Tekst źródłowy strony Udział Galicji w walce o szkołę polską (1909—1914

= Autor =

===Jan Hulewicz===

= Źródło =

[[Udział Galicji w walce o szkołę polską (1899—1914)]]

=Udział Galicji w walce o szkołę polską 1909—1914=
===Ogólna charakterystyka===

Okres ten wybitnie różni się swym charakterem od
poprzedniego. Napięcie walki o szkołę polską niewątpliwie
opada. Po szczytowym okresie lat 1905—6 polemika szkolna
nieco cichnie. Zato do szkoły galicyjskiej coraz liczniejszą
gromadą zaczynają wchodzić w charakterze nauczycieli
wychowankowie „Teki", czy „Promienia". Ta nowa generacja
młodych nauczycieli wciela powoli w życie program
unarodowienia szkoły. Unarodowienie szkoły staje -się nieznacznie,
bez żadnego aktu ustawodawczego, rzeczywistością. W związku zaś z unarodowieniem szkoły średniej
zaczyna się zmieniać także ustosunkowanie 'do niej młodzie
ży. W pewnych ośrodkach niknie dawna niechęć. Energja
starszego społeczeństwa — tak żywa w okresie lat 1905—1906
— w walce o szkołę galicyjską także zdaje się nieco wyczerpywać.

To pewne ściszenie walki o szkołę galicyjską pozostaje
w związku z ogólną atmosferą Galicji przed wojną śwfatową.
Początek tego okresu, rok 1909, łączy się z latami 1907
i 1908, tworząc zwłaszcza w życiu młodzieży po nasileniu
i wzlocie lat 1905—1906 okres pewnego odpływu energji,
okres apatji i depresji lat porewolucyjnych. Wydobywająca
się z tego okresu apatji młodzież wchodzi około roku 1909—
1910 w fazę nowego ożywienia: zaczyna się pogłębiać proces
różnicowania ideowego, silnie zwłaszcza występujący w łonie
obozu narodowego. Zagadnienie niepodległości staje się
osnową wszelkich dyskusyj i walk. Od postawy wobec tego zagadnienia zawisł /charakter ideowy grup. Na tem tle dokonywa
się rozłam wśród młodzieży narodowej. Okres ten
w ^przededniu wojny światowej stoi pod znakiem panowania
myśli niepodległościowej. Renesans ruchu wojskowego,
powstawanie literatury militarystycznej, tworzenie się
związków niepodległościowo-wojskowych 25), początki harcerstwa:
— wszystko to pochłania myśl i energję młodzieży.
Wyczuć się daje, że główna fala walki o szkołę galicyjską
już przeszła, że wobec ogromu zagadnień, związanych
z kwestją odzyskania niepodległości, staje się ona czemś
wtórnem, drugoplanowem.
===Młodzież===

W życiu młodzieży zmienia się dość zasadniczo układ
sił: dawne kierunki ideowe, reprezentowane przez „Tekę"
i „Promień", zaczynają powoli tracić swą siłę atrakcyjną.
Ton zaczyna nadawać grupa secesjonistów ze Związku Młodzieży
Polskiej, skupiająca się wokół „Zarzewia". Mówiąc
o pewnem wyczerpaniu się „Teki" czy „Promienia", mam
na myśli pewne osłabienie ideologicznej twórczości w obu
pismach, nie zaś osłabienie sił organizacyjnych. Pod wzglę
dem sił organizacyjnych oba kierunki okazują dużą żywotność.
Z artykułów pism widać jednak, że wypowiedziały
już swoje credo ideowe, że mało mają obecnie do dorzucenia,
że żyją spadkiem ideologicznym po latach minionych, że,
jednem słowem, mają okres swej pełni rozkwitu już poza
sobą. Zewnętrzna oznaka — nieregularność w wychodzeniu
— wskazuje, że okres bujności jest już poza niemi.
„Promień" milknący całkowicie w roku 1907, słabo
nader wychodzący w 1908—9, regularniej w 1910 i 1911,
przestaje wychodzić w 1912 r. Po kryzysie ideowym lat porewolucyjnych za cel główny stawia sobie zorganizowanie
rozbitej młodzieży i przywrócenie kołom samokształceniowym
dawnej świetności z lat przedrewolucyjnych.
W 1909—1910 redaktorem „Promienia" jest Stanisław
Loewenstein, w 1911 Adam Garfein i Maciej Menaszes,
w 1912 Zygmunt Przybylski i Adam Próchnik. Kierowali
oni pismem jako przewodniczący Komitetu Centralnego.
Wśród współpracowników pisma widać zarówno dawnych
działaczy promienistych z okresu jego świetności w latach
1905—1906 — Marjan Kukieł (Stary promienisty) i Stanisław
Kot (T. Wrotycz i inne pseud.) — jak i grupę ludzi,
która zbliżyła się do „Promienia" po likwidacji lwowskiej
organizacji „polskiej młodzieży narodowej bezpartyjnej".
Reprezentuje ją w „Promieniu" przedewszystkiem Adam
Skwarczyński (Ad. Lux, A-x.) Trzon właściwy stanowią
jednak nowi działacze „Promienia": Stanisław Loewenstein
(Les), Mieczysław Rettinger (Karol Miecz), Tadeusz Antoniewicz
(Tan), Juljan Stachiewicz (Juljusz Wicz), Henryk
Herzig (St. H. Zagozda). Redaktorem odpowiedzialnym jest
Jan Szczyrek, w administracji duże zasługi położył Juljusz
Łopatka. Po zamknięciu w 1912 „Promienia" wydaje Komitet
Centralny w 1913 „jednodniówkę młodzieży postępowoniepodległościowej"
„M ł o d a Myśl " (artyku-ły Adama
Próchnika (apr), Henryka Herziga (St. H.) i innych). 

Odnowa i rewizja programu samokształceniowego młodzieży
„promienistej" staje się znów motywem wielu artykułów
„Promienia". Nie ulega też zmianie jego stanowisko
wobec szkoły galicyjskiej: w przeciwieństwie do innych od
łamów młodzieży i w tym okresie jest ono wysoce niechętne
i krytyczne, zwłaszcza jeśli idzie o zagadnienie klerykalizmu.
Autorem artykułów szkolnych w tym okresie był głównie
Stanisław Lewicki (Kowal). Raz na początku w roku 1899,
zająwszy postawę negatywną wobec szkoły galicyjskiej, nie
zszedł z niej „Promień" do końca swego istnienia — do
roku 1912. I stale przeciwstawiał jej ulepszany i rozbudowywany
program samokształcenia. Ostatnie jego sformułowanie
wykazuje, że ośrodkiem głównym staje się tu zagadnienie
socjalizmu i niepodległości. Pozostaje to w związku z obliczem ideowem „Promienia" w tym okresie. Jest ono
socjalistyczno-niepodległościowe 26).

„Promieniści" nawiązują kontakt ze „Zwązkiem Walki
Czynnej", popierają bardzo gorąco robotę wojskową, powstające
na prowincji oddziały strzeleckie opierają się
częstokroć o organizacje „Promienistych". O tej łączności
świadczy wymownie udział reprezentantów „Związku Walki
Czynnej" w walnych zjazdach „Promienistych". W roku
1909 obok ściśle organizacyjnych sekcyj „Związku Walki
Czynnej" powstają t. zw. sekcje wolnych strzelców, złożone
z młodzieży nie wciągniętej do „Związku Walki Czynnej"
ze względu na młody wiek, a złożone wyłącznie lub prawie
wyłącznie z członków „Promienia". Do Legjonów weszło
wielu dawniejszych czynnych działaczy organizacyj Promienistych
(np. Marjan Kukieł, Stanisław Krynicki, Marceli
Krajewski, Tadeusz Wyrwa-Furgalski, Kordjan Zamorski,
Leopold Lis Kula, Barzykowski, Wieleżyński, Pał-
djak oraz niewątpliwie wielu innych z pośród głośnych
później dowódców legjonowych, których przynależności do
„Promienistych" niepodobna w tej chwili z bezwzględną
pewnością ustalić.

Z postawy niepodległościowej wynikało też jasne i zdecydowane,
nie ulegające żadnym wahaniom stanowisko
„Promienia" wobec sprawy bojkotu szkół w Królestwie:
stał twardo na gruncie uchwał zjazdu w Zakopanem
z 1909 roku.

„Promień" w tych latach nie przeżywał głębiej sięgają
cych fermentów, odpadały może co najwyżej jednostki czy
grupki, nie mogące się pogodzić z wyraźnie zaznaczonym
kierunkiem niepodległościowym.

Natomiast wśród młodzieży narodowej, stanowiącej
dotychczas zwarty obóz, nastąpił rozłam. Jego przyczyn
należy się doszukiwać w położeniu, w jakiem znalazł się
wówczas tajny Związek Młodzieży Polskiej, czyli Zet. Potężna ta organizacja, która kierowała całą młodzieżą
narodową we wszystkich zaborach i zagranicą, w roku
1908 zerwała więzy, które ją łączyły z Ligą Narodową.
Naczelna 'faiadza Zetu, t. zw. Centraizacja, dążąc do
utrzymania jedności całej organizacji, nie chciała się uzależniać
od żadnego ugrupowania politycznego. Chciała ona
z Zetu, narazie przynajmniej, uczynić niezależną organizację
młodzieży, przestrzegającą w swej działalności z całą
czystością ideałów narodowych i niepodległościowych. Było
to jednak zadanie trudne do przeprowadzenia ze względu
na wysiłki, czynione z jednej strony przez Ligę Narodową,
z drugiej przez t. zw. Frondę 27), aby Zet poddać swoim wpływom.
Skończyło się na tem, że większość Zetu utrzymała
swą niezależność od „starych", część jednak, młodszych
zwłaszcza żywiołów, uległa wpływom Frondy, wyodrębniła
się z Zetu i utworzyła osobną grupę młodzieży pod nazwą
„Zarzewie".

O wypadkach tych, odbywających się w świecie konspiracji,
„T e k a", oczywiście, nie mogła pisać swobodnie. Odbijały
się one jednak na niej w rozmaity sposób. Owa splendid
isolation Zetu sprawiła, że w roku 1909 pismo, pozbawione
pomocy materjalnej, wychodziło nieregularnie, w roku 1911
zamilkło. Poczynając od roku 1912 Związek Młodzieży Polskiej
zamiast „Teki" poczyna wydawać w Krakowie pismo
p. t : „Sprawa".

Na treść „Teki" w latach 1909—1910 składa się nietylko
krytyka .stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, lecz również
poszukiwanie własnej drogi. To przedewszystkiem!
Sprawie tej redakcja „Teki" w owym czasie poświęciła
szereg artykułów zasadniczych.

Uświadamiając sobie jasno, że problem niepodległości
staje się zagadnieniem centralnem, bardzo isilnie akcentuje
„Teka" konieczność nawrotu do kierunku powstańczego.

Sprawa walki ze szkołą austrjacką prawie znika z łam
pisma. Nawet, co więcej, tu i ówdzie „Teka" wyraźnie
stwierdza ewolucję dodatnia szkoły galicyjskiej w kierunku
jej unarodowienia 28).

Bojkotowi szkoły rosyjskiej w Królestwie poświęca
wiele uwagi, solidaryzując się z uchwałami Zjazdu w Zakopanem.
Potępia antybojkotowy głos „Nowej Reformy"
z 1910 roku. Wogóle stanowisko „Teki" jest w tej mierze
jasne. Artykuł w 1912 r. przynosi, co prawda, pewne zastrze
żenia 29), potępia jednak antybojkotowe uchwały Narodowej
Demokracji w 1911 roku.

W roku 1912 wychodzi ostatni numer „Teki". Pismo
zostaje zamknięte. Na jego miejsce Związek Młodzieży Polskiej
i wytworzona przezeń tajna organizacja młodzieży
szkół średnich „Przyszłość" (Pet), razem występujące
nazewnątrz pod nazwą: „Organizacja Młodzieży Narodowej"
(O. M. N.), poczynają wydawać, jako swój organ, pismo
p. t. „S pra w a". Wychodziło ono w Krakowie aż do wybuchu
wojny światowej (1912—1914 r.). Redaktorem odpowiedzialnym
był brat zetowy, Kazimierz Wyszyński.

„Sprawa", podobnie jak jej poprzedniczka „Teka",
dążyła do wytworzenia samodzielnej ideologji narodowej
o charakterze niepodległościowo-powstańczym. Potępiając
bieżącą politykę stronnictwa Demokratyczno-Narodowego,
uważała ona się jednocześnie za spadkobierczynię dawniejszych
ideałów Ligi Narodowej w ich nieobniżonej przez
kompromisy polityczne postaci. Ze starszego pokolenia
autorytetem dla niej był przedewszystkiem T. T. Jeż i J. L.
Popławski.

W przeciwieństwie do „Zarzewia" uważała, że w polityce
niepodległościowej wytyczną zasadą łnusi być pojęcie
interesu narodowego 30). Za najsłabszy punkt zarówno ideologji
stronnictwa D. N., jak i programu „Zarzewia" uważała
niedocenianie kwestji społecznej. Pogłębienie tego zagadnienia uważała za jedno z głównych swych zadań. Sprawy
szkolne nader rzadko na łamach „Sprawy" się przewijają.
Zagadnienie szkoły galicyjskiej wogóle prawie nie pojawia
się. W kwestji szkoły w Królestwie „Sprawa" stała niewzruszenie
na gruncie uchwał zjazdu zakopiańskiego. 

====Zarzewie====

W końcu 1909 r. obok „Promienia" i „Teki" pojawia się
we Lwowie nowe pismo młodzieży p. t. „Zarzewie".
Wydawała je grupa młodzieży narodowej, która na skutek
rozłamu w [[ZET|Związku Młodzieży Polskiej]] wyodrębniła się
z niego. Formowanie się tej grupy pod względem organizacyjnym
i ideowym trwało do 1913 r. Rozłam powstał w po
łowie 1909 roku we Lwowie na tle zatargu w „Zecie" między
Teofilem Anaszkiewiczem i Stefanem Rudzińskim a większością
braci. Dwaj wymienieni oparcie znaleźli wśród grupy
młodszej do której należeli Wacław Gajewski, Tadeusz
Kobylański, Maurycy Jaroszyński, Karol Popiel, Stanisław
Sasorski. To był lwowski ośrodek późniejszego „Zarzewia".
W Krakowie koncentrował się nowy ruch wokół Feliksa
Młynarskiego, Jana Rzepeckiego i Sławomira Czerwińskiego.
Kierowała „Zarzewiem" konspiracyjna „Legja Niepodległości".
Dopiero około 1913 roku przybrała ona nazwę:
[[Zarzewie|„Związek stowarzyszeń i grup polskiej młodzieży niepodległościowej: „Zarzewie"]]. 

Na wytwarzanie się ideologji tej grupy rozstrzygający
wpływ wywarł Feliks Młynarski (Jan Brzoza). Świadczą
o tein roczniki pisma „Zarzewie". W roku 1909 i w pierwszej
połowie 1910 r. brak temu pismu jeszcze własnego programu.
Dopiero w październiku 1910 r. pojawia się w niem deklaracja
ideowa pióra F. Młynarskiego. Po niej w 1911 roku
przychodzi książka tegoż autora p. t. „Zagadnienie polityki
niepodległości".

„Zarzewiacy" wychodzili z założenia, że zarówno ideologja
„Przeglądu Wszechpolskiego" jak i „Przedświtu" wykazała
swoją bezsilność, że istnieje konieczność wyłonienia
nowej formacji ideowej, któraby dążyła do odzyskania
niepodległości drogą walki zbrojnej.

Brzoza wychodził dalej z założenia, że „pojęcie narodu
jako źródło wskazań i środków politycznych nie wystarcza", że „spełniło już swą rolę", że „czas imać się nowej myśli
przewodniej". „Dać nam ją. może jedynie pojęcie państwa".
Ono „winno tworzyć naszą orjentację polityczną" i stać się
„osią dyskusji i naczelną ideą organizacyjną" 31) Przeciwstawienie
tych pojęć jasne się staje na tle założeń metodologicznych
i teorjopoznawczych Młynarskiego. Uważając,
że okres unarodowienia naszego życia zbiorowego już się
dokonał, Brzoza domagał się teraz upaństwowienia jego
form organizacyjnych. Wskazywał, w jaki sposób już
w okresie niewoli może społeczeństwo polskie .stworzyć organizację
własnej państwowości. 

Przyjmując odzyskanie własnego państwa jako realny
cel swych prac, „Zarzewie" zwróciło uwagę na środki,
wiodące do realizacji tego celu. Na łamach pisma młodzie
ży, którego redaktorem był Stanisław Sasorski, po raz
pierwszy, jeśli nie liczyć wezwania W. Studnckiego w „Tece"
do unarodowienia armji austrjackiej, rozpoczęła się
bardzo intensywna propaganda wychowania fizycznego
i wzywanie do stworzenia polskiej siły zbrojnej. „Zarzewie"
w szeregu artykułów stało się propagatorem odradzającego
się polskiego ruchu wojskowego, starało się stworzyć podstawy
dla nowoczesnego polskiego militaryzmu 32) Już w początkach
ruchu zarzewiackiego, bo w pierwszych miesiącach
roku szkolnego 1909/10, wyłoniony w organizacji wydział
wychowania fizycznego z Henrykiem Bagińskim na czele,
doprowadził do zakładania przy poszczególnych gniazdach
„Sokoła", „Drużyn ćwiczebnych młodzieży szkolnej". Niebawem
zaś z łona „Zarzewia" wyjdzie pomysł stworzenia
polskiego skautingu. Andrzej Małkowski, Henryk Bagiński
i Mieczysław Neugebauer-Norwid dają tu inicjatywę.
15 października 1911 roku wyszedł pierwszy numer „Skauta"
we Lwowie. Najwyższem skupieniem energji „Zarzewiaków"
była wielka organizacja: Polskie Drużyny Strzeleckie.

Słabą stroną ideologji „Zarzewia" było zagadnienie społeczne. Wprawdzie J. Kożuchowski (B. Jawnut) w szeregu
artykułów usiłował pogłębić to zagadnienie, do końca
jednak nie wyszli „Zarzewiacy" poza sformułowania dość
ogólnikowe, choć sami doceniali wagę tej sprawy i choć
rezolucje I Zjazdu ogólnego z października 1913 przynosiły
dość radykalne akcenty. 

Od negatywnego ustosunkowania się wobec szkoły rosyjskiej
w Królestwie odbija jaskrawo stanowisko „Zarzewia"
wobec szkoły galicyjskiej. Artykuły „Zarzewia" w tej
mierze 33) są najlepszym symptomatem zmian, jakie dokonały
się w atmosferze szkoły galicyjskiej. Potwierdzają, sąd
poprzednio' wydany, że unarodowienie szkoły średniej galicyjskiej
stało się w tym okresie faktem dokonanym. Na
miejsce dawnej niechęci, nieufności zjawia się przekonanie
o konieczności współdziałania ze szkołą. Jej unarodowienie,
dokonane przez generację młodych nauczycieli, których
pracę „Zarzewie" wysławia, zmieniło atmosferę szkoły do
tego stopnia, że na kartach pisma zaczynają się nieśmiało
odzywać głosy, stawiające pod znakiem zapytania konieczność
tajnych organizacyj samokształceniowych.

====Elsy====
Na uboczu, zdala od tych ruchów młodzieży o charakterze
ideowo-społecznym, stał ruch Elsów, skupiony wokół
osoby Wincentego Lutosławskiego, a wypowiadający się
w piśmie „Eleusis" (1903—1910). Był to ruch o charakterze
etyczno-religijnym. I on też wysunął hasło wychowania
narodowego. Miał zawsze charakter trójzaborowy, już
w szeregach pierwszych swych założycieli miał reprezentantów
z zaboru rosyjskiego i pruskiego. Szczególną uwagę
zwracał na pracę w Westfalji i na Górnym Śląsku, z królewiaków
lgnęły doń głównie elementy z kresów (Litwa).

W rozwoju ruchu Elsów, który zapoczątkował W. Lutosławski
na przełomie XIX i XX wieku w Krakowie, widać
dwa wyraźne stadja rozwojowe. Okres pierwszy obejmuje
lata 1903—1907. W tym czasie dominuje w ruchu jeszcze osoba samego Lutosławskiego. Ruch skupia się wokół mało
jeszcze sprecyzowanego hasła wychowania narodowego,
opartego na kulcie wieszczów i wokół zasad poczwórnej
wstrzemięźliwości od alkoholu, tytoniu, kart i rozpusty.

W okresie drugim — lata 1907—1910 — „Eleusis" ogranicza
zewnętrzne wystąpienia, punkt ciężkości przerzuca na
pracę wewnętrzną, na ustalenie poglądu na świat. Uniezależnia
się do pewnego stopnia od W. Lutosławskiego. Sejm
filarecki elsów w Kosowie w 1910 r. starał się podsumować
wyniki pracy.

Wśród przywódców wybijali się Szczęsny Turowski,
Stanisław Witkowski, Zygmunt Podgórski, w późniejszym
okresie ton nadawali ruchowi Elsów: Tadeusz Strumiłło,
Stanisław Pigoń i Adam Wodziczko, w lwowskiem zaś Kole
Ignacy Kozielewski.

Był to ruch czerpiący soki z neomesjanizmu W. Lutosławskiego
i St. Szczepanowskiego. Hasło wychowania
narodowego zrozumieli Elsowie jako nawrót do ideologji
trzech wieszczów i Andrzeja Towiańskiego. W nich widzieli
najgłębsze wcielenie ducha narodowego. Atmosfera mistycyzmu
religijnego owiewa działalność Elsów. Ściśle pedagogicznego
programu, jasnego ustosunkowania się do toczącej się walki szkolnej nie mieli.

Nie mieli też Elsowie jasno określonego profilu pod
względem polityczno-społecznym; jako ruch o charakterze
wybitnie indywidualistycznym, mieli nawet skłonność do
lekceważenia zagadnień politycznych. Stąd wobec nadchodzącej
zawieruchy dziejowej i związanych z tern problemów
polityki niepodległościowej nie mogli jako organizacja zająć
zdecydowanej postawy 34). Natomiast cały szereg jednostek
wśród Elsów, i to wybitnych, zasilił poważnie powstający
ruch harcerski. W skautingu znaleźli się: T. Strumiłło,
A. Małkowski, G. Szmyd i wielu innych.

Przegląd głównych kierunków życia młodzieży galicyjskiej,
wyrażającego się w czasopiśmiennictwie, dowodzi, że w okresie lat 1909—1914 problem walki o przebudowę
szkoły średniej powoli zaczyna .^zanikać, że odczuwa się niemal
powszechnie (wyjątek stanowi „Promień") znaczne
odprężenie w tej sferze. Młodzież galicyjska w tym okresie
zdaje sobie powoli sprawę, że walka o szkołę średnią została
właściwie już rozegrana. Walka ta przenosi się natomiast
w pewnym momencie na teren uniwersytecki. Tak zwana
„zimmermanniada" w 1910 r. w uniwersytecie krakowskim
była w rozumieniu młodzieży, podejmującej tę akcję, także
jednym z przejawów walki o niezależność szkolnictwa.
Powołanie księdza K. Zimmermanna na katedrę socjologji
chrześcijańskiej na wydziale teologicznym wywołało akcję
młodzieży radykalnej, która uważała ów fakt za dowód
rosnącego wpływu kierykalnego w uniwersytecie. Młodzież
radykalna odczuwała boleśnie brak katedry socjologji na
wydziale filozoficznym. Raziło ją to tem bardziej, że kilku,
uczonych, ideowo grawitujących ku lewicy, mogło tu od
lat wchodzić w rachubę, by wymienić tylko Ludwika Gumplowicza,
Ludwika Krzywickiego, Kazimierza Krauza,
Edwarda Abramowskiego.

=== Starsze społeczeństwo===

====II Polski Kongres Pedagogiczny====
obradujący z początkiem
listopada 1909 roku we Lwowie, daje przekrój wysił
ków pedagogicznych starszego pokolenia. Inicjatywę
zwołania dało Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, przy
organizacji zaś kongresu najbardziej współdziałały z inicjatorami:
Towarzystwo Szkoły Ludowej i Towarzystwo
Nauczycieli Szkół Wyższych. W przedstawionych na Kongresie
referatach i dyskusjach, w całym przebiegu obrad
uwypukliły się wyraziście trzy cechy. Kongres dążył do
objęcia całości spraw pedagogicznych, nie zacieśniał się
do jednego jakiegoś problemu, czy nawet grupy zagadnień 35).
Stąd obok najbardziej aktualnej w poprzednim okresie sprawy reformy szkół średnich objął także zagadnienia,
związane ze szkołą ludową, seminarjami nauczycielskiemi,
zajął się problemem oświaty pozaszkolnej, zwrócił uwagę
na sprawę wychowania kobiet, nie pominął sprawy* młodzieży
moralnie zaniedbanej i umysłowo upośledzonej,
uwzględnił także potrzeby wychowania fizycznego i stan
higjeny na terenie szkoły. Tendencja zatem do objęcia
możliwej pełni zagadnień wychowawczych stanowi pierwsze
znamię Kongresu. Drugie — to współdziałanie pracowników
oświatowych i szkolnych z dwóch zaborów: austrjackiego
i rosyjskiego. Rola królewiaków w Kongresie jest nader
czynna: [[Helena Radlińska]], [[Aniela Szycówna]], [[Irena Kosmowska]]
biorą udział jako referentki, w dyskusjach zabiera
głos wielu innych. Wszędzie daje się wyczuć chęć wzajemnego
współdziałania, wykorzystanie dorobku pedagogicznego,
stworzonego w obu dzielnicach. Referenci ciągle wskazują,
w czem jedna dzielnica może skorzystać z pracy drugiej.
Przenikanie wzajemne myśli pedagogicznej, zespolenie
wysiłku Galicji z pracami Królestwa stanowi drugi rys,
zaznaczający się w pracach Kongresu. Trzecia, najbardziej
może znamienna cecha — to pogłębienie różnic ideowych
w zapatrywaniach na problemy wychowawcze. Różnice te
są wynikiem odmiennych założeń w społecznym poglądzie
na świat.

====Różnice ideowe====
Najwyraźniej ujawniły się w reakcji na referat
Zygmunta Balickiego: „Zasady wychowania narodowego".
Część audytorjum przyjmuje referat entuzjastycznie, część
pomrukami niezadowolenia. Replikuje Helena Radlińska,
rozwijając myśli o „podstawach wychowania narodowego",
które rozszerzone i pogłębione ukażą się w 1910 r. w radykalnej
„Krytyce". Dwa te głosy — to wyraz sporu ideowego,
dotyczącego już samych podstaw, celów i zadań wychowania.
Gdy Z. Balicki reprezentuje prawicę nacjonalistyczną,
to H. Radlińska daje wyraz radykalnej lewicy. Jest
to konflikt dwóch poglądów na świat, dwóch spojrzeń na
zjawiska społeczne i wychowawcze.

Rozbieżność w poglądach pedagogicznych, z jaką
spotkaliśmy się u młodzieży na kartach „Promienia" i „Teki", w identycznem niemal ujęciu występuje także
w społeczeństwie starszem. W rozumieniu pojęcia wychowania
narodowego rozchodziły się drogi polskiej prawicy
i lewicy. Różniły się one w zapatrywaniach na stosunek
wychowania do Kościoła, roli przeszłości i teraźniejszości,
stosunku szkoły do życia socjalnego. Kontrowersja ideowa
tu omówiona ważniejsza jest od całego szeregu problemów
szczegółowych', które kongres rozważał. Nie wchodząc tu
w ich rozpatrywanie, stwierdzić należy, że samo ich bogactwo
jak i sprecyzowanie ideału wychowawczego w omówionej
polemice ideowej były dowodem krzepnięcia polskiej
myśli pedagogicznej. Usiłując przyswoić sobie zdobylcze
pedagogiki zachodnio-europejskiej, szła ona coraz silniej
i jaśniej w kierunku wypracowania systemu pedagogicznego,
opartego na najnowszych zdobyczach dydaktyki
i psychologji, dostosowanego jednak do odrębnych potrzeb
psychiki dziecka polskiego 36). Kongres walnie przyspieszył
proces klarowania się myśli pedagogicznej. 

Temu samemu celowi służył wydany w 1913 roku po
9-letniej przerwie II tom „Reformy szkolnej" Adama Szymańskiego.
Pomijające już dokończenia rozpraw, zawartych
w I tomie (m. in. rozprawa St. Witkiewicza), treść artykułów
nowych zajmuje się przedewszystkiem podstawami psychologicznemu
wychowania. Artykuły Józefy Joteyko, Anieli
Szycówny, Michaliny Stefanowskiej zwracają uwagę Galicji
na rozrost pedagogiki eksperymentalnej i psychologji dziecka
na Zachodzie. Nowe poglądy na znaczenie nauki rysunków
popularyzuje Adam Szymański.

====Reforma seminariów nauczycielskich====
Myśl o reformie seminarjów nauczycielskich staje się
w tym czasie ośrodkiem dyskusyj, toczonych w wielu ośrodkach
ruchu pedagogicznego. Wysuwają ją różne grupy
nauczycielskie niezależnie od siebie. Podejmuje ją krakowskie
Koło T. N. S. W., które wyłania specjalną sekcję
seminarjalną (Antoni Mikulski). Przebudowa seminarjów
nauczycielskich jest także jednym z głównych punktów programu szkolnego, z jakim występuje do walki o reformę
szkolnictwa nauczycielstwo szkół ludowych, zgrupowane
w „Krajowym Związku Nauczycielstwa Ludowego". Wzrok
nowej organizacji odrazu skierowywał się iku pozostałym
zaborom, już bowiem pierwsze Zgromadzenie delegatów
w dniu 1 listopada 1906 na wniosek lwowianina Józefa Bałabana
wyraża cześć dla walki szkolnej w Królestwie i Poznańskiem.
Pierwszy etap pracy nowej organizacji zmierzał
do polepszenia bytu materjalnego i socjalnej pozycji nauczycielstwa
ludowego.

Masowe wiece nauczycielskie (np. grunwaldzki wiec
oświatowy w Krakowie w 1910 r. przy udziale W. Witosa,
J. Bojki, Wł. Tetmajera, lub wiec z 14 stycznia 1912
we Lwowie, który ściągnął 11 tysięcy nauczycieli), rosnąca
siła liczebna organizacji sprawiają, że Rada Szkolna Krajowa
z niepokojem zaczyna śledzić rozwój nowego opozycyjnego
czynnika w walce szkolnej. Wyraźne zupełnie jest też
jego oblicze niepodległościowe: świadczą o tem i artykuły
w „Głosie Nauczycielstwa Ludowego" z 1912 i 1913 r., opowiadające
się za Komisją Tymczasową stronnictw niepodległościowych
i nawołujące nauczycieli do wstępowania do
organizacyj strzeleckich. Dowodzi tego „sekcja wojskowa"
w ognisku lwowskiem, przynależna do związku strzeleckiego,
wyraźnie mówią o tern nazwiska prelegentów na I wakacyjnym
kursie uniwersyteckim w Zakopanem (Marjan
Kukieł, Leon Wasilewski, Władysław Studnicki, Michał
Sokolnicki) lub na kursie społeczno-naukowym lwowskiego
Ogniska z 1913 r. (Józef Piłsudski).

Pogłębienie pracy pedagogicznej w „Związku", podniesienie
kultury pedagogicznej szerokich sfer nauczycielstwa
ludowego w Galicji bezpośrednio przed wojną, to zasługa
Henryka Rowida. Z jego inicjatywy powstaje przy ognisku
krakowskiem w 1911 r. „Sekcja pedagogiczna", w 1912 r.
„Ruch Pedagogiczny" jako dodatek do „Głosu Nauczycielstwa
Ludowego", w 1913 pierwszy wakacyjny Kurs uniwersytecki
w Zakopanem. Wszystkie te usiłowania, zmierzające
do wytworzenia na gruncie Krakowa ogniska żywszego
ruchu pedagogicznego, podejmuje H. Rowid w oparciu i przy pomocy grona wybitnych działaczy pedagogicznych Kró
lestwa (J. W. Dawid, H. Radlińska, A. Szycówna i inni). 


==Przypisy==

25) Por. W. Feldman: Dzieje polskiej myśli politycznej. Wyd. II,
str. 334/5. 

26) „Chcemy być żołnierzami rewolucji, a na wojennym naszym
sztandarze dwa słowa: socjalizm i Polska niepodległa." Promień 1911,
nr. i, str. 3. (Tadeusz Antoniewicz: „Czem jesteśmy?") 

27) Tak zwano popularnie grupę działaczy niepodległościowych,
która w 1908 r. pod wodzą Aleksandra Zawadzkiego wystąpiła z Ligi
Narodowej, nie godząc się na jej politykę. Grupa ta później wystę
powała pod nazwą „Konfederacji".

28) Teka 1912, str. 14.

29) Teka 1912, nr. 2: „Wobec sprawy szkolnej w Królestwie."

30) Es: „Dwa kierunki." Sprawa 1913, nr. 6/7. 

31) J. Brzoza. „Zagadnienie polityki niepodległości", str. 84.

32) Por. zwłaszcza: Jan Głogowczyk. „Przedpowstańcze problemy".
Zarzewie 1913, nr. 3—4. 

33) Por. M. Z. K. „Młodzież i szkoła dawniej a dziś". — J. M-i.
„Zrzeszenia młodzieży a szkoła". —• Z-ski. „W sprawie stosunku młodzieży
i jej zrzeszeń do szkoły. Zarzewie 1910. 

34) Por. wspomnienia Stanisława Cywińskiego. „Myśl Narodowa"
1933, nr. 20. 

35) Por. „Księga Pamiątkowa II Polskiego Kongresu Pedagogicznego",
opracował Jan Kornecki, Lwów 1909. 

36) Uwypuklił to zwłaszcza referat Anieli Szycównej: „Zasady dydaktyki
współczesnej a szkoła polska".