Kowary

(niem. Schmiedeberg im Riesengebirge) miasto w województwie dolnośląskim, w powiecie karkonoskim w Sudetach Zachodnich. Historycznie leżące na Dolnym Śląsku.

Widok na Śnieżkę

Społeczna historia miasta

na podstawie
1. Eisenmänger Th., Historia miasta Kowary w Karkonoszach, Bukowiec 2011
(Eisenmänger Th., Geschichte der Stadt Schmiedeberg im Riesengebirge, Breslau 1900)

2. http://jbc.jelenia-gora.pl/Content/14528/dzieje_kowar.pdf

Najważniejsze wydarzenia

1392 - księstwo świdnicko-jaworskie staje się dziedziczną własnością Korony Królestwa Czeskiego.

1421-1433 wojny husyckie na Śląsku

1519-1574 reformacja na śląsku

1618-1648 wojna trzydziestoletnia

• 1622 lisowczycy plądrują Kowary, część mieszkańców ucieka w góry
• 1634 – aresztowanie straconego później Hansa Ulricha Schaffgotscha feudalnego dziedzica Kowar – zarekwirowanie dominium kowarskiego przez cesarza Ferdynanda II Habsburga i sprzedaż

1740-1871 w Prusach

• 1740-1763 – wojny śląskie
• 1747 – Fryderyk II, król Prus wykupił dobra kowarskie od Czerninów, a kwotę kontraktu (144 tys. talarów) wpisał na hipotekę miasta
• 1793 – strajk czeladników
• 1794 – protesty tkaczy spowodowane wyzyskiem, wojsko stłumiło bunty, tkacze uzyskali jednak poprawę swojej egzystencji
• 1848 – Wiosna Ludów

1871-1945 w Rzeszy Niemieckiej

Kwestie wyznaniowe

Na kwestie wyznaniowe można, i należy, patrzeć także z perspektywy samoorganizacji. Szczególnie w miejscowościach, gdzie różnice religijne nie tylko powodowały waśnie (warto tu dodać, że akurat Kowary są przykładem, że konflikty religijne raczej przychodziły z zewnątrz) ale także pewną motywację do pewnej konkurencji (np. konkurowanie szkół różnych wyzwań, powstawanie równoległych chórów, itp)

Rola zakonów w zagospodarowaniu terenów kotliny jeleniogórskiej

Zakony we wczesnym średniowieczu (mnisze, kanonickie, a także szpitalne czy rycerskie) zobacz więcej często pełniły również ważne funkcje ekonomiczne. Zagospodarowały dziewicze i trudno dostępne tereny, wprowadzały innowacje ekonomiczne (m.in. trójpolówkę), pełniły funkcję bankowe przechowując depozyty czy wręcz udzielając pożyczek. W kotlinie jeleniogórskiej

1242 księżna Anna wdowa po Henryku II Pobożnym ufundowała w Krzeszowie klasztor benedyktynów sprowadzając mnichów i sprowadziła benedyktynów z Czech. Z niewiadomych przyczyn benedyktyni opuścili Krzeszów w roku 1289.

1292 Bolko I Surowy ustanowił nową fundację tym razem dla cystersów prowadzając mnichów z Henrykowa.

1261 fundacja Bolesława Rogatki klasztoru "Clarus Fons" (Cieplice) mnichom z zakonu augustianów

1281 Jego syn książę Bernard Zwinny, w tej samej miejscowości próbował w osadzić joannitów.

1278-1289 wdowa po Henryku de Libentale ufundowała w Lubomierzu klasztor benedyktynek

1403 Gotsche II Schoff 1403 ufundował cystersom z Krzeszowa prepozyturę w miejscowości zwanej wówczas Warmborn (Cieplice).

Katolicy, protestanci i inni

1401 - pierwsze pewne informacje o stosunkach wyznaniowych w Kowarach - ufundowany zostaje kościołowi w Kowarach ołtarz, a "rycerz Gotsche Fritsch zagwarantował sobie i swoim spadkobiercom prawo patronackie" s. 21

Reformacja

Wszystko wskazuje, że reformacja w sposób łagodny dokonywała się w Kowarach. Podejrzewa się, że w kościele odbywały się początkowo i msze katolickie i protestanckie.

1549 - gdy "nadszedł czas obsadzania nowego proboszcza, parafianie kowarscy wymogli, by stanowisko to objął (...) diakon Laurentius Werner, wyznający wiarę ewangelicką. Potwierdzenie tego wyboru przez właściciela Kowar Średnich, Caspara von Schaffgotscha młodszego, pana na Karpnikach, który był patronem tutejszego kościoła, nastąpiło tym szybciej, że on sam stał się żarliwym wyznawcą nauki ewangelickiej, a i sam biskup wrocławski nie odrzucał idei ruchu reformatorskiego".

Kontreformacja

Katolicka władza próbowała siłą przywrócić stare porządki. Momentami dochodziło do prześladowań, a protestanci odprawiali swoje msze potajemnie w lesie.

1637 - zaplombowano kościół a duchownym kazano opuścić zajmowane pomieszczenia. po dwóch latach podjęli ponownie służbę w kościele

1654 przejęcie kościoła i oddanie go pod opiekę franciszkanom, wypędzenie dwóch kaznodziejów, mieszkańcom w myśl porozumienia pokojowego ze Szwedami (zaprzestano nawracania siłą s. 103) pozostawiono wolność wyznania z tym, że zbór protestancki był tylko w Jaworze

1661 wydano zarządzenie, by wszystkie sieroty (niezależnie od wyznania) otrzymały katolickich opiekunów prawnych.

1666 edyktem cesarskim nakazano w księstwach dziedzicznych zamknięcie szkół ewangelickich i zwolnienie nauczycieli. Mieszkańcy Kowar po przywództwem miejskiego pisarza Sprongera próbowali zachować niekatolikich nauczycieli co spotkało się z represjami (s. 106)

1707 kolejny traktat ze Szwedami w Altranstädt wymusił kolejne ulgi dla protestantów m.in. budowę kościołów m.in. w Jeleniej Górze i Kamiennej Górze

Pruska równowaga

1742 rozpoczął działalność dom modlitwy i publiczna szkoła ewangelicka

1744 zatarg pomiędzy katolickim kierownictwem sądu a ewangelickim nauczycielem s. 120

1758 zrównano prawa kościelne ewangelików i katolików

1764 ewangelickie domy modlitwy zostały uznane za kościoły

Pomoc społeczna i edukacja

Ewangelicki kościół i szkoła

Opieka społeczna w średniowieczu opierała się głównie na istnieniu szpitali czyli rodzajów domów pomocy, w których, w miarę możliwości, przebywali, chorzy, sieroty, niedołężni, niepełnosprawni... Przed reformacją powstawały one w parafiach, a w gminach protestanckich zazwyczaj prowadzone były przez samorząd.

Również to gminy wyznaniowe prowadziły przez wieki szkoły. Warto jednak zwrócić uwagę, że jeszcze pod koniec XVIII wieku fundacje wspierały osoby (np. zdolne dzieci, ubogich) obu wyznań, gdy później zazwyczaj określały wyznanie osób, którtm zapisy testamentowe miały pomagać.

samorząd

Początkowo jako wieś (ale przecież nie tylko rolnicza ale zamieszkała przez kowali, kuźników i górników do tego z wójtem a nie sołtysem) w 1513 podniesiona do rangi miasta. Co prawda były one własnością prywatną to jednak mieszkańcy umieli walczyć o swoje prawa.

1408 - konflikt mieszczan jeleniogórskich z mieszkańcami Kowar o naruszenie przywilejów "poprzez organizowanie pospolitego targu wiejskiego, na którym prowadzona jest sprzedaż płótna, soli i piwa, a w okolicznych wsiach wykonywane jest niezwyczajne rzemiosło" s. 23

1454 - ugoda z Jelenią Górą - spotkanie "wójta i mistrzów kuźniczych całej gminy na Smedeberge oraz burmistrza, rajców, starszych i ławników cechów rzemieślniczych miasta Jelenia Góra" s. 27 - dzięki której mieszkańcy Kowar uzyskali pewne przywileje. Także po uzyskaniu statusu miasta (1513) spory nie ustały.

1583 - dwoistość prawna mieszkańców Kowar - z jednej strony jako mieszczan z drugiej jako mieszkańców wsi prowadziła do zatargów. Mieszkańcy się zbuntowali i ówczesny starosta krajowy zwołał zebranie, w którym brał udział dziedzic Kowar Waczlaw Schaffgotsch na Czarnem, liczni członkowie Kowar Górnych, Średnich i Wysokich oraz rozjemcy. ustalono zobowiązania wobec dworu, a "poza powyższymi świadczeniami (...) wszelkie inne prace i świadczenia na rzecz dworu zostają zniesione po wszystkie czasy, a mieszkańcy miasta uważani będą za mieszczan niezobowiązanych do pańszczyzny (...) Wójt i pisarz będą składać przysięgę jak za dawnych czasów", a więc zobowiązania się nie tylko do działania na korzyść właścicieli ale i wspólnoty. zakaz zbierania się mieszkańców bez przedstawiciela właściciela. s. 46

1610 - kolejna umowa doprecyzowująca poprzednią podjęta podczas "zebrania robotników folwarcznych, mistrzów kowalskich i dziesięciu podkuwaczy przy Rynku, pod przewodnictwem Wentzela Kuppera, urzędnika wyznaczonego w tym celu przez Bernharda Schaffgotscha z Trzcińska: s. 56

1634 uciekinierzy osiedlają się w górach. Początkowo są to tymczasowe schronienia, później powstają normalne budynki "które - jak pisze hrabia Herman von Czernin w 1695 r. zamieszkane przez wiele lat, a obecnie ukrywa się tam motłoch nie uznający władzy, różnej wiary i pochodzenia, bezpaństwowcy, nie mający pozwolenia na pobyt, którzy nie płacąc należności błagają władze o wyrozumiałość". s. 79 Budniki

1684 - starosta urzędowy zarządził zebranie mieszczan Kowarskich by użyczyli furmani i swoją pracę, a na sprzeciw i powoływanie się na wcześniejsze ustalenia 47 osób zostało aresztowanych. Po wielu skargach i ugodzie w 1695 niewiele uzyskano i skarżono się raz jeszcze w 1717

1741 całe miasto musiało zadecydować czy chce być pruskie czy lotaryńskie - wszyscy mieszkańcy musieli złożyć przysięgę królowi Prus s. 114

cechy

Obok działalności rolniczej od początków istnienia Kowar mieliśmy do czynienia z kowalami, którzy również wydobywali rudę (zapewne zatrudniając górników stąd brak informacji o gwarectwach górniczych w Kowarach). Stąd w Po uzyskaniu praw miejskich

Ogólnie od 1639-1696 "liczba mistrzów w różnych cechach rzemieślniczych wzrosła z 30 do 70, a liczba cechów wzrosła do 13 (cechy złotników, wyrwórców noży, kowali kopalnych i zgrubnych, rusznikarzy, wytwórców kolb do strzelb stolarzy, bednarzy, krawców, szewców, kuśnierzy, introligatorów, siodlarzy)." s. 97

cech kowali wyrabiających noże W chwili wybuchu wojny trzydziestoletnia należało doń 68 mistrzów z wieloma czeladnikami. W 1659 sześciu pozostałych tu jeszcze mistrzów postanowiło ponownie utworzyć niezależny cech. S. 84

od lat 80-tych XIX wieku w jednej organizacji cech łączył kowali różnych specjalności, w tym także złotników (Goldschmiedte), wytwórców noży (Messerschmiedte), oraz płatnerzy i rusznikarzy (Waffenschmiedte)" (2 s. 267).

1854 - rozwój przemysły - do cechu kowarskich ślusarzy i mechaników dołączyli zegarmistrzowie, nożownicy, i producenci gwoździ.2.s.254

Bractwa

Zapewne były w Kowarach bractwa religijne, na pewno wiemy o bractwie kurkowym, które nie tylko organizowało zawody to jeszcze miało własną strzelnice.

Pomoc społeczna i edukacja

fundacje

Pamiętając, że fundacje w przeszłości (a szczególnie w średniowieczu) były czymś innym niż dzisiaj (szczególnie w Polsce) warto zwrócić uwagę na;

1401 Gotsche Schof funduje kościołowi w Kowarach ołtarz i zapisał "kościołowi sumę 11 marek rocznie w groszach pruskich, która miała być łożona na Dom Boży po wsze czasy, a mianowicie z dochodów jego własnych i właścicieli dziedzicznych. (...) Pierwszym przewodniczacym i zarządcą tej fundacji mianowany został syn dziedzicznego wójta Kowar Johannes Bessirmeister, natomiast rycerz Gotsche Fritsch zagwarantował sobie i swoim spadkobiercom prawo patronackie" s. 21 (sprawdzić w dzieje Kowar)

koniec wieku XVIII

zapisy testamentowe kupców Paula i Langenmayra (obaj zmarli w 1791) na pomoc dla biednych (2 s 213)

1795 darowizna od Hasenklevera w wysokości 1 500 talarów złożonych w banku, z odsetek opłacano "czesne ubogich dzieci" (3 s. 213)

początek wieku XIX

? - starszy cechu kupców utworzył dobroczynny fundusz, którego celeme było przyciągnięcie do miasteczka prawych mieszczan - kapitał przekzany po śmierci Christiana Friedricha Zippel'a w wysokości 8000 talarów został przekazany "dyrekcji ds. ubogich" i miał być z godnie z zapisami fundacji przekazywane m.in. dla specjalnych zdolnych uczniów, na wsparcie chłopców uczących się zawodu i na rozpoczęcie ich działalności w mieście. Kapitał fundacji wzrósł do 1900 do 64 000 marek s. 180

1816 - zmarł Salomo Gottlieb Wäbera, którynie tylko za życia przekazał murowany dom na przytułek to przed śmiercią ustanowił funadcję, w której odsetki od 1000 talarów otrzymywał zasłużony nauczyciel (bez względu na wuznanie), od 7000 talarów na wspomożenie rzemieślników, którzy "się odpowiednio prowadzą i nie z własnej winy popadli w potrzebę, oraz 600 talarów dla biednych, "którzy odpowiedzialnie wychowują swoje dzieci". s. 182

Neygenfind, lekarz przybył w 1807 do Kowar, w radzie miasta występował przeciw niegospodarnościom władz miasta s. 202 i poprzednie

koniec wieku XIX

kupiec i właściciel majątku Karl Höpper ufundował 12 000 marek, z których odsetki przeznaczone były na polepszenie wynagrodzeń tutejszych nauczycieli ewangelickich

Panna Sdelheid von Atrnaud de la Perriere (zmarła 1888) zapisała, poza innymi legatami, szpitalowi 3000 marek, a dom swój z ogrodem podarowała regimentowi królewskich grenadierów na dom dla wdów i osieroconych córek oficerów.

Żona asesora sądu grodzkiego i ziemskiego Tauflinga (z domu Goldner) przeznaczyła 900 marek na opłacenie pobytu trzeciej diakonki w miejskim szpitalu oraz 150 marek na pomoc biednym uczniom wyznania ewangelickiego.

Nauczyciel Geistich w Görlitz urodzony w Kowarach zapisał miastu 1000 marek, z których odsetki przeznaczone mają być na Boże Narodzenie na zakup pantofli i butów dla biednych, godnych nagrody dzieci ze szkoły ewangelickiej...

itd... s. 242

Najbardziej chojni, darowizny po 10 000 marek, okazali się Radca Mende (na budowę nowego szpitala i fabrykant Weigert (na wsparcie coroczne z odsetek ubogich tkaczy z Kowar) (2 s. 266)

zapas z 2

1742 - Handlowe Ziemstwo Górskie i gildia tkacka 2.s. 218

organizacje 266

rady 282

pieniądz zastępczy 285

cechy po Iws 288

organizacje hitlerowskie 300, 303,304..., 307, 308

kościoły 309

sport i turystyka 2 s. 250

opieka społeczna

W XVIII wieku w Kowarach istniał stary (nie pamiętano kiedy został wybudowany) drewniany szpital, który nie posiadał ziemi uprawnej, ale kapitał w wysokości 1 400 talarów, z którego odsetki utrzymywały budynek, a pozostałą część "przeznaczano na pomoc dla biednych, w tym na zakup drewna opałowego" (2. s. 113).

Zasadniczą część pomocy dla biednych brała na siebie kasa miejska, w ramach której utworzony był dział dla ubogich tzw. Armen-Kasse. "Na wsparcie dla ubogich przeznaczano wpływy z kar dyscyplinarnych radnych miejskich (za spóźnienia i nieobecność na obradach)" 2 s. 214)

Działały też prywatne fundacje (patrz niżej)

2.s.213 i 237, 268

organizacje

Strzelnica i sala gimnastyczna w Kowarach

1743 powstało śląskie Towarzystwo Ogniowe, w którym część mieszkańców ubezpieczała swoje domy - była to jednak organizacja odgórna (patrz dalej)

1776 powstaje loża wolnomularska

1832 Kowarskie Męskie Towarzystwo Śpiewacze (Männer-Gesang-Verein Schmiederberg)

1854 na zaproszenie kantorów Teigle i Greulicha założono stowarzyszenie "stół Pieśni" (Liedertafel) 1860 poświęcenie sztandaru w sali "Bractwa Strzeleckiego"

1862 założenie Męskiego Towarzystwa Gimnastycznego (Männer-Turn-Verein), które w latach 80-tych wzniosło halę sportową (obok strzelnicy). Na przełomie XIX i XX wieku liczyło 180 członków "w tym także w wieku emerytalnym" (2.s. 267)

1865 powstaje Towarzystwo Pomocy Ogniowej (Feuer-Rettungs-Verein) późniejsza ochotnicza straż pożarna. W 1898 w Kowarach było 231 zawodowych strażaków, 109 ochotników i 90 niekaktywnych strażaków-ochotników (płacących tylko składki). Straż posiadaławłasną orkiestrę z 18 muzykami. 2.s.265

1883 powstaje oddział Towarzystwa Karkonoskiego (Riesengebirgs-Verein)

1892 Ortsverein Schmiedeberg - rodzaj Towarzystwa Przyjaciół Kowar. Przygotowywano zielone tereny w mieście, promenadę obok domu Bractwa Kurkowego, droga do Uroczyska. Czyli atrakcje turystyczne. W 1894 240 członków (2. 266)

1896 Towarzystwo Oberżystów (Gastwirst-Verein)

1905 Towarzystwo Walki z Żebractwem Domowym (Verein gegen Hausbettelei) 2.s.275

1914 Związek Ogrodników "przed wybuchem wojny w 1914 r. w Kowarach funkcjonowało 46 organizacji społecznych (związków i stowarzyszeń), 46 fundacji i 7 bractw cechowych" (2 s. 267)