakowie dla
niesienia pomocy strajkowiczom, wydatna pomoc poszczególnych
jednostek (np. Bujwidowie), wydawnictwo „Na
Nową Szkołę", książka zbiorowa (Kraków 1907) na pokrycie
kosztów szkoły-ochrony wiejskiej w Nałęczowie: — wszystko
to szczegóły, drobne przyczynki, które nie mogą jednak
dać obrazu całości materjalnej pomocy Galicji. Rozproszkowanie,
brak scentralizowania tej pomocy uniemożliwia dziś
jej odtworzenie.

Ale najważniejszą, najszerszą stała się pomoc Galicji
w zakresie kształcenia dla królewiaków: masowe egzaminy
abiturjenckie (np. w gimnazjum Św. Anny w Krakowie
w latach 1907—8), wreszcie istny zalew uniwersytetów
w Krakowie i Lwowie, oraz Politechniki Lwowskiej były
dowodem, jak wielką rolę w kształceniu młodzieży zaboru
rosyjskiego odgrywa Galicja. Tradycja udawania się na
studja wyższe do Galicji istniała już dawno, dopiero jednak
od 1905 roku zjawisko to przybiera charakter masowy. Gdy
dawniej szły dziesiątki czy setki, teraz fala królewiaków
rośnie do tysięcy. Zebrany materjał statystyczny w formie
imiennych wykazów nazwisk królewiaków w metrykach
uniwersyteckich wykazuje zupełnie jasno i oczywiście, że
przypływ elementu królewiackiego na studja wyższe do Galicji
po roku 1905 staje się zjawiskiem masowem. Na przestrzeni
lat 1900—1914 przewinęło się przez uniwersytety
galicyjskie i politechnikę lwowską około 5.500 młodzieży
królewiackiej. Na pierwszem miejscu co do ilości młodzieży
z Królestwa stoi Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, potem idzie Politechnika Lwowska, na końcu Uniwersytet
lwowski. W obrębie uniwersytetu największą popularnością
wśród młodzieży królewiackiej cieszył się wydział filozoficzny,
daleko mniejszą medyczny, na prawie i teologji
natomiast niema prawie zupełnie królewiaków. Pod znakiem
przytłaczającej przewagi królewiaków stoi studjum
rolnicze w Dublanach i wydział rolniczy w Krakowie.
Zebrane materjały statystyczne wskazują, że w uniwersytetach
galicyjskich i politechnice lwowskiej zdobyli wykształcenie
wszyscy niemal wybitniejsi działacze różnych
obozów politycznych Polski Niepodległej, jak również większość
wybitniejszych pracowników na polu nauki, szkoły
i życia gospodarczego. To skupienie Królewiaków w Galicji
na studjach wyższych odegrało też niepoślednią rolę w formowaniu
późniejszem kadr ruchu niepodległościowego 12).

===Akcja młodzieży w walce o szkołę polską===

Strajk szkolny w zaborze rosyjskim, napływ masy Królewiaków na studja do Galicji, elementu, który przyśpieszył
wybitnie proces radykalizacji młodzieży galicyjskiej,
podziałał elektryzująco na młodzież w Galicji. Pod wpływem
tych wypadków walka o szkołę polską zaczyna z okresu
krytyki przechodzić do okresu próby stworzenia Jasno
zarysowanego programu przebudowy szkoły 12) galicyjskiej,
a nawet zjawiają się usiłowania akcji czynnej. Pogłębia się
znacznie w tym okresie różnica ideowa między „Teką"
a „Promieniem", zaczynają się już pojawiać pierwsze objawy
dalszego różnicowania się ideowego młodzieży. W walce
ze szkołą galicyjską stanowisko „Promienia" w tym okresie
jest daleko radykalniejsze od postawy „Teki".

Lata 1905—1906 to niewątpliwie okres najbujniejszego
rozwoju „Promienia". Na mocy uchwały IV Zjazdu
„Promienistych" z czerwca 1905 „Promień" otwarcie od numeru 7-go przyjmuje nazwę „pisma polskiej młodzieży
socjalistycznej. Dominowanie zagadnień politycznych,
upatrywanie punktu ciężkości sprawy polskiej w wypadkach
zaboru rosyjskiego, wypracowanie programu przebudowy
szkoły galicyjskiej: — oto trzy najznamienniejsze cechy
„Promienia" w okresie jego najbujniejszego rozwoju —
w latach 1905—1906. Uwaga „Promienia" całkowicie pochłonięta
jest wypadkami w Królestwie. Wybuch rewolucji
rosyjskiej i polskiej w Królestwie wita „Promień" z niebywałym
entuzjazmem, widząc w niej zapowiedź nowej
ery dziejowej. „Na ulicach Warszawy, Radomia, Częstochowy,
Łodzi, Siedlec rozgrywa się już los Polski i w walce
tej składa proletariat nasz świadectwo dojrzałości politycznej,
poświęcenia i bohaterstwa. Możemy ulec w walce
na chwilę, lecz doniosłość Rewolucj i Polskie j
z roku 1905 przewyższy może doniosłość wszystkich powstań
minionych" 13). Wyrwany ten cytat najlepiej określa
postawę „Promienia" wobec wypadków 1905 roku.
I strajk szkolny powitał też „Promień" z tym samym
entuzjazmem: wiec z 19 lutego był dlań „faktem epokowym".
Przebiegowi strajku, jego genezie, potrzebom poświę
ci cały szereg długich artykułów, będących jednym wielkim
hymnem apoteozy kroku młodzieży królewiackiej.

Wpływ tego kroku podziałał rewolucjonizująco także
i na wzmożenie tempa walki o- szkołę polską w Galicji.
Deklaracja IV Zjazdu „Promienistych" z czerwca 1905
formułuje to wyraźnie: „dziś spotężnieliśmy; wzmógł się
nasz wpływ, nasza energja, nasza odwaga. Chcemy czynu!
Zamknięcie carskiej szkoły w Polsce przez naszych kolegów
i braci wskazuje na pole dla niego. Podejmujemy walkę
o demokratyzację galicyjskiej szkoły" 14). Uświadamiano
sobie jednak, że nie można jeszcze wystąpić z pełnym, programem
przemiany systemu szkolnego, że narazie atak zmierza
tylko do usunięcia najdotkliwszych bolączek szkoły galicyjskiej.
W żądaniach tych przeważa strona negatywna nad pozytywną. „Promieniści" żądają: 1. zniesienia przywileju
w szkole, rozumiejąc przez to zupełną bezpłatność
i dostępność szkół wszelkich kategoryj dla całej ludności
bez względu na różnice płci i majątku. Z tego punktu
widzenia żądają też usunięcia egzaminu dojrzałości, który
w ich oczach jest tylko środkiem utrudniającym dopływ
młodzieży uboższej do szkolnictwa wyższego. 2. Zniesienia
systemu policyjnego w szkole, t. j . zmiany przepisów administracyjnych,
zwłaszcza w zakresie kar i opieki pozaszkolnej.
3. Zniesienia ograniczeń swobody myśli i słowa,
swobody kształcenia się, swobody stowarzyszania się i zgromadzenia
— chodzi tu o większą głównie swobodę w zakresie
życia samokształceniowego, żądają też wprowadzenia
instytucji sądów koleżeńskich. 4. Zniesienia religijnego
przymusu, .szkoła ma być bezwyznaniową* przymusowe
praktyki religijne mają być ze szkoły usunięte. 5. Zmiany
całego systemu nauczania przez gruntowną rewizję planu
nauki i podręczników szkolnych, w szczególności zaprowadzenia
wykładu prawa międzynarodowego, państwowego,
karnego i cywilnego, ekonomji politycznej, socjologji
i antropologji, etyki, historji filozof ji, historji nauki i sztuki,
porozbiorowej historji Polski i Rusi, krajoznawstwa, —
zgodnie zaś z antyfilologiczną tendencją całej młodzieży, —•
zupełnego zniesienia wykładu greki i łaciny i zamiany ich
na przedmioty nieobowiązujące. Wolna, demokratyczna
i bezwyznaniowa szkoła — oto ideał „Promienia". Punkt
ostatni zwłaszcza był bardzo silnie akcentowany, walka
z klerykalizmem w szkolnictwie przewija się przez wszystkie
artykuły szkolne „Promienia". Próbowali zresztą „Promieniści"
także przejść do akcji czynnej: wywołać strajk szkolny.
Zapowiedziany jednak na dzień 29 listopada 1905
w dzień generalnego strajku za prawem powszechnego
głosowania przy wyborach do parlamentu wskutek silnej
kontragitacji młodzieży demokratyczno-narodowej, poza
drobnemi odruchami we Lwowie, nie doszedł do skutku.

Rezultatem pozytywnym pracy „Promienia" w latach
1905—6, jeśli idzie o walkę na terenie szkolnym, było wypracowanie
programu przebudowy szkoły galicyjskiej. Był on produktem zbiorowej pracy współpracowników pisma
i członków Komitetu Centralnego. Redaktorem pisma na
początku roku 1905 był Marjan Kukieł, po nim obejmuje
ster pisma. Stanisław Kot, kierując niem przez cały ten
okres. W gronie współpracowników widać zarówno jednostki
ze starszego społeczeństwa, jak i młodzież. Stanisław
Brzozowski, Andrzej Niemojewski, Jędrzej Moraczewski
(Edward Pomorski), Mikołaj Hankiewicz reprezentują
pierwszych. Trzon stanowią jednak młodzi: Stanisław Kot
(Skra, Tad. Wrotycz), poświęcający głównie uwagę sprawom
szkolnym, Marjan Kukieł (Aryos, Stach Zawierucha), St. Rozmuski
(S. Tarcz), Eustachy Nowicki, E. Wieliński (Edmund
Weisberg), Edm. Marnik (Emar). I w redakcji i w Komitecie
Centralnym zaznaczają się pewne różnice zdań: gdy B.
Gawęcki i St. Rozmuski usiłują pismem i organizacją kierować
w duchu oficjalnych władz P. P. S. — są nastrojeni
raczej antypowstaniowo, zwłaszcza około roku 1906, to
równocześnie wzmaga ,się w latach 1907—8 kierunek niepodległościowy,
reprezentowany przez M. Kukiela, St. Kota,
K. Basińskiego 15), Z. Wierzchowskiego i J. Jakubowskiego.
W 1907 r. pismo przestaje przez cały rok wychodzić, walka
wyborcza w zaborze austrjackim i prace w Królestwie
pochłaniają tak całkowicie energję „Promienistych", że zawieszają
wydawnictwo „Promienia". Wznowiony w 1908 r.
(zaledwie 2 zeszyty) wraca do dawnej nazwy: „pismo
poświęcone sprawom młodzieży szkolnej". Wyraz to apatji
i rozczarowania lat porewolucyjnych, zniechęcenia do „wielkiej
polityki", nawrót do epoki z przed 1905 roku, równocześnie
zaś wyczerpanie się dawnej generacji działaczy,
którzy powoli wchodzą w życie społeczeństwa starszego.
Równolegle zaś jest to odbicie do pewnego stopnia przemian
organizacyjnych w życiu lewicowej młodzieży akademickiej
na gruncie Lwowa. Był to okres formowania się związku całej postępowo-niepodległościowej młodzieży lwowskiej,
okres „Życia", utworzonego w październiku 1908 roku z inicjatywy
głównie Stanisława Kota i Kazimierza Świtalskiego,
do którego weszli członkowie zlikwidowanej socjalistycznej
„Spójni", ludowego „Życia", młodzież radykalna i bezpartyjna.
„Promieniści" skupieni w dawnej „Spójni" pismu
w tym okresie nadają, dawny charakter ogólno-postępowy.
Przemiana ia zaznacza się jednak dopiero około roku 1908.

Te przegrupowania organizacyjne rozpoczęły się już
jednak dawniej. Już bowiem około roku 1904 zaczynają się
wśród młodzieży lwowskiej fermenty ideowe, które doprowadzają,
do oderwania się jednej grupy młodzieży od „Teki",
drugiej od „Promienia". Od młodzieży narodowej odrywa
się liczna grupa lwowska, która zaczyna występować jako
„polska młodzież narodowa bezpartyjna".
Na jej czele stoją Tadeusz Dąbrowski, Adam Skwarczyński,
August Paszkudzki, Leon Barysz, Adam Lisiewicz, Józef
Myszuga, Wacław Mejbaum. Przyczyną rozłamu było i stanowisko
stronnictwa narodowo-demokratycznego wobec
ruchu rewolucyjnego w Królestwie i niezadowolenie z potęgującego się kompromisowego charakteru stronnictwa.
Kierowała tym zespołem tajna organizacja niepodległościowa
„Ś w i t", na której czele stali Stanisław Victorin,
Tadeusz Dąbrowski i August Paszkudzki. Grupa ta zbliży
się w okresie r. 1905 do „Promienistych", wespół z nimi
zacznie wydawać ulotki 16), razem podejmie walkę o unarodowienie
szkoły galicyjskiej, zaznaczy swój udział
w przygotowaniach do strajku szkolnego w dniu
29 listopada 1905. W roku 1906 wydaje ona małą broszurkę
(8 stron) we Lwowie p. t. „Wstęp do akcji o unarodowienie
i zreformowanie szkoły." W 1906 organizacja
ta uległa zanikowi: część młodzieży z Wacławem Mejbaumem
i Stefanem Pasławskim na czele znalazła się z powrotem
w obozie młodzieży narodowej, większość natomiast
z Adamem Lisiewiczem i Adamem Skwarczyńskim na czele po okresie pewnej ewoiucji ideowej przylgnęła do „Promienia".

W latach 1903—1906 rozwija żywą działalność na gruncie
lwowskim grupa „Odrodzenia " ze Stanisławem
Downarowiczem, Władysławem Sikorskim, Tadeuszem
Pannenką, Zygmuntem Platowskim, Gustawem Baumfeldem
i Zygmuntem Bohuszewiczem na czele. Grupę tę cechuje
ideologja mesjanistyczna i kierunek powstańczy. Ten
ostatni moment sprawi, że w latach 1906—1907 grupa ta
zbliży się do „Promienistych", sporo zaś jej uczestników
znajdzie się potem w „Związku Walki Czynnej". Łącznikiem
między tą grupą a „Promieniem" był Medard Downarowicz.

W lwowskiej grupie młodzieży narodowej bezpartyjnej
zyskiwał „Promień" sprzymierzeńca w walce o szkołę polską.
W tym samym jednak roku 1904 w szeregach „Promienia"
zaznacza się pierwsza, liczbowo zresztą niepokaźna,
szczerba: na III-cim zjeździe „Promienistych" w jesieni
dokonywa się rozłam. Odpada grupa, która w latach 1905—
1908 zaczyna wydawać „Zjednoczenie". Na jej
czele stali Franciszek Dorosz, Arnold Gahlberg, Henryk
Grossman. - Na poglądy tej grupy dominujący wpływ wywarły
broszury i wydawnictwa „Proletarjatu", „Bundu",
a w szczególności pisma Ludwika Kulczyckiego, który
patronował rozłamowi.

Stosunek do zagadnienia niepodległości i sprawa
żydowska były powodem rozłamu. „Promieniowi" zarzucali
dogmatyzm partyjny w duchu P. P. S., sami sympatyzowali
z „Proletariatem", w niektórych artykułach widać nawet
nalot poglądów esdeckich.

Druga przyczyna rozłamu to — sprawa żydowska.
Kwest ja uznawania odrębnej narodowości żydowskiej
wśród proletarjatu dzieliła „zjednoczeniowców" od „promienistych",
zawsze sympatyzujących z ruchem asymilacyjnym.
„Zjednoczenie", opierając się na zasadzie peł
nego równouprawnienia wszystkich trzech narodowości,
zamieszkujących Galicję, wysunęło postulat autonomji kulturalno-narodowościowej jako rozwiązanie problemu narodowościowego. Żywo nader interesowało się „Zjednoczenie"
walką szkolną, choć z samodzielnie wytworzonym
na tę sprawę poglądem nie wystąpiło. Agitowało za
reformą szkoły średniej, interesowało się strajkiem szkolnym
w Królestwie. Jego program szkolny zamykał się
jednak w granicach postulatów, wysuniętych już dawniej
przez „Promień", z silnem tylko bardzo podkreśleniem
walki z klerykalizmem w szkolnictwie.

Wszystkim tym odłamom młodzieży lewicowej wspólna
jest dążność do radykalnej przebudowy szkoły galicyjskiej.
Od tego radykalizmu daleki jest obóz młodzieży narodowej.
Oblicze ideowe „T e k i" w latach 1905—1908 nie ulega w porównaniu
z okresem poprzednim żadnej wydatniejszej ewolucji.
To tylko chyba zaznaczyć trzeba, że gdy w roku 1905
widać całkowitą solidarność z polityką stronnictwa demokratyczno-narodowego,
to w latach 1907—1908 cały szereg
artykułów jest wyraźnym sygnałem rodzącego się fermentu,
nurtującego niezadowolenia z działalności politycznej stronnictwa.
W 1905 „Teka" otwarcie i bezwzględnie potępia
rewolucję roku 1905, odżegnywa się od haseł ruchu zbrojnego.
Natomiast wybuch strajku szkolnego wita „z naj
żywszą radością", „ruch wśród młodzieży szkolnej w Kró
lestwie Polskiem to bardzo poważny „plus" w naszym
bilansie narodowym"17). Poświęca mu nawet numer specjalny
(kwiecień 1905).

Natomiast w sprawie akcji szkolnej, prowadzonej
w Galicji przez „Promień" i polską młodzież narodową
bezpartyjną stanowisko „Teki" jest zdeklarowanie niechętne.
Potępia przygotowania „promienistych" do strajku
szkolnego w zaborze austrjackim, uważając go za „anomalję,
za anarchhję nigdzie dotąd nieznaną. Co więcej, w szeregu
postulatów, stawianych przez młodzież, widzi „ogromny
chaos", niektóre z nich (dotyczące np. kwestji karności)
uważa za „wynik rozigranej fantazji autorów odezw".
Zniesienie matury, usunięcie łaciny i greki uważa „Teka"
za domenę spraw, należącą wyłącznie do fachowych pedagogów; stawianie postulatów zaś, do których młodzież nie
jest kompetentna, uznaje za „karygodne warcholstwo", „za
dzieciństwo" 18). W ten sposób, ostro odgrodziwszy się; od
programu przebudowy szkoły galicyjskiej, rozwiniętego
przez młodzież „promienistą," i „narodową, bezpartyjną",
„Teka" swój program szkolny zamyka w granicach stosunkowo
bardzo wąskich: 1. „Unarodowienie nauczania,
t. j . oparcie nauki historji, geograf ji, literatury na poznaniu
ziem Polski, jej dziejów i języka, oparcie jej na prawdziwie
narodowych podstawach, bez żadnych tendencyj partyjnych
czy rządowych. 2. Uspołecznienie młodzieży, zbliżenie jej do
szkoły i do wychowawców przez zakładanie czytelń i kół
naukowych', przez tworzenie kół wzajemnej pomocy, komisyj
lekcyjnych, zapewnienie młodzieży pewnego wpływu na
bibljoteki gimnazjalne i t. d." 19)

W porównaniu z hasłami lewicy był to program bardzo
nieśmiały i połowiczny. Postulat unarodowienia szkoły
wysuwały nawet bardzo umiarkowane sfery społeczeństwa
starszego, postulat uspołecznienia młodzieży w formie
rozwiniętej przez „Tekę" został zrealizowany przez Radę
Szkolną Krajową, która zezwalając na otwieranie legalnych
czytelń uczniowskich od 1905 roku, starała się stworzyć
teren, na którymby społeczne aspiracje młodzieży mogły się
ujawnić pod opieką czynników oficjalnych.

Gdy po przerwie kilkumiesięcznej w roku 1906, wywołanej działalnością współpracowników w Królestwie, „Teka"
podejmie w 1907 swą pracę, rysem uderzającym stanie się
nurtujące niezadowolenie z ewolucji politycznej stronnictwa
demokratyczno-narodowego. „Zgubiliśmy wielkość naszych
idei narodowych... Gdzie są górne idee ruchu narodowego?
Idea niepodległości? Idea wszechpolska? Idea braterstwa
ludu? Rozproszono je, rozmieniano na drobne hasełka przelotnych
koncepcyj politycznych chwili." 20) Młodzież niezdolna do kompromisu, zaczyna odczuwać sprzeczność
między dawnym programem Ligi Narodowej a polityką
parlamentarną stronnictwa demokratyczno-narodowego
w zaborze rosyjskim i austrjackim. W szeregu artykułów 21)
w latach 1907—1908 wyczuwać się daje otwarte niezadowolenie:
brak twórczości ideowej przy rozlaniu się szerokiem
akcji politycznej, brak akcji wychowawczej, kompromisy
w taktyce politycznej: — oto co zarzuca obozowi starszych.
Sama pragnie silniejszego podkreślenia idei niepodległościowej
i oparcia się w pracy na elemencie demokratycznym —
ludzie. Ów szereg artykułów w latach 1907 i 1908 to wymowny
objaw rozdźwięku ideowego między starszymi przywódcami
ruchu narodowego a młodzieżą. Był to objaw
zewnętrzny coraz to bardziej krytycznego ustosunkowywania
się Związku Młodzieży Polskiej do Ligi Narodowej
i stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. W latach
1907—8 stosunki Związku Młodzieży Polskiej z Ligą były
zawieszone, w roku zaś 1908 całkowicie zerwane. Od tego
czasu młodzież narodowa uniezależniła się od dotychczasowych
swoich przywódców z pośród starszego pokolenia.

W walce o szkołę polską w latach 1905—1906 zupełnie
odrębne miejsce zajmuje grupa młodzieży, występująca jako
„Komitet Młodzieży Krakowskiej". Odrębność jej w tern się
wyraża, że nie jest ona związana z jakimś kierunkiem
ideowo-politycznym, aczkolwiek wyrosła na gruncie ogólnego
ruchu młodzieży w Galicji w latach 1903—1905.
Na ideologji tej grupy widać bardzo silny wpływ pokolenia
starszego, zwłaszcza na poglądach pedagogicznych, urabianych
pod wpływem haseł Kazimiery Bujwidowej i Stefanji
Sempołowskiej. Grupa ta, wśród której wybijali się Franciszek
Sarnek, Czesław Kuźniar, H. Raabe, Zofja Bujwidówna,
występuje w r. 1905 z całym szeregiem odezw, ulotek
w sprawie szkolnej, zawierających postulaty, znane już
z programu „Promienia". Wreszcie w 1906 r. w oparciu o garść inteligencji radykalnej — Br. Bobrowska, E. Bobrowski,
K. Bujwidowa, O. Bujwid, J. Benoni-Dobrowolska,
G. Gedroyć, J. Budzińska-Tylicka, Marja Turzyma —
występuje z wydawnictwem „M łodzie ż Społeczeństwu " (kilka uwag o szkole galicyjskiej). „Nie przedstawiamy
żadnych prądów politycznych ani społecznych, nie
jesteśmy ani socjalistami ani narodowcami, — jesteśmy
ludźmi . Chcemy, by zapewniony był każdemu swobodny,
nieskrępowany niczem rozwój jego duszy" 22), — tak formułując
swe wyznanie, młodzi ci indywidualiści zaatakowali
bardzo gwałtownie szkołę galicyjską. „Wolny człowiek"
— oto ich ideał pedagogiczny. Gwałtownie krytykowali
istniejące przepisy [szkolne, jako tamujące swobodny rozwój
indywidualności ucznia. Uderzyli w program szkolny i podręczniki,
na czoło wysunęli sprawę nauczania religji. 

Wkładem ich własnym w akcję szkolną była bardzo
szczegółowa krytyka nauczania przedmiotów przyrodniczych.
Pragnęli oni takiej konstrukcji programu przedmiotów
przyrodniczych, by wychowanek szkoły średniej mógł
sobie zdobyć naukowy pogląd na świat, oparty na teorji
ewolucji. Temu zagadnieniu ze wszystkich grup młodzieży
poświęcili najwięcej uwagi.

W krytyce natomiast programu i podręczników z zakresu
przedmiotów humanistycznych widać wpływ książki
Stefanji Sempołowskiej p. t. „Niedola młodzieży w szkole
galicyjskiej". Entuzjazmując się artykułem Stanisława
Witkiewicza, przepojeni atmosferą wolnomyślną domu
Bujwidów, rozpisują najpierw ankietę wśród młodzieży
w sprawie religji, która spotyka się z szeregiem protestów,
następnie otwarcie występują z żądaniem usunięcia nauki
religji ze szkoły. Zdecydowany antyklerykalizm tej grupy
sprawi, że stanie się ona później, w roku 1910 inicjatorką
głośnej akcji w Uniwersytecie Jagiellońskim — t. zw. „zimmermanjady".

===Żywsza walka wśród generacji starszej===
Liczne głosy codziennej prasy wszelkich obozów politycznych,
elementy radykalne i budzący się ruch w kierunku
reformy szkolnej wśród nauczycielstwa szkół średnich,
zgrupowanego w Towarzystwie Nauczycieli Szkół Wyższych: — oto trzy główne ośrodki wśród społeczeństwa starszego
walki o szkołę galicyjską.

====Dyskusja w prasie====

Dyskusja, toczona w prasie codziennej., w której zabierali
głos nauczyciele, rodzice i publicyści, była oczywistym
dowodem, że sprawy reformy szkolnej wysunęły się w świadomości
kulturalnego ogółu galicyjskiego na czoło najbardziej
palących zagadnień życia społecznego. Owe głosy
były raczej uświadomieniem sobie potrzeby reformy, wyrazem
nieskrystalizowanych pragnień i dążeń, aniżeli wskazaniem
pozytywnego programu. Jedna tylko nuta dźwięczała
w nich bardzo mocno, wciąż nawracając: postulat unarodowienia szkoły galicyjskiej . Postulat ten stanie
się zasadniczym motywem, głównem założeniem ideowem
w pracy wszystkich niemal grup.

Mówiąc o działalności sfer radykalnych, niepodobna
pominąć milczeniem „Krytyki" Wilhelma Feldmana. Na
całej przestrzeni lat 1900—1914 nie spuszczało to pismo
z oka sprawy szkolnej. Wywierało duży wpływ na koła
młodzieży „promienistej", której W. Feldman wydatnie
obniżał prenumeratę pisma. Zawsze darzył sympatją ruchy
młodzieży, czy gdy bronił ją przed zarzutami Scriptora, czy
gdy we wrażeniach z wycieczki do Królestwa entuzjastycznie
podnosił zalety ideowe młodzieży królewiackiej i nowej
szkoły polskiej. Stałe przeglądy zagadnień szkolnych i wychowawczych,
kolejno prowadzone przez K. Bujwidową,
Helenę Radlińską, Zygmunta Mayera (l'. K. Broniec),
zainicjowanie dyskusji na temat religji w nauczaniu
i wychowaniu w 1909 roku, w której krystalizował
się postulat szkoły świeckiej, spór ideowy o pojmowanie
podstaw wychowania narodowego w polemice H. Radlińskiej z wywodami Z. Balickiego, ankieta o materjalnem
położeniu młodzieży, wreszcie tuż przed wojną dyskusja w sprawie bojkotu szkoły rosyjskiej (głosy J. Brzozy
i W. Studnickiego), pomijając już szereg drobniejszych
spraw — wszystkie te fakty wymownie świadczyły o wrażliwości
i zrozumieniu spraw szkolnych przez „Krytykę"
Feldmana. Doceniając znaczenie tych spraw, otwierał
chętnie łamy pisma dla żywiołów postępowych. 

Wyrazem najsilniejszym postawy tych żywiołów wobec
szkoły galicyjskiej stała się książka Stefanji Sempołowskiej
p. t.: „Niedola młodzieży w szkole galicyjskiej (kilka słów
o narodowej szkole w Galicji)". Wydana w 1906 r., zyskała
olbrzymi rozgłos; od czasu pojawienia się książki Stefana
Zaleskiego był to najmocniejszy, najgwałtowniejszy atak na
szkołę galicyjską, pisany z większym temperamentem
i rozmachem publicystycznym niż rzecz Światłomira.
Namiętny to i bezwzględny akt oskarżenia. „Szkoła galicyjska
jest niemiecką, austrjacką, pruską nawet, lecz nie
polską", „choć w polskim języku prowadzona, wynaradawia
skuteczniej, niż szkoła rosyjska lub pruska", „jest
szkołą biurokratyczne, wychowuje niewolników": — oto
jak brzmiał główny zarzut Sempołowskiej. Podobnie jak
przed laty [[Stanisław Szczepanowski|Szczepanowski]], uznaje całą szkołę i pedagogikę
galicyjską za niewolniczą kopję wzorów niemieckich. Drobiazgowa
przedewszystkiem krytyka podręczników szkolnych,
rojących się od ustępów w duchu austrofilskim,
tendencyjnie przemilczających walki niepodległościowe,
upośledzenie języka polskiego na rzecz niemieckiego, nauk
przyrodniczych na rzecz filologji klasycznej, przewaga metody
reprodukcyjnej w nauczaniu, liche wyposażenie
bibljotek szkolnych, niewolniczy duch przepisów, dążenie
do hodowli biurokratów, zatracenie ducha obywatelskiego,
panoszenie się klerykalizmu: — oto były główne zarzuty
Sempołowskiej.

Nietylko jednak elementy .społecznie radykalne uderzają
w szkołę galicyjską. W ówczesnych warunkach myśl
o reformie szkolnej opanowuje wszystkie niemal serca
i umysły — wyjąwszy konserwatystów. Lgną one do hasła
szkoły narodowej.

====Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych====

Najdobitniejszym przykładem, jak szerokie kręgi zaczyna zataczać myśl o reformie szkolnej, było ożywienie
pracy w tym kierunku wśród [[Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych|Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych]]. Uświadomienie tej potrzeby dokonało się
bardzo szybko głównie pod wpływem strajku szkolnego
w Królestwie i rosnącej w Galicji dążności do unarodowienia
szkoły. W listopadzie nowy prezes Towarzystwa, profesor
Kazimierz Twardowski, rozwija program unarodowienia
szkoły na wiecu rodzicielskim we Lwowie, zwołanym
w sprawie unarodowienia szkoły. Nauka o Polsce i polskości
winna w szkole galicyjskiej zająć miejsce centralne. To
prowadzi do redukcji języka niemieckiego na rzecz języka
polskiego i historji. Szkoła ma kształcić poczucie jedności
narodowej, obejmującej wszystkie zabory. Było to wyrazem
zwycięskiego pochodu idei unarodowienia szkoły, jeżeli
oficjalny reprezentant Towarzystwa Nauczycieli w sposób
stanowczy i kategoryczny domagał się realizacji tych
pomysłów w zakresie nauczania rzeczy ojczystych, które
od lat widniały na kartach pism młodzieży. Kazimierz
Twardowski w wielu swych przemówieniach jako prezes
T. N. S. W. podkreślał konieczność nawiązania kontaktu
i współpracy z nauczycielstwem w Królestwie, darzył zrozumieniem
sprawę uprawnień abiturjentów szkół polskich
w Królestwie na uniwersytetach galicyjskich 23). 

Ale istotna, głębiej sięgająca myśl przebudowy szkoły
galicyjskiej dojrzeć miała w 1906 r. w środowisku krakowskiem.
Grupa nauczycieli — Tadeusz Dropiowski, dr. Kamil
Kraft, Tadeusz Łopuszański, dr. Kazimierz Nitsch, Stanisław
Sobiński, Ignacy Stein, dr. Stanisław Tołłoczko,
dr. Władysław Wasung, Stanisław Ziobrowski — występuje
na posiedzeniu koła krakowskiego, a potem na walnym
zjeździe Towarzystwa ze zbiorowym referatem „Nasza szkoła
średnia, krytyka jej podstaw i konieczność reformy" 24).
Inicjatywa wyszła od Tadeusza Łopuszańskiego, najbardziej ruchliwej i zasłużonej jednostki w tym okresie na polu
reformy szkolnictwa średniego w Galicji. Podstawę dla
elaboratu zbiorowego stanowił skrypt Łopuszańskiego', do
którego dodawali swe uwagi Sobiński, Nitsch, Kraft i Stein.
Na poglądy Łopuszańskiego wywarł wpływ Ks. Jan Gralewski
jako twórca „ogniska wychowawczego wiejskiego"
w Starej Wsi pod Warszawą. Podobne ognisko prowadzi
potem w Prokocimiu pod Krakowem Łopuszański, kierując
7 i 8 klasą. Referat, przedstawiony na wal nem zgromadzeniu
Towarzystwa, wywołał wielkie zainteresowanie: starły
się tu głosy oponentów (Maurycy Marciszewski), jak i zwolenników,
wśród których znaleźli się i profesorowie uniwersytetu
krakowskego (Siedlecki). Tezy referatu, przyjęte
przez Walne Zgromadzenie, stanowiły podstawę dla
pracy Komisji dla reformy szkół średnich.

Cały referat świadomie przez twórców rozbity został
na dwie wyraźne części: negatywną i pozytywną. W części
negatywnej był daleki od tonu krytyki młodzieży szkolnej
lub głosu Sempołowskiej, ale mniej jaskrawo formułując
rzecz, dochodził właściwie do tych samych wniosków. Winę
niskiego stanu szkoły galicyjskiej przypisywał nie jednemu
czynnikowi, jak robiła to młodzież, ale rozdzielał na wiele
przyczyn. Społeczeństwu całemu zarzucał obojętność dla
spraw szkolnych, Radzie Szkolnej Krajowej — brak ducha
inicjatywy pedagogicznej, ugrzęźnięcie w biurokratyzmie,
nauczycielstwu tolerowanie wśród siebie jednostek etycznie
mało wartościowych, młodzieży — brak idealizmu i płytkie
politykierstwo.

To wszystko jednak blednie w porównaniu z zasadniczym
błędem szkoły galicyjskiej: jest nim brak objawów
twórczej pracy w szkolnictwie. System biurokratyczny
samorodnej twórczości pedagogicznej nie sprzyja. Twórcy
referatu zdają sobe doskonale sprawę, że nadeszła chwila
zupełnie wyjątkowa w życiu narodowem, „czas budzenia
się nowego życia", że owo zbudzenie się z apatji w dużej
mierze należy przypisać „wzmocnieniu pulsu narodowego
życia w zaborze rosyjskim". Stąd, nie ograniczając się do krytyki, występują, z szczegółowo wypracowanym planem
przebudowy szkoły średniej.

Uważając, że kraj cierpi na nadmiar ludzi o wykształceniu
filologicznem, przy braku pracowników o typie
wykształcenia matematyczno-przyrodniczego, świadomi, że
reforma szkół realnych, należących do kompetencji Sejmu
Krajowego, łatwiej da się urzeczywistnić, sami zresztą mając
w swem gronie przewagę matematyków i przyrodników,
występują z projektem założenia próbnej 8-letniej szkoły
realnej. Stworzenie takiej szkoły eksperymentalnej może
przynieść korzyść i Królestwu. Ma to być szkoła internatowa
typu wiejskiego, uwzględniająca w pełni wychowanie fizyczne;
wychowanie moralne ma w niej opierać się o szczery
i otwarty stosunek między wychowawcami i wychowankami.
Ale największe zmiany zachodzą w konstrukcji planu
wykształcenia intelektualnego. Ograniczenie materjału nauczania,
przesunięcie punktu ciężkości w przedmiotach
humanistycznych z wykładu do lektury, w nauce przedmiotów
przyrodniczych do pracy w laboratorjach, pozostawienie
młodzieży w wyższych klasach swobody wyboru kierunku
studj ów, zmiana metody nauczania, oparcie się na heurezie,
zaprojektowanie nowych podręczników: wszystko to świadczyło
o rzetelnym wysiłku myślowym autorów referatu.
Kończyły go szczegółowe uwagi, opracowane przez poszczególnych
fachowców o reformie wszystkich przedmiotów
nauczania.

Przyjęcie tego referatu przez Towarzystwo, wyłonienie
Komisji reformy szkolnictwa średniego, która wypracowała
szczegółowy projekt zreformowanej szkoły — to były oczywiste
dowody przeobrażenia myślowego wśród nauczycielstwa
szkół średnich.

====Związek Nauczycielstwa Ludowego====
Równocześnie) żywe zawsze nastroje opozycyjne wśród
nauczycielstwa ludowego zaczynają przybierać kształty konkretne.
Hasło organizacji zawodowej wisiało w powietrzu.
Wyczuwając ten moment, Stefan Zaleski i Stanisław Nowak
rzucili projekt organizacji nauczycieli szkół ludowych.
Koniec roku 1905 przynosi powstanie „[[Związek Nauczycielstwa Ludowego|Związku Nauczycielstwa Ludowego]]". 

Można śmiało przyjąć, że w latach 1905—1908 całe społeczeństwo galicyjskie, wyjąwszy konserwatystów, opowiedziało
się w duchu reformy szkoły. Zależna od rządu
centralnego w Wiedniu nie mogła Galicja formalnie tej
reformy przeprowadzić. Jeden postulat pod koniec 1907—
1908 r. coraz bardziej się urzeczywistniał: unarodowienie .

==Przypisy==




11) Promień 1904, str. 87. 

12) Zebrany materjał statystyczny pragnąłbym ogłosić na innem
miejscu. 

13) Promień 1905, str. 25.

14) Promień 1905, str. 291, 

15) K. Basiński czynny był w Komitecie Centralnym „Promienia"
zwłaszcza w latach po roku 1908 do 1911 jako przedstawiciel
zaboru rosyjskiego i referent spraw bojkotu szkół rosyjskich w Kró
lestwie. 

16) Promień 1905, str. 407. 

17) Teka 1905, str. 447. 

18) Ulotka „Polskiej młodzieży narodowej szkól średnich", przedrukowana
w „Tece" 1905, str. 445.

19) Teka 1905, str. 445.

20) Teka 1907, str. 241—242. 

21) Teka 1907, str. 241, 302; rok 1908, str. 266, 031 (zwłaszcza ten
ostatni).

22) „Młodzież Społeczeństwu". Kraków 1906, str. 94. ' 

23) Por. K. Twardowski: Mowy i rozprawy z okresu jego działalności
w T. N.S. W. Księga pamiątkowa pod redakcją K. Zagajewskiego.
Lwów 1912.

24) Muzeum 1906.