Towarzystwo Oświaty Narodowej

TON 1875-1877

Założona w 1875 w Warszawie przez Konrada Prószyńskiego (pseudonim Kazimierz Promyk) tajna organizacja oświatowa przestała istnieć właściwie w 1877. Swoistą kontynuacją, ale już bez Promyka, było Warszawskie Koło Oświaty Ludowej

TON 1899-1905

Metryczka

Założone w 1899 w Warszawie przez Ligę Narodową tajne stowarzyszenie kulturalno-oświatowe po 1905 przekształcił w Polską Macierz Szkolną.

początki

W 1893 r. zlikwidowano Stowarzyszenie „Łączność”, z kolei Koło Oświaty Ludowej (powiązana, acz niezależna od Ligi Narodowej) osłabiona była przez częste aresztowania szczególnie w 1898 r. gdy rozbito władze i aresztowano m. in. powiązanego z Ligą Jana Załuskę stworzono nowe, tajne stowarzyszenia kulturalno-oświatowe. "W grudniu 1898 r., tuż przed ceremonią odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza, kierownictw o LN zorganizowało w Warszawie kilka poufnych spotkań z delegatam i chłopów, nauczycieli ludowych, inteligencji i duchowieństwa, którzy przybyli z całego prawie Królestwa Polskiego, Litwy i Galicji. Nawiązane wówczas kontakty okazały się decydujące przy powołaniu przez LN w styczniu 1899 r. Towarzystwa Oświaty Narodowej.

Pierwszy założycielski zjazd nowej organizacji odbył się w lutym 1899 r., w Warszawie. Brali w nim udział delegaci z zaboru rosyjskiego i tzw. Kraju Zabranego (głównie z Litwy). Twórcy koncepcji programowych TON odwołali się do rozwiązań, jakie wcześniej, w zakresie prac oświatowych, propagowało stowarzyszenie „Łączność”. {1 s. 72}

"Na czele TON stało dwudziestoosobowe Koło Główne. Po dwóch członków tej instancji opiekowało się każdym z okręgów. Obok KG w 1899 r. funkcjonowały również koła pośrednie (KP) i koła okręgowe (KO), koła miejskie (KM), koła gminne (KG) i koła wiejskie (KW). " {1 s. 74}

W 1904 r. liczba członków TON utrzymała się na poziomie 6,6 ty s .59 Z ludu pochodziło 6 tys. członków. Środowisko inteligenckie liczyło natom iast 578 działaczy. {1 s. 87}

współpraca z organizacjami podobnymi ideowo Towarzystwo Opieki nad Unitami (TOnU) oraz Towarzystwo Nauczycieli Ludowych (TNL). Młodzieżowe Koło im. Kilińskiego liczyło w 1904 r. 200 członków, zrzeszonych w 22 sekcjach (tzw. grupach narodowych)

Działalność

Działalność TON była szeroka (patrz niżej) ale jednym z elementów, który dawał podstawę jej działalności był szmugiel publikacji wydawanych w Galicji,

Odczyty

TON prowadził akcję odczytową - prelekcje i odczyty organizowane były na prowincji, a prelegentów sprowadzano głównie z Warszawy, w tym nauczycieli z narodowych Kół Nauczycieli Ludowych (późniejsze TNL).

prelegenci w swoich wykładach nawiązywali do spraw najbliższych chłopom, czyli upraw y roli i w ykorzystyw ania maszyn rolniczych. Popularyzow ali itakże ideę zakładania wzorowych gospodarstw wiejskich. W tej działalności szczególnie zasłużył się Stanisław Chełchowski z Chojnowa

Szkoły

Początkowo spontanicznie rozwijało się szkolnictwo elementarne, prowadzone przez absolwentów kilku seminariów nauczycielskich, w których LN udało się uzyskać dominujące wpływy. Współpracowali z nimi nauczyciele objazdowi z kursów organizowanych przez TNL oraz właściciele ziemscy, którzy udostępniali pomieszczenia do nauki, a ponadto udzielali gościny przyjezdnym.

W późniejszym okresie rozwinęło się szkolnictwo wzorowego gospodarowania. Pierwszą tego typu szkołę TON za łożyło w 1902 r. na terenie okręgu płockiego. Niebawem identyczną szkołę z inicjatyw y L. Rutkowskiego TON zorganizowało w Płońsku. Natom iast KM TON w Serocku powołało jedną z pierwszych dla młodzieży szkołę koszykarską. Podobne zakłady na Lubelszczyźnie organizował Stanisław Moskalewski.

Biblioteki

W pierwszym roku swojej działalności towarzystwo założyło również około 200 tajnych bibliotek dla chłopów. Składały się one z książek historycznych, broszur propagandowo-instruktażowych, literatury popularnej itp. Ponadto chłopi mogli korzystać z czasopism, w tym z bardzo poczytnego „Polaka”.

Organizacje gospodarcze

Zakładanie głównie spółek rolniczych. Pierwsza tego typu organizacja powstała w okręgu kieleckim, a założyłją Gabriel Godlewski z Bukowskiej Woli. Kolejne spółki powstały w północnych regionach Królestwa Polskiego. Zakładali je m. in. L. Rutkowski w okolicy Płońska oraz Jan Harusewicz pod Łomżą (Nadbużańska Spółka Rolna). W latach 1903 - 1904 z inicjatywy TON powstało ponad 100 organizacji gospodarczych, głównie zaś spółdzielni i spółek. Ponadto działacze towarzystw a zakładali kasy pożyczkowo-oszczędnościowe i sklepy spożywcze na wsi. Wielu członków towarzystwa znalazło się także w szeregach ochotniczej straży ogniowej

Samorządy wiejskie

>>„Otóż chodzi o to, żeby gminy nasze ze zwykłych urzędów moskiewskich, czym są teraz — jak podkreślano w „Polaku ” — w większej ilości wypadków stały się rzeczywistym i związkami społecznymi służącymi dobru ogólnemu i pracującym i na pożytek wszystkich mieszkańców gminy i całego narodu” . Działacze endeccy zajmujący się sprawam i gminnym i (S. Kozicki, J. Załuska, J. L. Popławski i S. Chełchowski wśród koniecznych do zrealizowania postulatów w tym względzie widzieli: „1. Zapoznanie się gminiaków z prawem gminnym; 2. Wybór odpowiednich urzędników gminnych (wójta, pełnomocnika i pisarza); 3. Należyte prowadzenie zebrań gminnych, tak by mogły się oprzeć przemocy moskiewskiej i mogły przeprowadzać uchwały według woli gminiaków”<< {1 s. 79}

>>Wiosną 1904 r. KW TON włączyły się do jednej z największych, obejmujących swym zasięgiem praw ie wszystkie gm iny Królestwa Polskiego, akcji politycznych. Inicjatyw a rozpoczęcia akcji gminnej, jak wspomina S. Kozicki, wyszła od władz centralnych towarzystwa. Wydały one bowiem zebraniom gminnym polecenie, w którym żądały wprowadzenia języka polskiego do wszystkich instytucji publicznych, działających na wsi (urzędy gminne, szkoły i sądy)<< {1 s. 81}

Zamknięcie organizacji

"TON od 1904 r. — jak sądzę — wymykał się spod opieki LN, chociaż nie znajdujemy potwierdzenia tej tezy w źródłach. Niemniej jednak na podstawie losów Organizacji Narodowej możemy stwierdzić, iż tego właśnie najbardziej obawiały się władze ND. Kierownictwo endecji nie było bowiem w stanie objąć swoim zasięgiem tak masowej organizacji, rozbudowanej przede wszystkim w terenie. Stopniowo TON przestawał więc być organizacją scentralizowaną, w związku z czym władze obozu straciły możliwość sterowania jego rozwojem. Ponadto terenowi działacze Towarzystwa bardziej związali się z własnymi ośrodkami, stronili natomiast od współpracy z centralą. Dlatego też po reorganizacji wszystkie zmiany poszły w kierunku większego scentralizowania" {1 s. 95}

Więcej m.in. o przekształceniu się Warszawskiego Koła TON w Związek Unarodowienia Szkół, a następnie o powstaniu Polskiej Macierzy Polskiej jako kontynuacji.

{1} TADEUSZ WOLSZA TOWARZYSTWO OŚWIATY NARODOWEJ (1899 - 1905)