Koła Gospodyń Wiejskich

 To jest tekst tworzony w ramach kursu AU w celach samokształceniowych 

Członkinie KGW z Liskowa w charakterystycznych strojach

Nieprosta historia Kół Gospodyń Wiejskich

Historia KGW nie jest tak prosta, jak się ją przedstawia. Więcej, daleka jest od jednoznaczności, a więc można ją interpretować na różne sposoby. Z pewnością prosta opowieść, jaką się opowiada przy wszelkich okazjach, jest nie tyle próbą uproszczenia, co zbanalizowania tych doświadczeń. To tak, jakby o kimś powiedzieć, że się urodził, dorastał i zmarł. Niby prawda, ale przecież nic nieznacząca prawda...

Początki

Wiadomo, że "pierwsze jaskółki" pojawiły się na Pomorzu (1866) i w Królestwie Polskim (1877). Były to dwa różne modele. Pierwszy to powstałe, na podobieństwo męskich kółek rolniczych, Towarzystwo Gospodyń w Piasecznie k/ Gniewa. Drugi to założone we wsi Janisławice pod Skierniewicami przez aktywistkę Proletariatu Koło Gospodyń Wiejskich. Nazwa, która wbrew temu co się powszechnie mówi, ostatecznie przyjęła się dopiero w PRL-u jako KGW, nie oznacza, że i tradycje pozostały rewolucyjne.

Pierwsze jaskółki, jak to jaskółki, mimo pojedynczych prób naśladowania, przeleciały i dopiero pod koniec XIX wieku (ponad 20 lat później) sytuacja na wsi dojrzała do kolejnych inicjatyw. Były to już inicjatywy podejmowane przez ziemianki - i jak się zdaje - nie odwołujące się do tamtych pierwszych doświadczeń. W oparciu o doświadczenia pracy "w swoich dobrach" światlejsze ziemianki próbują aktywizować sąsiadki.

• Maria Kleniewska, w 1895 roku zakłada początkowo tajne „Koła Pracy Kobiecej”, Tak stworzona organizacja kontynuuje swoje prace od 1902 już w formie legalnej jako Delegację Gospodyń Wiejskich i zmienia się w jedno Koło Gospodyń Wiejskich, które przyjmuje ostatecznie nazwę „Zjednoczone Koło Ziemianek". W tym środowisku będzie się stosować pojęcie "gospodyń wiejskich" i "ziemianek" wymiennie.
• prawie równocześnie, w 1898, na terenach dzisiejszej Polski, a w ówczesnych Prusach Wschodnich Elisabet Boehm zakłada w rodzinnym Rastenburg (Kętrzynie), pierwsze wiejskie Landwirtschaftlichen Hausfrauenvereins (LHV) czyli „Stowarzyszenia gospodyń domowych”. Pomysł chwycił i w 1905 roku 14 podobnych inicjatyw udało się połączyć w stowarzyszenie Prus Wschodnich w Królewcu.

Tabela - pierwsze KGW

data powstania	miejscowość	prowincja	informacje dodatkowe	źródła
KGW
1866	Piaseczno k/ Gniewa	Prusy	z inicjatywy Juliusza Kraziewicza jako Towarzystwo Gospodyń	=
1867	Bobolice ?	Prusy	za przykładem Piaseczna	=
1877	Janisławice pod Skierniewicami	Królestwo	założone przez Filipinę Płaskowicką	=
1880 ?	Gołąb nad Wisłą	Królestwo	założona przez podjęła Antoninę Šmiškową	=
1895	Kluczkowice	Królestwo	Koło Pracy Kobiet założone przez Marię Kleniewską	=
1898	Rastenburg (Kętrzyn)	Prusy Wschodnie	Landwirtschaftlichen Hausfrauenvereins	=
1900	Bartenstein (Bartoszyce)	Prusy Wschodnie	Landwirtschaftlichen Hausfrauenvereins	=
1903	Lötzen (Giżycko)	Prusy Wschodnie	Landwirtschaftlichen Hausfrauenvereins	=
1904	Treuburg (Olecko), Goldap (Gołdap), Osterode (Ostróda) i Rössel (Reszel)	Prusy Wschodnie	Landwirtschaftlichen Hausfrauenvereins	=

Do I w.ś.

To czas powolnego tworzenia się kół ziemianek, które praktycznie od samego początku zaczęły myśleć o "młodszych siostrach" czyli kobietach ze wsi. To wtedy pojawiło się rozróżnienie na ziemianki rzeczywiste, te z dworu i czynne, czyli ze wsi. Ale przecież nawet takie rozróżnienie może być mylące nie pokazuje bowiem różnic między kobietami z zagród drobnoszlacheckich i ludności chłopskiej, która często odnosiła się do "pańskich" inicjatyw z rezerwą. Zbierzmy fakty. W Królestwie 1912 było kół ziemianek czynnych 51, w 1913 - 99, w 1914 - 169. Liczyły one średnio po 20 osób, czyli w 1914 roku członkiń było (zapewne wraz z zazwyczaj kierującymi nimi ziemiankami) ok. 3508. W tym czasie wszystkich było ok. 1455, z łączną liczbą członkiń 5111.

W zaborze pruskim powstają nieliczne, zakładane w poszczególnych dobrach przez ziemianki wielkopolski, koła włościanek (nazwa ta utrzyma się w II Rzeczpospolitej).

W zaborze austriackim też mamy inicjatywy ziemianek (oczywiście z tradycyjnymi różnicami w Galicji Wschodniej i Zachodniej) tworzenia kół ziemianek i wiejskich oddziałów kobiecych przy kółkach rolniczych. Jednak i tu ruch nie był masowy. W roku 1912 funkcjonowały w Galicji tylko 43 oddziały kobiece na 2 tysiące kółek rolniczych, ale ruch ten rozwijał się aż do wybuchu I wojny światowej.

data powstania	miejscowość	prowincja	informacje dodatkowe	źródła
KGW
1902	Siedzów pow. garwoliński,	Królestwo	z inicjatywy Józefy Daszewskiej	ponoć pierwsze, jeszcze tajne, kółko ziemianek czynnych
?	Korytnica koło Węgrowa,	Królestwo	Maria Holder-Eggerowa	=
?	Jeżowa Wola koło Radomia,	Królestwo	założone przez Ksawerę Brześciańską	=
1907	Żegocin	Wielkopolska	Teofilia Chłapowska	KGW - Żegocin
1910	Kościeszki,	Wielkopolska	Emilia Zakrzewska	=
1910	Myjomice	Wielkopolska	Józefa Wężykówna	=
1911/1912	Ostrowiec i Mikorzyn k. Kępna.	Wielkopolska	siostry Wężykówny (Józefa Wężykówna i Wanda Niegolewska)	=
1911	Schwersenz (Swarzędz) i Dörrwalde (?)	Wielkopolska	niemieckie koła gospodyń	=
1913	1) Żoń, 2) Szczepankowo (pow. Szubin) i w 3) Gembice (pow.mogileński)	Wielkopolska	1) założone przez p. Nieżychowską z Żonia (najprawdopodobniej Stowarzyszenie Kobiet Włościanek w Żoniu), 2) ?, 3) (kółko włościańskie dla kobiet z inicjatywy prezesa kółka włościańskiego p. Szumlańskiego z Kątnego)	=

I wojna światowa

Generalnie dotychczasowe koła gospodyń wiejskich (ziemianek czynnych) zaprzestały działalności. Ziemianki angażowały się głównie w działania pomocowe (np. w komitetach obywatelskich, komitetach niesienia pomocy). Jednak pojawiła się na wsi (w zaborze rosyjskim i austriackim) nowy typ organizacji kobiet wiejskich - wiejskie koła Ligi Kobiet (Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego czy Ligi Kobiet Galicji i Śląska.

W Królestwie w sumie Sprawozdanie z działalności L.K.P.W. za czas od IV.1913-VI.1917 roku mówi o założonych 195 kołach (w tym 164 działających w 1917 roku), z czego 57 to koła ludowe (w tym 39 działających). Przestrzennie wyglądało to tak: w okręgu warszawskim ludowe koło założono 1 (działające 1), w podokręgu płockim 1 (1), podokręgu włocławskim 1 (1), okręgu łódzkim 1 (1), okręgu częstochowskim 4 (1), okręgu łukowskim 7 (7), okręgu lubelskim 21 (12), podokręgu zwierzynieckim 8 (4), okręgu kieleckim 8 (6), okręgu olkuskim 4 (2), okręgu piotrowskim 1 (1). W okręgach siedleckim, kaliskim, radomskim i zagłębiowskim nie było kół wiejskich.

W Galicji początkowo są to głównie koła miejskie, ale już w 1916 było kilkadziesiąt (?) "filii, rekrutujących członkinie z pośród włościanek, zorganizowanych przeważnie przez pobliskie koła miejskie, jak to miało miejsce w Stanisławowie, Lwowie, Dolinie, Domaradzu, Rudawie, Żółkwi, Suchej, Ropczycach, Myślenicach, Gródku Jagiellońskim, Przeworsku, Makowie, Limanowej etc". O tym jak to mogło wyglądać dowiadujemy się ze Sprawozdania Zarządu Koła w Myślenicach: "we wsiach okolicznych Dolna wieś, Górna wieś, Stróża, Droginia, Polanka, Jawornik, Jasienica i Borzęta, członkinie sekcyi urządzały, mniej więcej raz w miesiąc pogadanki i odczyty dla kobiet wiejskich w których te coraz chętniej biorą udział. Do ożywienia działalności oświatowej po wsiach przyczyniła się nader, gorliwa i ochocza praca WP. Anny Sokołowskiej z Warszawy, która z zaparciem swej osoby z zapałem spieszy na każdą choćby niezajętą placówkę".

Pierwsze ligi włościańskie, jak sugeruje artykuł obok, powstały w

• Lipniku (obecnie Bielsko-Biała - było też kołem długo działającym jeszcze 10 listopada 1918 zorganizowało przedstawienie i zabawę taneczną, z których to imprez dochód w połowie przeznaczony został na dom ludowy w Lipniku, a w połowie na "Ognisko sierót po legionistach w Rabce"),
• Nadbrzeziu (obecnie Sandomierz?),
• Grębowie (powiat tarnobrzeski?).

Czas I wojny to z jednej strony współdziałanie różnych organizacji kobiecych na rzecz politycznych praw kobiet, ale też znaczącego ich ideologicznego podziału. Szczególną rolę spełnił tu Kościół Katolicki, momentami wprost atakujący z ambon działania ligi kobiet - w niektórych okręgach wręcz zaangażowanym kobietom "odmawiano rozgrzeszenia i posług religijnych, ich dzieci były szykanowane przez katechetów w szkołach".

Działania ligi kobiet na wsi (tu specjalną role pełniły nauczycielki ludowe), które poza szerokim wsparciem dla inicjatywy legionowej (często dla synów, ojców, braci, narzeczonych) miały wymiar edukacyjny i pomocowy i, zapewne, miały wymiar edukacji obywatelskiej kobiet.

Tabela - Koła włościańskie LK WP w 1917

Niepełny zestaw kół włościańskich Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego z 1917 roku za Sprawozdanie z działalności L.K.P.W. za czas od IV.1913-VI.1917 roku

(*) uzupełnienia za: Kamila Cybulska Kobiety w ruchu niepodległościowym na ziemi kieleckiej w latach 1914–1918 Studia Muzealno-Historyczne 7, 2015

koło	okręg	data powstania	ilość członkiń	określenie
Stanisławów	warszawski	II. 1916	11	wiejskie
Markuszów	lubelski	IX. 1915	10	ludowe
Potok Wielki	lubelski	IX 1915	26	ludowe
Dzierżkowice	lubelski	X 1915	28	ludowe
Paulinów	lubelski	X 1915	11	ludowe
Wandalin	lubelski	VIII 1916	6	wiejskie
Księżomierz	lubelski	VIII 1916	17	wiejskie
Małochnia	lubelski	XII 1916	56	wiejskie
Boby	lubelski	II 1917	8	wiejskie
Tłuchów	płocki	I 1917	14	ludowe
Brzeg	kaliski	XI 1916	7	wiejskie
Retkinia	łódzki	I 1917	8	ludowe
Skomlin	częstochowski	I 1917	13	ludowe
Praszka	częstochowski	I 1917	40	ludowe
Wola Rudnicka	częstochowski	II 1917	6	ludowe
Trzebieszów	łukowski	V 1916	16	ludowe
Stoczek	łukowski	V 1916	19	ludowe
Ciężkie	łukowski	VIII 1916	24	ludowe
Wesołówka	łukowski	III 1917	32	ludowe
Ciężkowizna	łukowski	IV 1917	18	ludowe
Serokomia	łukowski	V 1916	12	ludowe
Nowa Wróblica	łukowski	IV 1917	24	ludowe
Motycz	?	X 1915	6	ludowe
Zakrzówek	?	V 1916	30	wiejskie
Terespol (Bukowina)	p. zwierzyniecki	I 1916	15	ludowe
Szczebrzeszyn	p. zwierzyniecki	XI 1916	20	ludowe
Sobieszczany	p. zwierzyniecki	I 1917	12	ludowe
Koniusze	kielecki	-	20	wiejskie
Topola	kielecki	-	11	wiejskie
Łyżkowice*	kielecki	-	9	wiejskie
Kazimierza Wielka*	kielecki	-	25	wiejskie
Sułowice*	kielecki	-	9	wiejskie
Sułoszowa	olkuski	VII 1915	18	włościańskie
Sławków	olkuski	VI 1915	9	włościańskie
Zagórowa	olkuski	VIII 1915	?	włościańskie
Gołoszyn	olkuski	X 1915	?	włościańskie
Biskupia Wola	piotrkowski	III 1917	7	ludowe

II Rzeczpospolita

W II RP ruch kół gospodyń wiejskich daleki był od jednolitości. Poszczególne dzielnice (podziały pozaborowe), poszczególne województwa miały swoje niezależne struktury. Ilustracją może być tu poniższa tabela:

Stan ilościowy organizacji kobiecych wiejskich na dzień 1 kwietnia 1937

za Dąbrowski Kazimierz, Radziejowska Wanda, Kobyliński Zygmunt: Prace zespołowe wsi. Warszawa 1938

Nazwa organizacji	Zasięg województw (powiaty objęte)	Liczba kół	Liczba członkiń
Centralna Organizacja KGW przy Centralnym Towarzystwie Organizacyi i Kółek Rolniczych w Warszawie (*)	9 (118)	2.388	44.561
Związek Włościanek Wielkopolskich w Poznaniu	1 (27)	294	10.000
Związek KGW ziem południowo-wschodnich we Lwowie	3 (55)	750	17.231
Związek KGW przy Małopolskim Towarzystwie Rolniczym w Krakowie(*)	1 (17)	372	8.599
Pomorskie Zrzeszenie KGW w Toruniu	1 (16)	191	3.712
Sekcja Wiejska przy Towarzystwie Polek w Katowicach(*)	1 (9)	226	15.352
RAZEM	16 (242)	4.221	99.455

(*) nie posiada osobowości prawnej.

Ale do podziałów terytorialnych dochodziły też podziały ideowe. Te napięcia na terenie byłego Królestwa Polskiego ilustruje graf, gdzie poza kolejnymi rozłamami i zjednoczeniami, widać trzy główne ideowe tendencje w działalności KGW:

• inicjowanych i wspieranych przez ziemianki (Stowarzyszenie Zjednoczonych Ziemianek - SZZ) silnie związane z religią katolicką,
• działających przy kółkach rolniczych związanych z Centralnym Towarzystwem Rolniczym (CTR) - pod wpływami głównie narodowej demokracji
• działających przy kółkach rolniczych związanych z ruchem ludowym

Tabela - KGW w SZZ 1920 b. zabór rosyjski

Stan KGW (bez kół ziemianek rzeczywistych) zrzeszonych w Stowarzyszeniu Zjednoczonych Ziemianek w 1920 za: Kalendarz Ziemianki 1921

okręgi SZZ	nazwy kół
Ziemia Kaliska:	Brudzewskie, Chrząstowskie, Kazimierskie, Kłodawskie, Leśnicowskie, Sileckie, Siemkowickie, Szadkowska Spójnia, Topolskie, Tumskie, Wituńskie, Wolsko-Łobudzickie
Ziemia Kielecka:	Mąchocickie, Oblęgorskie, Łabuńskie, Michałowskie, Powiślańskie, Zwierzynieckie, Staweckie,
Ziemie Kresowe:	"Kresowe Ziemianki" (Wołyń)
Ziemia Lubelska:	Dubienkowskie, Konopnickie, Łabuńskie, Michałowskie, Powiślańskie, Zwierzynieckie, Stawęckie,
Ziemia Łomżyńska:	Bogutowskie, Czerwińskie, Gasewskie, Jutrzenka, Jabłonowskie, Księżyc, Łukowieckie, Małkińskie, Rembińskie, Romanowskie, Społem, Strzecha, Słoniawskie, Suchcickie, Zjednoczenie,
Ziemia Płocka:	Bieńkowskie, Chojnowskie, Dąbrowskie, Dębogórskie, Dozinkowskie, dzierzgowskie, Głodowskie, Gołymińskie, Kikolskie, Kęczewskie, Klicowskie, Krempskie, Krzynowłoskie, Kuczborskie, Lekowskie, Leśniewskie, Lewiczyn-Mławski, Ligowskie, Ługowskie, Łysakowskie, Małoturskie, Modlińskie, Nidzgorskie, Obrębskie, Pawłowskie, Proboszczowickie, Raciązkie, Rostkowskie, Sadłowskie, Sierpeckie, Sułkowskie, Szreńskie, Ujazdowskie, Wielkoturskie, Wisinkowskie, Wodnickie, Wietrzfnia, Wólczyńskie, Zielonowskie,
Ziemia Piotrkowska:	Barycko-Ostrowskie, Będkowskie, Bełchatowskie, Białoszlacheckie, Częstochowskie, Dobrońskie, Dubidzkie, Gajecickie, Gałkowskie, Krzepcowickie, Kurzeszyńskie, Lubieckie, Łasko-Zduńsko-Wolskie, Majkowskie, Marzenińskie, Marzęcickie, Mierzęcickie, Nagórzyckie, Piotrkowsko-Gorzkowickie, Polichnowskie, Rzeczyckie, Sędziejowickie, Siemońskie, Szczekanickie, Strzeleckie, Witowskie, Wola-Więzowa, Wygiełzowskie, Wiewiecko-Wolskie, Wolborskie, Żarnowieckie, Zorza,
Ziemia Radomska:	Białaczewskie, Fałkowskie, Florjanowskie, Jeżowolskie, Polickie, Przedświt, Winiarskie, Wilczowolskie,
Ziemia Siedlecka:	Borowskie, Chromińskie, Kopciowskie, Korytnickie, Krzymoskie, Radoryskie, Ruchnowskie, Rogowskie, Sadowne, Siedzowskie, Szkopowskie, Skrzeszewskie, Sabniowskie, Sokołowskie, Starowiejskie, Stoczkowskie, Węgrowskie, Zbuczyńskie,
Ziemia Suwalska:	Sudawskie,
Ziemia Warszawska:	Bąkowskie, Baboszewskie, Boniewskie, Boglewickie, Bolimowskie, Budziszyńskie, Chynowskie, Choceńskie, Chyliczkowskie, Czerniakowskie, Czerskie, Dalborskie, Dębnowolskie, Dźwignia, Drwalewskie, Dańkowskie, Dzierzbickie, Główczyńskie, Gliznowskie, Głogowieckie, Giżyckie, Górskie, Grabskie, Grzybowskie, Jakubowskie, Jasienickie, Józefowskie, Jazgarzewskie, Jeziorkowskie, Jonieckie, Kaszewskie, Klekowskie, Kurdwanowskie, Kłobskie, Kozietulskie, Kroczewskie, Królewskie, Kruszyńskie, Księżanka, Kukalskie, Kurowskie, Lesznowoslkie, Lewiczyn Grójecki, Lisowskie, Lubańskie, Łączność, Łąkoszyńskie, Łęckie, Michałowickie, Miechowickie, Młodych Ziemianek, Mogielnickie, Miłość, Olszanieckie, Ostrołęckie, Oszkowickie, Oporowskie, Orłowskie, Pawłowickie, Pleckowskie, Pomoc, Popowickie, "Promień", Promieńskie, Pszcółka, Pniewskie, Radziejowickie, Rembertowskie, Rybienkowskie, Rykalskie, Skibińskie, Skórzewskie, Święcińskie, Skołatowskie, Słomczyńskie, Sokołowskie,Smardzewskie, Smiłowickie, Spójnia, Strzegocińskie, Społem, Stradzewskie, Szpondowskie, Tarchomińskie, Turowickie, Wareckie, Wiara, Winnickie, Wilhelmowskie, Wituńskie, Wienieckie, Wieniec, Wolsko Kałkowskie, Worowskie, Wrociszewskie, Wspólna Praca, Wytrwałość, Zarębskie, Załusińskie, Złakowskie, Żychlińskie, Zgoda Grójecka, Załuskowskie,

Zestawienie - KGW w Związku Włościanek Wielkopolskich w 1926

za Anna Kosmowska-Kowalska Kółka Rolnicze Poznania i okolicy 1866-1939. Wielkopolskie Kółka Włościanek 1907-1938, Poznań 1992 (w nawiasie data powstania najstarszych kół)

1 Buk (1918) 2 Bonikowo 3 Boruszyn 4 Bytyń 5 Czermin 6 Czerlejno 7 Czarnków 8 Czempin 9 Chełmnce 10 Chomiąża 11 Dąbrówka Kośc. 12 Dłużyna 13 Doruchów 14 Gostyczna 15 Gościeszyn 16 Gozdowo 17 Gulcz (1918) 18 Grodzisk 19 Jarogniewice 20 Juńcewo 21 Kiekrz (1918) 22 Kościeszki (1910)

23 Kucharki (1918) 24 Krążki 25 Karmin 26 Krępkowo 27 Konarzewo 28 Kaźmierz 29 Kórnik 30 Lubasz (1918) 31 Lutogniew 32 Łagiewniki (1918) 33 Lusowo 34 Kliny 35 Myjomice (1910) 36 Mikorzyn (1910-1912) 37 Maniewo 38 Mokronos 39 Michorzewo 40 Markowice 41 Nietrzanowo 42 Niechanowo 43 Otorowo 44 Ostroróg

45 Pęckowo 46 Potulice (1918) 47 Przemęt 48 Parkowo 49 Psarskie 50 Obra 51 Pruśce 52 Siemianice 53 Środa 54 Siedlimowo (1918) 55 Śrem 56 Szamotuły 57 Szemborowo 58 Sokolniki 59 Strzelna 60 Starygród 61 Wyskoć 62 Września 63 Wójcin (1918) 64 Więckowice 65 Wylatowo 66 Żoń (1913) 67 Żytowiecko (1918)

PRL

Historia KGW w PRL-u wcale nie jest lepiej rozpoznana niż ta z 20-lecia międzywojennego. Coraz więcej jest jednak opisów (najczęściej bardzo pobieżnych w oparciu o kroniki konkretnych KGW) lokalnych historii.

W czasie umacniania się "władzy ludowej" (1944-1947) zapewne powstawały oddolnie KGW, które odwoływały się do tradycji przedwojennych kół i były traktowane jako reakcyjne. Już pod koniec grudnia 1944 r. komuniści powołali w Lublinie Związek Samopomocy Chłopskiej (ZSCh), który miał zastąpić kółka rolnicze, i ustawowo przekazali nowo powstałej organizacji majątek Kółek Rolniczych. W sierpniu 1945 roku powstała Społeczno-Obywatelska Liga Kobiet, która nazwą odwoływała się do organizacji przedwojennej, a wkrótce miała stać się monopolistką w kwestii organizowania się kobiet w PRL.

Powstały:

Być może przykładem takiej niezależnej inicjatywy było powstałe w 1947 r. w Choroniu Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Wici”, które w 1948 r. przekształciło się w Koło Gospodyń Wiejskich w Choroniu.

• 1945 - KGW - Wrocki, KGW - Łęki Dukielskie, KGW - Stara Wieś I(?),

1947-1949

Początkowo formalnie apolityczna i skupiona na pracy charytatywnej SOLK, która zmierzała zgodnie ze statutem do „skupienia w swych szeregach najszerszych mas kobiecych, prowadząc pracę ideowo-wychowawczą oraz broniąc praw i interesów szerokiego ogółu kobiet”, gdzieś tak od referendum 1946 roku zaczyna się upolityczniać. Nowy statut z 1947 r. mówi już o walce „o stały i sprawiedliwy pokój świata, oparty na zasadach demokratycznych", a także o wychowaniu "kobiety, obywatelki świadomej swych praw i obowiązków w stosunku do ojczyzny i społeczeństwa" oraz o czynnym udziale "w pracy państwa i w jego odbudowie” [Bauchrowicz-Tocka, s. 183]. Dochodzi też, pod koniec roku 1947, do ujednolicenia ruchu kobiecego na wsi. Działające do tej pory Inspektoraty Kobiece przy ZSCh przekształcały się, przy pomocy Ligi, w KGW przy ZSCh, a ich członkinie wstępowały równocześnie do SOLK. Z kolei wiejskie koła Ligi przekazano ZSCh (przypomina to czasy, gdy ziemianki zakładały i przewodziły kołom gospodyń przy CTR).

Powstaje np.

• 1948 - KGW - Choroń, KGW - Stare Kozłowice, KGW - Strojec, KGW - Żarki,

• 1949 - KGW - Męcina

1949-1956

W 1949 r. Liga przyjęła nowy statut (który jeszcze bardziej upolityczniał organizację na rzecz Polski Socjalistycznej) i nową nazwę Liga Kobiet (LK). Organizacja zgodnie ze statutem podlegała nadzorowi Ministra Administracji Publicznej, a "gdy wymagał tego interes państwa", miała być mu podporządkowaną. Stała się też, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów, stowarzyszeniem wyższej użyteczności publicznej. Nasilenie walki o socjalizm wiązało się na wsi szczególnie z ideą kolektywizacji. W statucie z 1951 r. "kobiety wiejskie" są wymieniane jako jeden z głównych (zaraz po "robotnicach") potencjalnych zasobów LK. W praktyce nie było to proste z uwagi zarówno na religijne nastawienie większości kobiet wiejskich, jak i stosunek wsi do kolektywizacji. Leszczyński wskazuje, że "[w] marcu 1950 r. mieszkańcy (a właściwie mieszkanki, bowiem były to głównie kobiety) uzbrojeni w kołki i kije, próbowali blokować próbę wymierzenia masywu spółdzielczego" [Adam Leszczyński "Ludowa historia Polski" Warszawa 2020, s. 506]. Pod koniec roku 1950 "zaledwie 11 624, tj. 2,7 ogółu członkiń (...) kół (KGW - przyp. PF) należało jednocześnie do zespołowych gospodarstw" [Jarosz, s.321]. A według ZG LK w końcu 1950 r. Liga zrzeszała 503 044 gospodyń wiejskich w 21 699 KGW. Wiele wskazuje jednak, że te ilości członkiń i kół częściowo istniały jedynie na papierze [Jarosz, s. 320].

Powolna destalinizacja w LK (m.in. kwestionowanie w 1956 r. "podziału kompetencji w zakresie odpowiedzialności za pracę Kół Gospodyń między obie organizacje" - chodzi oczywiście o ZSCh i LK), ale przede wszystkim uwolnienie oddolnej inicjatywy w postaci powstawania kółek rolniczych i likwidacja ZSCh, rozerwały bezpośrednią więź między LK i KGW. Co zaczyna nowy etap w funkcjonowaniu Kół.

Jak oceniać działalność SOLK, szczególnie w kontekście KGW? Jedni twierdzą, że w ówczesnych warunkach Liga pełniła jednak jakieś funkcje dla kobiecej emancypacji. Jest też pogląd, że "[e]fektem 45-letniego okresu jej istnienia, widocznym do dziś, jest bierność polityczna kobiet, ich niezdolność do organizowania się i do obrony swych interesów grupowych (casus ustawy antyaborcyjnej)" [ Sławomira Walczewska "Liga Kobiet - jedyna organizacja kobieca w PRL".

Powstały:

1955 - KGW - Siedliska (?),

po 1956

Tak jak do 1956 KGW to w dużej mierze historia LK, tak później to już historia Kółek Rolniczych (KR). W czasie odwilży odrodziły się oddolne kółka, a wraz z nimi Koła Gospodyń Wiejskich, które afiliowały się przy KR. Oczywiście poluzowanie trwało dość krótko i w ramach systemu nakazowo-rozdzielczego szybko ograniczono niezależność tych organizacji (rejestrowanych wówczas jako stowarzyszenia). W 1959 zostały przymusowo zrzeszone je w Centralnym Związku Kółek Rolniczych (później Centralny Związek Kółek i Organizacji Rolniczych), a od 1973 wymuszono naciskiem władz administracyjnych powstanie Spółdzielni Kółek Rolniczych (SKR). Tak z organizacji społeczno-zawodowej przekształcały się w organizacje społeczno-gospodarcze wmontowane w system nakazowo-rozdzielczy. Warto tu dodać, że w czasie kolejnego okresu demokratyzacji (1980-1981) znów próbowano odtworzyć kółka rolnicze jako samorządną reprezentację rolników (w kontrze do powstającego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych. Tak po wprowadzeniu stanu wojennego w 1982 kółka rolnicze weszły w struktury Krajowego Związku Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych KZRKiOR.

To tu, przy kółkach rolniczych (w wypadku braku kółka w danej wsi KGW mogło powstać i działać działające na podstawie regulaminu rejestrowanego w wojewódzkim związku rolników, kółek i organizacji rolniczych [Krawiec s. 38]), bez oddzielnej osobowości prawnej, działały KGW.

I tak doszliśmy do kolejnego kontrowersyjnego i niedostatecznie opisanego rozdziału historii KGW. Opisanie go jest o tyle trudne, że zderzać się musi z pamięcią wielu uczestniczek i uczestników przytaczanych wydarzeń. Konkretne przykłady mogą przeczyć opisywanym ogólnym tendencjom, a kwestia oceny może być łatwo uznana za subiektywną. Znajdziemy głosy, że KGW z uwagi na to, że "schowane" za Kółkami Rolniczymi i zajmujące się "kobiecymi" sprawami, a wiec mniej mniej narażone na kwestie ideowej indoktrynacji, stanowiły pewna enklawę samoorganizacji. Inni z kolei zwrócą uwagę, że korzystając z systemu dystrybucji towarów deficytowych, centralnego finansowania, a także funkcjonując przecież w ramach systemu ideologicznej indoktrynacji (chociażby udział w uroczystościach państwowych organizowanych przez lokalne władze) chcąc nie chcąc były elementem tegoż systemu. Widać to chyba dobrze n przykładzie lat 1980-1981, gdzie w inicjatywach niezależnych samorządnych związków nie słychać (ja na razie nie znalazłem) samoorganizacji gospodyń.

Historię spróbujmy zilustrować danymi, choć oficjalne statystyki, z czasów PRL-u nie powinny budzić zbytniego zaufania. Być może jednak pokazują pewien trend. Dane za podaję za Justyna Zajko-Czochańska, uzupełniając o dane Ligi Kobiet z 1950.

=	1938	1950	1961	1973	1984	1998	2003
członkiń	99 500	503 044	220 951	1 200 000	1 171 000	857 800	398 200
kół	4 200	21 699	11 469	34 000	35 300	25 847	18 143

Mamy masowa organizację, która rozwija się (masowo) właśnie w systemie centralistycznym, gdzie najwyższe "uzwiązkowienie" przypada na lata 50-te i koniec lat 70-tych. Jaka więc była historia KGW w rozwicie PRL-u? Inaczej będzie to wyglądało z punktu widzenia konkretnego koła, które prowadziło hodowlę drobiu, organizowało wypożyczalnie sprzętu i naczyń na większe imprezy, organizowało działalność kulturalną. Ile tam było lokalnej inicjatywy, a ile, znanej nam dobrze z dzisiejszej działalności organizacji pozarządowych, chęci wykorzystania okazji, że są jakieś możliwości finansowe czy organizacyjne i należy je wykorzystać, bo inaczej przypadną innym.

Osobnym tematem jest udział przedstawicielek KGW w strukturach Kółek Rolniczych (posiadająca swoją reprezentację we wszystkich jego statutowych organach [Krawiec s. 38]) miało potencjalny wpływ na funkcjonowanie całego związku, a może i politykę władz. Jak było na prawdę? Nie wiem. Póki co w literaturze trafiłem na powtarzające się sformułowanie "Nie można bagatelizować ich roli (KGW - przyp. PF) choćby z tego powodu, że przedstawiały (poprzez Radę Główną Kół Gospodyń Wiejskich), wiele inicjatyw o charakterze społecznym, np. w zakresie upowszechniania oświaty w rolnictwie domowym". Problem w tym, że powoływanie się we współczesnych opracowaniach na tekst z 1975 roku [R. Wieruszewski, Równość kobiet i mężczyzn w Polsce Ludowej, Poznań 1975, s. 203] nie budzi większego zaufania.

Jaka więc rolę pełniło konkretne Koło Gospodyń Wiejskich lokalnie, a jaką cały, jak widzimy momentami, masowy ruch KGW w PRL-u? Chętnie poznałbym nie teorię, ale konkretne fakty. Gdyby ktoś, coś bardzo proszę o kontakt.

Bibliografia

Maria Bauchrowicz-Tocka Ewolucja celów Ligi Kobiet w latach 1945–1989 w świetle jej statutów

Dariusz Jarosz, Idee, programy i realia: funkcje Ligi Kobiet w porządku instytucjonalnym Polski Ludowej (1945−1957), [w:] Działaczki społeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), t. 2, red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2009,

Małgorzata Kowalska Historia kołem się toczy w: Szlaki kobiet. Przewodniczka po Polsce emancypantek pod red. Ewy Furgał wyd. Fundacja Przestrzeń Kobiet Kraków 2015

Ryszard Kozioł Samorządność wiejska i próby jej modernizacji w czasach pierwszej „Solidarności” Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica X (2013) Folia 132

Grzegorz KRAWIEC Kilka uwag na temat kół gospodyń wiejskich Gubernaculum et Administratio 1(19)/2019

Katarzyna Rosół Koła Gospodyń Wiejskich w PRL-u – modernizacja czy petryfikacja wsi? w Joanna Jędrzejewska, Magdalena Śliwa (red.) Polska XX wieku w świetle badań historycznych i społecznych, Lublin 2020

data powstania	miejscowość
KGW
1945	S
1945	S
1945	S

Bibliografia

Jan Bełcikowski (opr.) Warszawa kobieca Warszawa 1930

Ewelina Kostrzewska Kilka uwag na temat Szadkowskiego Koła Zjednoczonych Ziemianek na początku wieku XX w:Biuletyn Szadkowski 7, 2007

Ewelina Kostrzewska Aktywność organizacyjna ziemianek w Królestwie Polskim na poczatku XX wieku. Wybrane zagadnienia. w: Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska, Andrzej Szwarc (red.) Działaczki społeczne, feministki, obywatelki... Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku (na tle porównawczym), Warszawa 2008.

Andrzej Przegaliński DZIAŁALNOŚĆ OŚWIATOWA MARII Z JAROCIŃSKICH KLENIEWSKIEJ Biblioteka Multimedialna Teatru NN

Maria Urbaniak KOŁA GOSPODYŃ WIEJSKICH STOWARZYSZENIA ZJEDNOCZONYCH ZIEMIANEK W LATACH 1905—1918 ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS, FOLIA HISTORICA 3, 1981

Poszukiwane

Historia kołami się toczy (prezentacja Kół Gospodyń Wiejskich gminy Gdów), red. B. Rotter, Gdów 2010.

150-lecie Kół Włościanek 1864-2014. Wanda Niegolewska. Patronka Wielkopolskich Kół Włościanek 1918-1938 Buk 2014

Jarosław Poszepczyński, Historia Kółek Rolniczych, Kół Gospodyń Wiejskich na ziemiach polskich 1862–2012, Warszawa 2012,

Dionizja Wawrzykowska-Wierciochowa Z dziejów kobiety wiejskiej Szkice historyczne 1861-1945

Jolanta Kamińska-Kwak Polski ruch kobiecy w województwie śląskim w latach 1922-1939, Katowice 1998

M. Urbaniak, Organizacja i dziaÆalno¥ì KGW CTOiKR w latach 1930–1939, „Rocznik £ódzki” t. XXII/XXV/, 1977