Szpitale
Leon Wachholz SZPITALE KRAKOWSKIE 1220—1920 TOM I KRAKÓW 1921
WYPISY
W pierwszych czasach, t. j. w XII i XIII w. większość znanych nam dotąd szpitali pozostawała — jak słusznie podnosi Męczkowski — pod zarządem zgromadzeń duchownych, które się mniej lub więcej zawodowo poświęcały zadaniu opieki nad chorymi, ubogimi i niedołężnymi. Zakłady te zawdzięczały w tych czasach swe powstanie przedewszystkiem hojności panujących królów i książąt oraz biskupów, którzy nadawali im uposażenie ze swoich dóbr i dochodów, jak i z dziesięcin. Tak np. zakładają szpital przy klasztorze Cystersów w Jędrzejowie Janisław, arcybiskup gnieźnieński w r. 1152, szpital w Zagościli Henryk, książę sandomierski w r. 1166, szpital św. Michała w Poznaniu Mieszko III w r. 1170, pierwszy szpital Ś. Ducha w Sławkowie Pełka, biskup krakowski w r. 1203 1), szpital Ś. Ducha na Prądniku pod Krakowem Iwo, biskup krakowski w r. 1220 (?), taki sam szpital w Krakowie Prandota, biskup krakowski w r. 1244, szpital Ś. Ducha w Poznaniu Boguchwał III, biskup w r. 1263, szpital Ś. Ducha w Uniejowie Jakób Świnka, arcybiskup w r. 1283, szpital Ś. Jana Chrzciciela w Sławkowie (drugi szpital Duchaków tamże) Jan Muskata, kiskup krakowski w r. 1298 i t. d. Ze zgromadzeń zakonnych, które się poświęcały szpitalnictwu w Polsce, należy wymienić: kanoników regularnych de S. Spiritu lub Saxia, zwanych u nas pospolicie Duchakami, kanoników regularnych Stróżów Ś. Grobu, zwanych Miechowitami, Joanitów, Krzyżaków gwiaździstych, w czasach zaś późniejszych Braci i Siostry Miłosierdzia a wyłącznie na Litwie Rochitów.
Najbardziej rozpowszechnieni byli u nas Duchacy. Wedle Długosza miał Iwo Odrowąż, 19 z rzędu bp. krakowski, (1218—1230) sprowadzić Duchaków do Polski i osadzić ich przy założonym przez się szpitalu Św. Ducha na Prądniku kolo Krakowa (stąd nazwa »Prądnik duchacki«) w r. 1220. Szpital ten, podobnie jak wogóle wszystkie szpitale Duchaków ówczesne i późniejsze miały obowiązek przyjmować »ubogich chorych, sieroty, kobiety brzemienne i leżących po ulicach«. Długosz zaznacza, że już jeden z poprzedników Iwona, bp. Pełka (Fulco) nosił się z myślą założenia szpitala w Krakowie, lecz śmierć jego stanęła temu na przeszkodzie, a bezpośredni następca jego Wincenty Kadłubek zaniedbał zamiaru swego poprzednika wykonać. Wedle Długosza zatem przybyliby Duchacy do Polski w r. 1220. Tymczasem Wojciech Baseus z Szczebrzeszyna, przełożony krakowskiego konwentu Duchaków w drugiej połowie w. XVI, podaje w swej krótkiej historji szpitala krakow skiegoJ) wiadomość, że Duchaków sprowadził do Polski w istocie bp. krakowski Pełka (1186— 1207) i to w r. 1203, osadzając ich w Sławkowie, miejscowości położonej nad Przemszą czarną w powiecie olkuskim. Otóż zachodzi pytanie, czy tę wiadomość można uważać za wiarygodną? Tomltowicz a i my sądzimy, że wiadomość ta zasługuje zupełnie na wiarę (...)
Duchacy czyli kanonicy regularni św. Ducha de Saxia utworzyli z biegiem czasu w Polsce liczne klasztory i szpitale jako to: w Wrocławiu (w r. 1214 fundowany przez Henryka I Brodatego), w Krakowie (około r. 1220), w Sandomierzu (w r. 1222 fundowany przez Żegotę, kasztelana krakowskiego), w Elblągu (r. 1242), w Poznaniu (r. 1263 hojnie uposażony przez Boguchwała III, biskupa), w Kaliszu (r. 1283), w Uniejowie w województwie Sieradzkiem (r. 1283), w Sławkowie (ponownie w r. 1298, założony przez Jana Muskatę, bpa krakowskiego), we Lwowie (r. 1375). Duchacy nosili ubiór zwykły księży świeckich, różniący się od nich »krzyżykami białymi« na su k n i'). Krzyż ten byt wyszyty na lewej piersi na czarnej, fałdzistej sutannie, przepasanej czarnym sznurem, a miał dwa poprzeczne ramiona, górne dłuższe, dolne krótsze, wszystkie zaś jego końce były rozwidlone tak, iż posiadał 12 rożków. Do chóru ubierali na komże fioletowe pelerynki, z tyłu dłuższe, z białym, podwójnym, 12-rożnym krzyżem na lewej piersi2). Obowiązywała ich reguła św. Augustyna, rozszerzona przez czwarte votum służenia biednym i chorym, , których zwali swoimi panami w swem ślubowaniu. Formuła tego ślubowania opiewała: »poświęcam się i oddaję na usługi Bogu, N. Marji Dziewicy i Naszym Panom, Chorym, że po wszystkie dni mego życia będę ich sługą« 3
