KGW - PRL

Historia KGW w PRL-u wcale nie jest lepiej rozpoznana niż ta z 20-lecia międzywojennego. Coraz więcej jest jednak opisów (najczęściej bardzo pobieżnych w oparciu o kroniki konkretnych KGW) lokalnych historii.

1944-1947

Co działo się na wsi polskiej tuż po wyzwoleniu? Już pod koniec grudnia 1944 r. komuniści powołali w Lublinie Związek Samopomocy Chłopskiej (ZSCh), która miała zastąpić kółka rolnicze i ustawowo przekazali nowopowstałej organizacji majątek Kółek Rolniczych. Jednak związani najczęściej z przedwojennym ruchem ludowym rolnicy próbowali często zachować wypracowany wspólnie majątek, a gdy działania nowej władzy wymusiły deominujacą rolę ZSCh, w wielu miejscach przejeli w lokalnych organizacjach, przynajmniej na początku ster (por. np. dobrze opisane Kółko rolnicze - Siedliska). Ile odbyło się zebrań starych kółek, a może także kół gospodyń trudno powiedzieć. To tak jak z wieloma fabrykami, gdzie oddolne działania robotników (komitety fabryczne) sprowadzało się do prób samodzielnego uruchomienia swoich zakładów.

Musimy przyjąć, że gospodynie, przynajmniej w tych wioskach, w których pozostała jakaś część przedwojennych mieszkańców i gdzie tradycje koła gospodyń były jakoś żywe, mogły próbować odbudowywać lokalne organizacje. To był czas zbrojnego podziemia i zakładania lokalnych milicji i pamięć o ówczesnych inicjatywach kół gospodyń wiejskich, o ile jakieś wtedy były, mogła nie przetrwać.

W sierpniu 1945 roku Społeczno-Obywatelska Liga Kobiet, która nazwą odwoływała się do organizacji przedwojennej, która wkrótce miała stać się monopolistką w kwestii organizowania się kobiet w PRL. Jednak w tym czasie, jak pisze Dariusz Jarosz, "[w] dokumentach Komitetu Centralnego (KC) PPR z końca 1946 r. zaznaczono, iż koncepcja reaktywowania - przy udziale Ligi tradycyjnie związanych z polską wsią Kół Gospodyń Wiejskich i umieszczenie ich w strukturze podporządkowane komunistom Związku Samopomocy Chłopskiej (ZSCh), wzbudzała we władzach tego ostatniego wiele obaw ze względu na >>reakcyjny<< charakter Kół przed wojną" [Jarosz s. 310]. Praca wśród kobiet na wsi w większości "znalazła się w rękach dawnych instruktorek Izb Rolniczych, a monopol opieki nad dzieckiem uzurpuje ChTPD (Chłopskie Towarzystwo Przyjaciół Dzieci), znajdujące się (...)w rękach PSL..." [tamże].

1947-1949

Początkowo formalnie apolityczna i skupiona na pracy charytatywnej SOLK, która zmierzała zgodnie ze statutem do „skupienia w swych szeregach najszerszych mas kobiecych, prowadząc pracę ideowo-wychowawczą oraz broniąc praw i interesów szerokiego ogółu kobiet”, gdzieś tak od referendum 1946 roku zaczyna się upolityczniać. Nowy statut z 1947 mówi już o walce „o stały i sprawiedliwy pokój świata, oparty na zasadach demokratycznych" a także o wychowaniu "kobiety, obywatelki świadomej swych praw i obowiązków w stosunku do ojczyzny i społeczeństwa" a także o czynnym udziale "w pracy państwa i w jego odbudowie” [Bauchrowicz-Tocka s. 183]. Dochodzi też, pod koniec 1947 do ujednolicenia ruchu kobiecego na wsi. Działające do tej pory Inspektoraty Kobiece przy ZSCh przekształcały się, przy pomocy Ligi, w KGW przy ZSCh a ich członkinie wstępowały równocześnie do SOLK. Z kolei wiejskie koła ligi przekazano ZSCh (przypomina to czasy gdy ziemianki zakładały i przewodziły kołom gospodyń przy CTR).

1949-1956

1949 r. Liga przyjęła nowy statut (który jeszcze bardziej upolityczniał organizację na rzecz Polski Socjalistycznej) i nową nazwę Liga Kobiet (LK). Organizacja zgodnie ze statutem podlegała nadzorowi Ministra Administracji Publicznej, a "gdy wymagał tego interes państwa" miała być mu podporządkowaną. Stała się też, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów stowarzyszeniem wyższej użyteczności publicznej. Nasilenie walki o socjalizm wiązało się na wsi szczególnie z ideą kolektywizacji. W statucie z 1951 "kobiety wiejskie" są wymieniane jako jeden z głównych (zaraz po "robotnicach") potencjalnych zasobów LK. W praktyce nie było to proste z uwagi zarówno na religijne nastawienie większości kobiet wiejskich jak i stosunek wsi do kolektywizacji. Leszczyński wskazuje, że "[w] marcu 1950 r. mieszkańcy (a właściwie mieszkanki, bowiem były to głównie kobiety) uzbrojeni w kołki i kije, próbowali blokować próbę wymierzenia masywu spółdzielczego" [Adam Leszczyński "Ludowa historia Polski" Warszawa 2020 s. 506]. Pod koniec 1950 "zaledwie 11 624, tj. 2,7 ogółu członkiń (...) kół (KGW - przyp. PF) należało jednocześnie do zespołowych gospodarstw" [Jarosz, s.321]. A według ZG LK w końcu 1950 Liga zrzeszała 503 044 gospodyń wiejskich w 21 699 KGW. Wiele wskazuje jednak, że te ilości członkiń i kół częściowo istniały jedynie na papierze [Jarosz s. 320].

Powolna destalinizacja w LK (m.in. kwestionowanie w 1956 r. "podziału kompetencji w zakresie odpowiedzialności za pracę Kół Gospodyń między obie organizacje" - chodzi oczywiście o ZSCh i LK), ale przede wszystkim uwolnienie oddolnej inicjatywy w postaci powstawania kółek rolniczych i likwidacja ZSCh rozerwały bezpośrednią więź między LK i KGW. Co zaczyna nowy etap w funkcjonowaniu Kół.

Jak oceniać działalność SOLK, szczególnie w kontekście KGW? Jedni twierdzą, że w ówczesnych warunkach Liga pełniła jakieś funkcje dla kobiecej emancypacji. Jeste też pogląd, że "[e]fektem 45-letniego okresu jej istnienia, widocznym do dziś, jest bierność polityczna kobiet, ich niezdolność do organizowania się i do obrony swych interesów grupowych (casus ustawy antyaborcyjnej)" [ Sławomira Walczewska "Liga Kobiet - jedyna organizacja kobieca w PRL".

Bibliografia

Maria Bauchrowicz-Tocka Ewolucja celów Ligi Kobiet w latach 1945–1989 w świetle jej statutów

Dariusz Jarosz, Idee, programy i realia: funkcje Ligi Kobiet w porządku instytucjonalnym Polski Ludowej (1945−1957), [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), t. 2, red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2009,