Białystok
notatki
Spis treści
Do 1832
Masoneria
1769 w Białymstoku loża "Złotego Pierścienia" rozwiązana w 1770 a na jej miejsce powstaje loża Przyjaźń {Hass s 105}
Tajne organizacje młodzieżowe
Towarzystwo Zgodnych Braci 1921-1923 - rozwiązane i przekształcone w:
Towarzystwo Zorza 1923-1926
Od 1925 Zorza miała stać się element (najniższy stopień wtajemniczenia) szerszej organizacji, w której najwyższy stopień wtajemniczenia to było Towarzystwo Przyjaciół Wojskowych (1925-1926), niższy Towarzystwo „Zgoda” {por. 2}
Organizacje żydowskie
W 1821 r. założono tu bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza (działające aż do likwidacji getta w sierpniu 1943 r.), w 1826 r. towarzystwo charytatywne, pomagające chorym i potrzebującym – Bikur Cholim, w 1828 r. – towarzystwo Gemilut Chesed,
1832-1865
Towarzystwo Dobroczynności
1855 powstało Towarzystwo Dobroczynności w Białymstoku, którego celem była opieka nad ubogą ludnością miasta. początkowo skład jego był zróżnicowany (narodowościowo i religijnie)
1865-1905
1882 r. powstała prekursorska organizacja syjonistyczna – Chowewej Syjon (Miłośnicy Syjonu).
1899 był rokiem inauguracji Ochotniczej Straży Pożarnej, której 90% członków stanowili Żydzi.
od końca XIX w. mieściła się tu Resursa Obywatelska. Skupiała ona nie tylko kupców, ale także inteligencję i bogate mieszczaństwo, organizowała "zabawy, gry umiarkowane, czytanie gazet i książek, bale, koncerty, obiady towarzyskie". Szczyciła się dużą pięknie zdobioną salą na pierwszym piętrze, w której organizowano bale i występy.
Organizacje charytatywne
Na przełomie XIX i XX w. w w Towarzystwie Dobroczynności pozostali tylko Polacy. W 1900 r. rozszerzono zakres działalności o pomoc w poszukiwaniu pracy bezrobotnym, prowadzenie biblioteki z dobrą książką, pomoc w wychowaniu najuboższych dzieci i zadbanie o ich dalszą edukację. Równocześnie powstawały równoległe instytucje charytatywne
Organizacje żydowskie w 1869 r. – stowarzyszenie charytatywne Cedaka Gedola. W 1885 r., z inicjatywy Józefa Chazanowicza, późniejszego twórcy Biblioteki Narodowej Izraela, powołano w Białymstoku bractwo Linat ha-Cedek, a w 1893 r. – towarzystwo dobroczynne Linat Cholim. Obie instytucje, zajmujące się niesieniem pomocy medycznej potrzebującym, początkowo konkurowały ze sobą, aby później nawiązać bliską współpracę. W innym miejscu czytamy - "W mieście bardzo aktywnie działało Żydowskie Towarzystwo Dobroczynności, skupiające 1305 członków i dysponujące budżetem w wysokości 34 tys.
rubli rocznie" {4}
1900 "Władze rosyjskie wspierały działalność bractwa prawosławnego
przy soborze św. Mikołaja (istniało od 1900 r.)"{4}
W 1901 r. powstaje Towarzystwo Pomocy Biednym Pań Opiekunek prowadzące ochronkę "Po 1910 r. w ochronce było 28 stałych pensjonariuszy, którymi opiekowały się dwie dyżurne panie (członkinie Towarzystwa), dwie niańki i jedna pomoc. Tuż przed wybuchem I wojny światowej Towarzystwo liczyło około 200 członków. Ochronka utrzymywała się z ich składek i darowizn". za http://odkryj.bialystok.pl/pl/turystyczne/szlak-bojar
Ci prawda już "Od 1876 r. przy parafii [zborze - przyp. PF] funkcjonował chór „Concordia': ale dopiero w
w 1901 r„ staraniem wiernych, powołano do życia ochronkę dla dzieci robotników, w następnym zaś roku Towarzystwo Niesienia Pomocy Biednym Wyznania Ewangelicko-Luterańskiego" {1 s. 76}
Ruch spółdzielczy
W domu Hieronima Liwerskiego – "działacza samorządowego, jednego z pionierów ruchu spółdzielczego w Białymstoku, pierwszego prezesa Stowarzyszenia Spożywczego. Organizacja posiadała centralny magazyn towarów oraz sklepy przy ul. Warszawskiej, Sienkiewicza i Antoniukowskiej. W latach I wojny światowej nie zaprzestała działalności, a pod koniec wojny odegrała nawet pewną rolę w niesieniu pomocy jej ofiarom. W 1919 r. w miejsce Stowarzyszenia powstało Chrześcijańskie Stowarzyszenie Spółdzielcze „Zjednoczenie” z siedzibą przy Rynku Kościuszki (ob. budynek Archiwum Państwowego), które w latach 30. posiadało już rozwiniętą sieć sklepów, piekarnię mechaniczną, magazyn oraz kawiarnię" za http://odkryj.bialystok.pl/pl/turystyczne/szlak-bojar
1905-1914
przy kościele protestanckim
"Ksiądz Zirkwitz rozumiał znaczenie dobrego wychowania i odpowiedniego kształcenia młodzieży szkolnej oraz otaczania pomocą materialną najbiedniejszych uczniów. W celu ratowania dzieci i młodzieży przed złym wpływem środowiska miejskiego, duchowny w latach 1905- 1906 zorganizował pierwsze w Białymstoku towarzystwo młodych wiernych gminy ewangelicko-augsburskiej. Ich ochronę przed wszelkiego rodzaju zagrożeniami próbowano osiągnąć przy pomocy wieczorów, pogadanek i dyskusji. W 1907 r. przewodniczącym towarzystwa był jego założyciel, pastor Zirkwitz, a także miejscowi fabrykanci: W. Szołtok, Franciszek Richter i Waldemar Hasbach. Organizacja musiała działać bardzo prężnie, o czym świadczy wzrastająca z roku na rok liczba członków zarządu, która z czterech w 1907 r. rozszerzyła się do czterdziestu siedmiu w 1913 r.
Warto odnotować, iż białostockie szkoły państwowe miały swoje własne towarzystwa, których zadaniem była ochrona i pomoc biednym uczniom uczęszczającym do tych placówek. Oprócz żeńskiego gimnazjum i szkoły handlowej, także ubogie dzieci kształcące się w szkole realnej przy ul. Aleksandrowskiej miały własnych opiekunów. W 1 907 r. szeregi kierowanego przez A. Egorowa Towarzystwa Wspomożenia Biednych Uczniów Szkoły Realnej zasilił ks. Zirkwitz. Członkiem towarzystwa pozostawał co najmniej do 1910 r., ale wypracowana w tym czasie szczególna więź z nadzorowaną placówką trwała jeszcze po 1919 r. " {1 s. 80}
"Do najważniejszych i zakrojonych na szeroką skalę działań ks. Zirkwitza należało zorganizowanie przy parafii własnego towarzystwa niesienia pomocy ubogim członkom wspólnoty ewangelickiej w Białymstoku. Powołana w 1907 lub 1 908 r. instytucja miała być zarządzana przez kobiety - żony i córki największych miejscowych fabrykantów - na wzór znacznych rozmiarów Towarzystwa Pomocy Biednym „Pań Opiekunek" zarządzającego miejskim sierocińcem. Pierwszą przewodniczącą towarzystwa została wybrana Maria Hasbach, a na jej zastępcę powołano Emmę Hendrich (zm. 1 921). Do zarządu należały m.in.: Julia Braunek, Augusta Fiakier, Klara Broze i Emma Szarfe. Między damami znalazło się miejsce również dla ich duchowego opiekuna, ks. Teodora Zirkwitza. Towarzystwo działało nieprzerwanie do 1915 r., a jego skład pozostawał w zasadzie niezmienny. W 1912 r. do grona członków organizacji weszła żona pastora, Wiktoria Ida Zirkwitz, która w tym samym czasie uczestniczyła w pracach białostockiego oddziału Czerwonego Krzyża". {1 s. 80}
"W 1913 r. białostocka parafia protestancka uzyskała nową nieruchomość położoną w bezpośrednim sąsiedztwie placu przykościelnego. (...) Nowo nabyty dom, noszący po 1919 r. adres Warszawska 48, początkowo zaadoptowano na potrzeby służby kościelnej lub którejś z organizacji działających przy parafii. Dopiero po 1917 r. ulokowano w nim ochronkę dla dzieci i przytułek dla starców (...)" {1 s. 81}
1914-1919
1914 Oddział Białostocki Polskiego Towarzystwa Niesienia Pomocy Ofiarom Wojny
1915 Towarzystwo Organizacyjne Szkół Polskich w Białymstoku
Komitet obywatelski
"W 1935 r. pastor Zirkwitz wspominał, że kilku duchownych zostało deportowanych na Syberię: „Ja sam [opowiadał dziennikarzowi „Dziennika Białostockiego] podzieliłbym niechybnie ich los, gdyby nie interwencja ks. dziekana Songajłło u gubernatora grodzieńskiego Szebeki i powierzenie mi stanowiska wiceprezesa Komitetu Obywatelskiego przez społeczeństwo polskie". i dodaje „niezawodnie, wojna niszczyła, ale i budowała ... Głód, chłód i nędza zachęciły resztki moich parafian do wysiłku, do dobrych uczynków. Podczas wojny powstały nasze parafialne zakłady dobroczynne: kuchnia dla biednych, tani sklep dla ewangelików, ochronka mego imienia, z okazji 25-letniego jubileuszu duszpasterstwa [w 1918 r.], przytułek dla starców i biblioteka parafialna" {1 s. 82}.
Inicjatywy edukacyjne i kulturalne
W 1915 r. z inicjatywy Związku Młodzieży Żydowskiej oraz Związku Młodzieży Polskiej, otwarto w Białymstoku bibliotekę im. Szolema Alejchema, posiadającą ponad 10 tys. książek w języku polskim i jidysz, a także bogatą kolekcję judaików.
"Pierwsza drużyna męska w Białymstoku powstała w 1913 roku. Założył ją Janusza Gąsecki, uczeń klasy siódmej szkoły handlowej. Drużyna przyjęła imię księcia Józefa Poniatowskiego. Natomiast pierwsza drużyna żeńska powstała 18 grudnia 1915 roku. Drużynową została Pelagia Srzedzińska, uczennica klasy piątej. Drużyna żeńska przyjęła imię Tadeusza Kościuszki. 19 czerwca 1917 roku na posiedzeniu Rady Pedagogicznej zdecydowano o utworzeniu Komendy Skautowej. Była to pierwsza Komenda, która opiekowała się harcerzami i harcerkami w Białymstoku, jej imienny skład ujawniono 28 stycznia 1918 roku. Komendantem został Józef Zmitrowicz. W 1919 roku w Białymstoku utworzono nową komendę, której komendantem był ks. Stanisław Marcinkowski. " Żródło
pozarządowy samorząd
W 12 marca 1919 r. Wacław Vorbrodt-Brotowski pisał w ramach działań w Straży Kresowej „Właściwych ugrupowań politycznych będących odpowiednikami ruchu politycznego Królestwa w Białymstoku nie ma. Organizacją reprezentującą aspiracje polityczne miejscowego społeczeństwa jest Centralny Komitet Narodowy Obwodu Białostockiego, mający [w chwili powstania] na celu reprezentowanie społeczeństwa polskiego wobec Niemców i omawiania potrzeb życia polskiego na terenie miejscowym (…) CKN nie ujawnił żywszej działalności (…) CKN nie może znaleźć właściwego zakresu pracy. Nie umie rozgraniczyć pracy społecznej od państwowej (…)”. Warto w tym kontekście przedstawić genezę lokalnego CKN - „Geneza CKN jest typowa dla miejscowych stosunków: na jesieni [1919 roku] dziewięć instytucji kulturalnych i dobroczynnych Białegostoku, nie mających nic wspólnego z ruchem politycznym, delegowało po dwóch przedstawicieli, którzy utworzyli CKN. Niebawem rozszerzono skład CKN przez przyjęcie nowych delegatów kilku organizacji kulturalnych miasta oraz przedstawicieli Komitetów Parafialnych powiatu. Początkowo największą rolę na terenie CKN odgrywała koteria klerykalna prowadzona przez dyrektora gimnazjum Żmitrowicza, prefekta ks. Piekarskiego i proboszcza parafii zabłudowskiej ks. Nawrockiego (…) Przewaga grupy Żmitrowicza została jednak w niedługim czasie zachwiana, z chwilą przybycia do Białegostoku szeregu inteligentów z Rosji (…) Byli to ludzie przeważnie bezbarwni politycznie (…) Prezesem CKN został p. Filipowicz (sympatyk SNN), dużą rolę odgrywa p. Olszyński, będący w opozycji do klerykałów (fizjonomię polityczną dość starannie ukrywa), nauczyciel gimnazjum p. Kolendo (człowiek ideowy, zbliżony do lewicy Królestwa) oraz p. Dederko sympatyk lewicy, człowiek b. czynny, lecz nie dość wytrwały w pracy”.
OKRĘG BIAŁOSTOCKI Okręg białostocki to nie tylko miasto Białystok. Jak podaje 30 marca 1919 r. inny emisariusz Straży Kresowej, Jan Olech: „…wsie obwodu białostockiego posiadają poważną ilość inteligentnych włościan, żywo zainteresowanych sprawami społecznymi i głęboko patriotycznych (…) U włościan istnieje chęć zakładania kółek rolniczych, sklepów spożywczych, potrzebni są instruktorzy (...) Pod względem politycznym wieś nie ruszana prawie zupełnie”. Wacław Vorbrodt-Brotowski potwierdza tę relację: „Wieś jest zorganizowana bardzo słabo. Komitety parafialne [por. np. Dąbrowa Białostocka - przyp. PF] istniejące w całym powiecie są kierowane głównie przez księży (wielu z nich znajduje się w cichej opozycji do [klerykalnej] grupy księdza Żmitrowicza [z Białostockiego Centralnego Komitetu Narodowego])” (…) Potrzeba [samorządu] jest nadzwyczaj silnie odczuwana. Chłopi biorący udział w zebraniach CKN bardzo tłumnie, wykazują b. duże uświadomienie w tym kierunku. Jest rzeczą niesłychanie ważną, ze względu na nastrój ludności, aby zlikwidować co rychlej stan przejściowy i zarząd cywilno-wojskowy (…)” I dalej: „pod względem politycznym ludność nie jest zróżnicowana. Jedynie powiat białostocki zaczyna po trochu wciągać się w stosunki polityczne Kongresówki i tracić cechy powiatu Kresowego" . Zanotowano też ciekawe objawy inicjatywy społecznej – samorzutnie przeprowadzoną przez ludność komasację gruntów w pow. bielskim oraz aktywność Powiatowej Rady w Sokółce, która uprzednio zakupiła w Warszawie towar dla powiatu za 2 miliony złotych. Niestety, w tym ostatnim przypadku transport zablokowali Niemcy w Białymstoku. {3 s. 36}
Rady Żołnierskie
11 listopada (?) powstaje RŻ, Komendantem miasta z ramienia Rady Żołnierskiej został niejaki Lewandowski, Polak z zaboru pruskiego.
14 listopada 1918 r. dowództwo garnizonu białostockiego porozumiawszy się z Centralną Radą Delegatów Frontu Wschodniego w Kownie rozwiązali białostocką Radę Żołnierską, a na jej miejsce powołali nową, ale już spośród oficerów, która przyjęła wobec Polaków twardy kurs zrywając umowy. {6}
1920-1939
Założenie w grudniu 1927 r. Towarzystwo Opieki nad Polskim Żołnierzem-Ewangelikiem. {1}
Organizacje żydowskie: "Od 1937 r. w Białymstoku działało Stowarzyszenie Malbisz Arumim, którego celem było zaopatrzenie w odzież i obuwie ubogich dzieci z żydowskich szkół religijnych. Stowarzyszenie prowadziło działalność dzięki składkom członkowskim, ofiarom pieniężnym i rzeczowym[1.3]. Organizacja miała swoją siedzibę przy ul. Jurowieckiej. W okresie powojennym nieruchomość przeszła na rzecz Skarbu Państwa.
W okresie międzywojennym działało również Towarzystwo Białostockie Opieki nad Sierotami Żydowskimi. Siedziba tej organizacji mieściła się przy ul. Sienkiewicza 4[1.5]. W 1921 r. założono w Żydowskie Towarzystwo Literackie, działały żydowskie kluby sportowe, w tym m.in. Żydowski Klub Sportowy „Makabi” oraz „Morgensztern”. {5}
Bibliografia
{1} Wiesław Wróbel "Pastor Teodor Zirkwitz (1863-1943). Życie i działalność w Białymstoku w latach 1903-1938"
{3} Joanna Gierowska-Kałłaur "Rok 1919 w raportach Straży Kresowej. Rejestracja zmiany nastrojów społecznych" w Wyzwolenie czy okupacja? Stosunek społeczności zamieszkujących pogranicze polsko-litewsko-białoruskie do zmieniających się w XX wieku systemów państwowych". Redakcja Marek Kietliński, Wojciech Śleszyński Białystok 2006
{4} Ks. Adam Szot Towarzystwo Dobroczynności w Białymstoku w latach 1915-1919 (w okresie okupacji niemieckiej) w Wyzwolenie czy okupacja? Stosunek społeczności zamieszkujących pogranicze polsko-litewsko-białoruskie do zmieniających się w XX wieku systemów państwowych". Redakcja Marek Kietliński, Wojciech Śleszyński Białystok 2006
