KGW - II RP

Fragment większej całości - patrz więcej

Wprowadzenie

Rzeczpospolita powoli tworzyła się z fragmentów o różnym prawie i różnych tradycjach. Dotyczyło to oczywiście i działalności społecznej, także tej związanej z samoorganizacją kobiet na wsi. Praktycznie do 1933 roku istniały osobne porządki prawne dotyczące stowarzyszeń, ale przecież nie tylko trudności z różnicami w obowiązującym prawie przeszkadzały unifikacji. Szybko okazało się, że problemem są również:

• podziały ideowe (polityczne) - choć tuż przed odzyskaniem niepodległości i... uzyskaniem praw wyborczych ruch kobiecy wydawał się stanowić jednolity front. Przykład - wśród sygnatariuszek apelu o równouprawnienie były "m.in. działaczki: Ligi Kobiet, Koła Ziemianek, Stowarzyszenia Kobiet Pracujących, Sekcji Kobiecej Polskiej Partii Socjalistycznej, Związku Równouprawnienia Kobiet, i Stowarzyszenia św. Zyty. Z propozycją podpisani petycji zwrócono się także do członkiń Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy oraz Stowarzyszenia Pań Miłosierdzia św. Wincentego á Paulo. Oba stowarzyszenia jako jedyne odmówiły współpracy, motywując to założeniami ideologicznymi" (Kostrzewska s. 118).
• lokalne przyzwyczajenia i tradycje (choćby nazwa kół gospodyń wiejskich nie przyjęła się np. na terenach Wielkopolski). Dość powiedzieć, że do 1939 roku nawet związki ziemianek, które - jak pokazałem - miały wspólne korzenie i współpracowały ze sobą silnie jeszcze przed I w. ś. - nie utworzyły jednej organizacji zachowując, mimo istnienia Rady Naczelnej i wspólnego pisma (Ziemianka Polska), regionalne odrębności.

Zerknijmy na dane zbiorcze z 1937 roku (za Dąbrowski Kazimierz, Radziejowska Wanda, Kobyliński Zygmunt: Prace zespołowe wsi. Warszawa 1938). Będzie to chyba dobry punkt wyjścia dla dalszych poszukiwań, tym bardziej, że zestawienie to zdaje się nie wyczerpywać różnorodności kół gospodyń w II Rzeczpospolitej. Nie ma tu np. wymienionych kół gospodyń Stowarzyszenia Zjednoczonych Ziemianek (w 1937 istniała przecież Sekcja Kół Gospodyń Ziemianek).

Stan ilościowy organizacji kobiecych wiejskich na dzień 1 kwietnia 1937

Nazwa organizacji	Zasięg województw (powiaty objęte)	Liczba kół	Liczba członkiń
Centralna Organizacja KGW przy Centralnym Towarzystwie Organizacyi i Kółek Rolniczych w Warszawie	9 (118)	2.388(*)	44.561
Związek Włościanek Wielkopolskich w Poznaniu	1 (27)	294	10.000
Związek KGW ziem południowo-wschodnich we Lwowie	3 (55)	750	17.231
Związek KGW przy Małopolskim Towarzystwie Rolniczym w Krakowie	1 (17)	372(*)	8.599
Pomorskie Zrzeszenie KGW w Toruniu	1 (16)	191	3.712
Sekcja Wiejska przy Towarzystwie Polek w Katowicach	1 (9)	226(*)	15.352
RAZEM	16 (242)	4.221	99.455

(*) nie posiadające osobowości prawnej

Warto, wracając jeszcze do początków tego okresu, spróbować odtworzyć zasięg kół gospodyń. Mamy takie dane (wraz z wykazem miejscowości) dla 235 kół "ziemianek czynnych" w Królestwie w 1920.

Królestwo i ziemie zabrane

Aby łatwiej się było poruszać:

do 1920 roku

Wydział Kółek Gospodyń przy SZZ

Jak już było mówione pod koniec I wojny światowej przy królewiackim (i nie tylko, ale o tym osobno) związku ziemianek tworzą się (odtwarzają?) koła gospodyń. W 1918 roku (tak chwalono się na grudniowym walnym zgromadzeniu w Warszawie) "zawiązało się 27 nowych Kółek z 92 rzeczywistemi członkiniami i 881 gospodyniami". Wtedy też spotkał się Wydział Kółek Gospodyń "pod przewodnictwem p. Marji Karczewskiej, która w przemówieniu swym gorąco zachęcała kobiety polskie do wspólnej, a owocnej pracy, wskazując na jej doniosłość dla Ojczyzny. Następnie przedstawiła ona budżet na rok 1919, którego niedobór pokryty będzie przez pozyskiwanie nowych a licznych członkiń oraz przedpłatniczek „Ziemianki". Z kolei przedstawiono projekt działalności Wydziału na rok 1919, który ma obejmować 6 sekcji, a mianowicie:

1) Sekcję nauczania wędrownego, w której zamierzone są starania jaknajsilniejsze o wynalezienie i wykształcenie instruktorek dla Kółek, pomoc przy organizacji kursów i doraźnych wykładów, organizacja perjodycznych zjazdów instruktorek, organizacja kursów dla instruktorek czynnych oraz kandydatek na nie, dostarczanie instruktorkom biblioteczek i pomocy naukowych.

2) Sekcja nauczania szkolnego, w której zamierzane są: opracowanie projektu sieci szkół gospodarczych dla dziewcząt we wszystkich ziemiach polskich i stopniowe zakładanie ich przy pomocy państwa, opracowanie projektu inspektoratu nauki gospodarstwa i przedłożenie go ministerstwu, zjazd uczenic szkół gospod. i założenie kółka dawnych uczenic oraz perjodyczne zjazdy kierowniczek i nauczycielek szkół gospod.

3) Sekcja samokształcenia, która zamierza skompletować biblioteczki z działami, obejmującemi zakres zadań i prac kółek i dostarczanie ich- kółkom.

4) Sekcja ochrony zdrowia, w której poczynione są starania o prelegentki w zakresie hygjeny ogólnej, kobiety i dziecka, opracowanie regulaminu dla sanitarjuszek wiejskich i ułatwienie nabywania apteczek domowych.

5) Sekcja gospodarstwa i ogrodnictwa, zajmująca się wznowieniem sekcji hodowli drobiu, organizacją innych sekcji hodowlanych oraz ułożeniem i sprzedażą dla gospodyń tanich doborów nasion kwiatów, dostarczaniem po cenie przystępnej nasion warzywnych.

6) Sekcja wydawnicza, obejmująca rozwijanie wydawnictwa „Ziemianki" i starania o przekształcenie go na dwutygodnik, wydanie drugiego kalendarza „Ziemianki" oraz wydawnictwa popularne i agitacyjne w zakresie pracy Wydziału. za Przegląd Kobiecy z dnia 31-go maja 1919 r

Jednak już w 1919 cześć kół przeszła do Centralnego Towarzystwa Rolniczego

Sekcja Kół Gospodyń Wiejskich C.T.R.

fragmenty za Centralne Towarzystwo Rolnicze

Nie pominięto również i życie kobiet wiejskich, któremi zajmowała się Sekcja Kół Gospodyń Wiejskich przy C.T.R., która powstała z inicjatywy Kółek Rolniczych przy Okręgowem T.wie Rolniczem w Częstochowie, których członkowie domagali się równorzędnej pracy oświato-gospodarczej dla ich żon i córek. Samorzutnie zaczęły powstawać w 1918 roku przy kółkach rolniczych Koła Gospodyń, których pierwszą instruktorką została p. Marja Moczydłowska, żona kierownika wzorowej zagrody włościańskiej w Częstochowie. Wyłoniła się zatem potrzeba zorganizowania Wydziału Kół Gospodyń przy C.T.R., do którego weszły członkinie Częstochowskiego Koła Ziemianek pp.: Halina Łącka, Zofja Cygańska, A. Kanigowska, Marja Steinhegerowa. Dla zorganizowania podobnej pracy w innych Okręgach przy Związku Kółek Rolniczych C.T.R. powstała Sekcja Kół Gospodyń Wiejskich od stycznia 1919 roku. Na kierowniczkę Sekcji zaangaźowano p. Jadwigę Żabińską, na instruktorkę objazdową p. Eleonorę Borysiewiczówną. Przewodniczącą Sekcji została posłanka p. Marja Moczydłowska. Pp. Żabińska i Borysewiczówna zaczęły organizować Koła Gospodyń Wiejskich.

Gdy powstało kilka Kół w Okręgu zaangażowała Sekcja dwie instrukrtorki okręgowe. Do Okręgu Czestochowskiego p. E. Borowską w 1920 roku i p. I. Seroczyńską do Okręgu Łomżyńskiego. W tym czasie również zorganizowano okręgi: Ostrołęcki, Wysoko-Mazowiecki i Łaski, powstały również luźne Koła jak: Łaznów, Radlin i inne obsługiwane przez instruktorki Sekcji Kół Gospodyń Wiejskich.

W Centrali od 1920 roku zaangażowano jeszcze dwie siły fachowe pp.: Jadwigę Turową i Czerwińską. Przy "Przewodniku Kółek i Spółek Rolniczych" od r. 1920 zaczął wychodzić co dwa tygodnie dodatek "Głos do kobiet wiejskich" staraniem Sekcji K.G.W. Przy Związku Kółek Rolniczych C.T.R. została wydana jednodniówka p.t."Pobudka - Głos do kobiet wiejskich" z art. treści omawiającej pracę wśród kobiet wiejskich. W tym roku została też założona stacja drobiowa w Rębkowie. (za Centralne Towarzystwo Rolnicze).

Rozłam w 1920

W marcu 1920 kółka rolnicze próbowały uzyskać samodzielność od CTR-u. "W chwili Zjazdu marcowego organizacja Kółek rolniczych na terenie b. zaboru rosyjskiego liczyła 79 Związków Okręgowych, które gromadziły około 1700 Kółek rolniczych, obejmujących w przybliżeniu 90 tysięcy członków (łącznie z członkami 400 Kół młodzieży i 50 Kół Gospodyń Wiejskich). (...) Sekcja Kół Gospodyń Wiejskich ma na celu zorganizowanie kobiet wiejskich i wyrobienie ich na dzielne obywatelki kraju i rządne gospodynie. Jednostką najniższą jest Koło Gospodyń Wiejskich zawiązane jako sekcja przy Kółku rolniczem. Koła wytworzone na terenie Okręgu łączą się w Okręgowy Wydział Kół Gospodyń Wiejskich przy Okręgowym Związku Kółek rolniczych, wszystkie zaś Wydziały Okręgowe tworzą Sekcję Kół Gospodyń Wiejskich przy Centralnym Związku Kółek Rolniczych w Warszawie.

Do Zarządu należą Alfonsa Kanigowska, Marja Moczydłowska. Marja Seroczyńska, Marja Bogusławska, Marja Hornowska, Faustyna Sosińska, Zofja Roelowa. Helena Woydzina , R. Brodziakowa, A. Górska, Zygmunt Choromanski, Władysław Jaruzelski, Piotr Sobczyk. Do prezydjum należą : Alfonsa Kanigowska, Marja Moczydłowska, Maria Seroczyńska. (...) kierowniczką jest p. Marja Czerwińska. Zarząd stanowią: Jadwiga Zabińska, Marja Czerwińska i Albin Zacharski.

Kalendarz Centralnego Związku Kółek Rolniczych na Rok Pański 1921.

Silna organizacja jaką był CTR nie pozwoliła jednak na przejęcie całej organizacji i tak doszło do rozłamu w ruchu kółek rolniczych, a tym samym... w kołach gospodyń wiejskich. Od tej pory istniały trzy typy kółek: przy SZZ, przy CTR i przy CZKR.

Sekcja Kół Gospodyń Wiejskich C.T.R.

w 1920 roku przy C.T.R. pozostały najliczniejsze dwa okręgi Sekcji K.G.W.: Częstochowski i Łomżyński z 52 kołami, okręg Łaski przeszedł do Stowarzyszenia Zjcdnoczonych Ziemianek. Od 1920 roku Sekcja Kół Gosp. C.T.R. zaczęła swą smutną wegetację. Jedyna stała instruktorka Sekcji p. Borysewiczówna była równocześnie kierowniczką pracy objazdowej, biurowej i redaktorką "Głosu do kobiet". C.T.R. mając moc pracy organizacyjnej przy nowych warunkach wytworzonych rozłamem, chciało pracę wśród kobiet przekazać Kołu Ziemianek. Przeciw temu zaprotestowały silnie Okręgi Częstochowski i Łomżyński przez swe przedstawicielki pp. Łącką i Kuberską w pełnem zrozumieniu, że praca wśród kobiet na wsi musi być prowadzoną równorzędnie i łącznie z pracą wśród mężczyzn, że kółka rolnicze i O.T.R. muszą się nią zająć dla wzmocnienia i ożywienia własnego rozwoju.

Do 1923r. Sekcja wegetowała bez stałych pracowniczek i bez funduszów. Jedynie praca w okręgach Częstochowskim i Łomżyńskim rozwija się nadal pomyślnie. Z Centrali zaledwie kilkanaście dorywczych wyjazdów można przeprowadzić: w roku 1923 w listopadzie odbył się pierwszy zjazd delegatek Sekcji Kół Gospodyń Wiejskich - przybyło 70 kobiet. Wybrano nowy Zarząd pp.: A. Zdanowskiej -przewodniczącej, Restorffowej - wiceprzewodniczej, H.Łąckiej z Częstochowskiego, Anieli Chmielińskiej z Grodzieńskiego, Augusty Rychterowej z Brzezińskiego, Zofji Kaczyńskiej z Łaskiego, Anny Janaszówny z Grójeckiego, pp. Bohdana Wieliczki, kierownika Instruktorjatu Gł. Kółek Rolniczych C.T.R.

Zjazd uznał konieczność rozwinięcia pracy oświatowo-gospodarczej wśród kobiet na wsi (wiecej zob. Centralne Towarzystwo Rolnicze).

Dział Kół Gospodyń Wiejskich przy Centralnym Związku Kółek Rolniczych

W przeciwieństwie do Centralnego Towarzystwa Rolniczego będącego pod wpływem narodowej demokracji i ziemiaństwa część kółek (nawiązując do Towarzystwa Rolniczego im. S. Staszica) była pod wpływem organizacji ludowych. Te uniezależniając się od CTR pociągnęły za sobą działające przy nich KGW. Pracami tymi kierował początkowo Dział Gospodarstwa Kobiecego, w 1928 r. przemianowany na Dział Kół Gospodyń Wiejskich na czele z stały W. Żebrowska i W. Radziejowska. Organizacyjnie było to 290 kół, zrzeszających 5 900 członkiń (2).

Sekcja Kół Gospodyń przy Stowarzyszeniu Zjednoczonych Ziemianek

Ideowo bliskie Kościołowi i endecji ziemianki miały jednak specyficzne podejście do roli kobiety. Można by to streścić w skrócie - emancypacja kobiet wiejskich (młodszych sióstr) pod patronatem światłych, katolickich ziemianek. W 1920 r. przy organizacji ziemiańskiej pozostało jedynie około 70 kół gospodyń. Jednak wiele z ziemianek współpracowało z KGW działajacych pod parasolem CTR.

Po zjednoczeniu

Organizacje rolnicze (CTR, CZKR oraz kilka mniejszych) łączą się znów w 1929 r. w Centralne Towarzystwo Organizacji i Kółek Rolniczych (CTOiKR). Przy CTOiKR powstaje najpierw Wydział Kół Gospodyń Wiejskich, a później Centralna Organizacja Kół Gospodyń Wiejskich. KGW maja swój organ prasowy - „Przodownica” COKGW systematycznie rosła w siłę i tak w 1930 r. skupiała 800 kół i 16 000 gospodyń. W 1938 r. liczba kół wzrosła do 2 852, a liczba członkiń do 52 658.

Centralna Organizacja KGW

Poza działalnością organizacyjną ("planowo i energicznie działające" KGW) koła skupiały się na działalności:

• oświatowo-kulturalnej i społecznej - "kursy oświatowe (...) propaganda książek i pism, radio, prace świetlicowe, wycieczki krajoznawcze, rolnicze i sąsiedzkie, pokazy prac i wreszcie różne imprezy towarzyskie";
• z zakresu wychowania i opieki nad dzieckiem - w tym prowadzenie "placówek opiekuńczych: Ognisk Matki i Dziecka, a zwłaszcza Dziecińców letnich";
• w zakresie przysposobienia kobiet do obrony kraju;
• w dziale zdrowia - m.in. kursy higieny i pierwszej pomocy;
• w dziale gospodarczym - w celu "podniesienia stopy życiowej oraz zracjonalizowania odżywiania rodziny wiejskiej";

za: Sprawozdanie CO KGW przy CTO i KR za 1937/8 rok

Niezależne ziemianki

Jednak ciągle jeszcze działały koła gospodyń ziemianek, które zostały zasilone w 1931 przyłączeniem się części kół z CTOiKR. Jednak różnica była znaczaca. W 1934 było w SZZ - 7,5 tys. gospodyń w 265 KGW, a w prorządowej CO KGW - 35 tys. 1,8 tys. KGW (1).

Inne źródła

(1) Ewelina M. Kostrzewska Stowarzyszenie Zjednoczonych Ziemianek w dwudziestoleciu międzywojennym w: Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska, Andrzej Szwarc (red.) Działaczki społeczne, feministki, obywatelki... Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), T. II, Warszawa 2009.

(2) Maria Kostrzewska Koła Gospodyñ Wiejskich a oświata w Polsce międzywojennej w: Kobieta i edukacja NA ZIEMIACH POLSKICH W XIX I XX WIEKU Zbiór studiów pod redakcją Anny Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca Tom II część 2

(c.d.n.)

bardzo będę wdzięczni za korekty, uzupełnienia, glossy, dopiski... dyskusja toczy się na facebooku