Historia Dąbrowy Górniczej - z perspektywy (lotu) Sokoła
kontakt: [piotr.fraczak[.]ofop.eu] Grupa na facebooku: Sokół w Dąbrowie Górniczej
Historia Sokoła w Dąbrowie Górniczej - skrót dla leniewych
Spis treści
O sokolstwie polskim
ZOBACZ: Zarys dziejów Sokolstwa Polskiego" Terech Michał
O projekcie
Tytuł zadania publicznego: Inna historia Dąbrowy Górniczej - z perspektywy (lotu) Sokoła finansowany z dotacji Urzędu Miasta Dąbrowa Górnicza
Historia Dąbrowy Górniczej ma swoje białe plamy i niedopowiedziane opowieści. Szczególnie warte przypomnienia są te, które pozwalają lepiej zrozumieć procesy rozwoju miasta i rzucają nowe światło na główne wydarzenia w jego historii. Takimi opowieściami są historie lokalnych organizacji - dowód na to, że mieszkańcy od dawna interesowali się sprawami miasta i aktywnie uczestniczyli w życiu publicznym. Szczególnym przykładem jest Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, które działało w Dąbrowie Górniczej od 1905. Tutejsze „gniazdo” tej najstarszej organizacji masowego członkostwa na ziemiach polskich pełniło ważne funkcje nie tylko lokalnie ale też odgrywało ważną rolę w regionie, w całym Królestwie Polskim, a także w kontaktach międzyzaborowych. Trudno opowiedzieć historię walki niepodległościowej, sportu, działań z profilaktyki zdrowotnej, turystyki, skautingu czy nawet debat politycznych nie odwołując się do tradycji Sokolich. Celem projektu jest zainteresowanie mieszkańców historią własnej miejscowości, odszukanie w pamięci zbiorowej tradycji sokolich, oraz włączenie ich w obchody odzyskania niepodległości. Będzie to okazja do poszukiwania zapomnianych historii lokalnych, przypomnienia ludzi i wydarzeń, ale też próba zrozumienia istoty działalności społecznej, budowania tożsamości lokalnej. Projekt - poprzez otwarte wydarzenie, wystawę i przygotowane materiały do uczenia historii - ma wprowadzić nauki z historii Sokoła w dyskurs lokalny.
Zadanie polegać będzie z jednej strony na poszerzeniu wiedzy na temat historii Dąbrowy o wymiar społeczny (tradycje organizacji pozarządowych i społecznego zaangażowania mieszkańców) - kwerenda danych, poszukiwanie nowych źródeł, redakcja uzyskanych materiałów, z drugiej zaś na włączaniu mieszkańców do odkrywania historii własnego miasta (dyskusje w grupie na Facebooku, warsztaty "wydobywcze", spotkanie otwarte). Osią przewodnią będzie próba odtworzenia historii Sokoła w Dąbrowie (a więc i np. "gniazda" w Ząbkowicach czy Strzemieszycach), zebrania informacji o ludziach i działaniach przez nich podejmowanych, oraz stworzenie do nich opowieści (storytelling).
Wydarzenia
Początki
- Nagrane fragmenty pamiętnika Kazimierza Srokowskiego dotyczące powstania Sokoła w Zagłębiu i w Królestwie]
- 24 XII 1905 szkolenie przodowników gimnastycznych w Krakowie (Srokowski)
- styczeń 1906 Srokowski na zjeździe organizatorów sokolstwa
- 1 lipca Witold Kędzierski reprezentuje Dąbrowę na uroczystym otwarciu pierwszej "Sokolni" w Warszawie
- lipiec zjazd delegatów, na pierwszego wiceprezesa zostaje wybrany Kazimierz Srokowski
- 3/16 sierpnia 1906 w osadach Dąbrowa Górnicza, Ząbkowice (obecnie dzielnica Dąbrowy Górniczej) zarejestrowano oddziały TG "Sokół"" Wojciech Jaworski KLUBY GIMNASTYCZNE W KRÓLESTWIE POLSKIM (1867–1914)
- 19 sierpnia 1906 Udział w zlocie w Oświęcimiu bierze udział z Dąbrowy 70 druhów (ćwiczy 29), z Ząbkowic 20 (1), ze Strzemieszyc 6 (1)
W konspiracji
W podziemiu sokół w Dąbrowie działał prężne, choć formalnie pod różnymi nazwami. Mowa jest o Towarzystwie Gimnastyczno-Sportowym "Herkules" (czerwiec-sierpień 1907), Stowarzyszeniu "Atleta". Niewątpliwie część działań prowadzona była m.in. jako oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (wycieczki m.in. do Galicji), jako Koło Cyklistów (np. wycieczka rowerowa w 1913 do zaboru pruskiego - Katowice, Poznań, Inowrocław, Wrocław, Opole m.in w celu spotkań z tamtejszymi Sokołami).
- 1913 Wycieczka rowerowa do zaboru pruskiego
- 1913 Wycieczka do Pieskowej Skały
I wojna światowa
Straże Obywatelskie
1914
Srokowski: Zebrani dnia 30 lipca roku 1914 w Dąbrowie delegaci miejscowych gniazd sokolskich postanowili zająć się utworzeniem w każdej miejscowości straży obywatelskiej i nakreślili szczegółowy plan czynności w tym kierunku (podział Zagłębia Dąbrowskiego na odrębne miejscowości, ustrój straży obywatelskich w poszczególnych miejscowościach, nakreślenie sposobu działania wraz z podziałem członków straży obywatelskich na kategorie pod względem sprawowania władzy itp.). Oprócz tego na zebraniu powyższym uznano za konieczne nadanie możliwie jednolitego w całym zagłębiu Dąbrowskim kierunku pracy w strażach obywatelskich i w tym celu utworzono zarząd okręgowy w składzie komendantów straży obywatelskich z każdej miejscowości; na zebraniu powyższym wybrany zostałem na komendanta okręgowego straży obywatelskich w całym zagłębiu Dąbrowskim i obowiązki te sprawowałem do chwili aresztowania mnie przez władze austriackie (...)
Malikowski w szkicu Ku Niepodległości twierdzi, że na czele straży obywatelskiej w Dąbrowie "stał niejaki Szymanowski, a od 1 października jego dotychczasowy zastępca K. Skalski"
1915
24 stycznia nastąpił podział obszaru miejscowości na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austriacką. Dąbrowa wraz z osiedlami Ksawera, Koszelew i Warpie, znalazła się pod okupacją austriacką.
26 stycznia Srokowski i Skalski zostają aresztowani.
6 lutego Straż Obywatelska zostaje rozwiązana, a powstaje Milicja Miejska
Odtworzenie
Po powrocie z niewoli wystarał się Srokowski u komendanta austrjackiego w Dąbrowie o zalegalizowanie "statutu Sokoła, aby umożliwić gniazdom za austrjackiej okupacji jakie — takie istnienie i działalność w trudnych nad wyraz warunkach wojennych".
Odzyskanie niepodległości
październik-listopad 1918
Z historii gniazda w Czeladzi: Tak dożyliśmy do października 1918 r. Potęga niemiecka chyliła się do upadku, a nasi druhowie czekali tylko chwili. kiedy będzie można wstąpić do wojska niezależnej Polski.(...) Odbyło się to w ten sposób. Po zasiągnięciu przez przodownika druha Zdzisława Czarnomskiego wraz ze Stefanem Sperzvńskim potrzebnych wiadomości w biurze werbunkowem w Częstochowie, podano krótką wzmiankę do gazety miejscowej, o terminie wyjazdu.
W oznaczonym dniu, po wysłuchaniu Mszy św., otrzymaniu błogosławieństwa i medalików z rąk księdza proboszcza, grupa wymienionych druhów, pod kierownictwem druha Zdz. Czarnomskiego wyjechała, żegnana przez Zarząd Gniazda z prezesem, druhem Karneyem na czele i miejscową ludność. (...) Po drodze przyłączyli się druhowie z Będzina i Dąbrowy.
powstanie śląskie
Z historii gniazda w Czeladzi: Rok 1919 sprowadził na gniazdo „Czeladź“ nowe trudy: najpierw na samym początku liczny ud/ał druhów w obronie granicy od strony śląska, gdzie Niemcy niedość, że starali się zdusić brutalną siłą niepodległościowy ruch ślązaków, ale również na naszej własnej granicy zachowywali się napastliwe. Okręg II, w porozumieniu z Dowództwem Garnizonu w Będzinie, na czele którego stał wówczas pułkownik Rylski, dał z paru Gmazd ludzi do ochrony pogranicza na odcinku od Czeladzi do Bobrownik.
Dowództwo Garnizonu Będzińskiego dało nam karabiny Werdla (po austrjakach) z amunicją oraz komendanta odcinka, por. Sobolewskiego, kwaterującego w Gioćźcu. Służba wartownicza rozpoczęła się w lutym i trwała do kwietnia 1919 roku. Ze strony Okręgu komenda była w rękach druha naczelnika Okręgu, inż. Stanisława Rażniewskiego i druha prezesa Gniazda „Czeladź“, J. Karneya. Sokolstwo było rozlokowane na kwaterach grupami w Czeladzi, na Boleradzu, na opalni „Jowisz“ i na Krzyżowcu, patrolowano wzdłuż granicy dniem i nocą, znosząc trudy tej służby wartowniczej bardzo dobrze. Było to wszystko wiadome ekspozyturze powstańców śląskich, kwaterujących w Sosnowcu, pod kierunkiem druha prezesa Józefa Drayze, który często odwiedzał na Saturnie druha prezesa J. Karneya. Tam uradzono, ze Sokół tutejszy ma pomóc Sokołowi śląskiemu w akcji powstańczej. przygotowywanej na początek lata 1919 r. Miały do Zagłębia ściągnąć z Poznańskiego 3 kompanje tamtejsze piechoty należycie wyekwipowanej. Do tych kompanji miały zostać wcielone grupy Sokołów II Okręgu, na co Zarząd Związku Sokoła wyraził swą zgodę i rozpoczęto po gniazdach werbunek. Liczono się z tern, że działania powstańcze na Śląsku zajmą około 1 — 2 miesięcy. Werbunek dał 150 kandydatów, w liczbie których było 14 z Gniazda Czeladź (...) Korpusu armji niebieskiej ulokował sokołów z Zagłębia w Częstochowie w trzech zastępach na kwaterach: w fabryce Częstochowianka, w fabryce Peltzera i w koszarach Zawady, obdzielając zarazem obfitą żywnością. Zapowiedziane było jednak dalsze rozlokowanie w dalszych oddziałach Armji — na przeszkolenie, słowem bardzo ciekawy kurs wojskowy. Nastąpiło to na mocy rozkazu gen. Odry z 26 czerwca 1919 r. 2/3 nasze grupy otrzymało rozkaz udania się do obozu „niebieskiego“ pod Ząbkowice, a 1/3 skierowana została do „szarego“ garnizonu w Żarkach. Pierwszą grupę odkonwojował osobiście do Ząbkowic i stamtąd piechotą do Łośnia druh prezes Karney i oddał ją tam do rąk jakiegoś francuskiego kapitana. Było w tej grupie 51 druhów. Przeszli tam niezłe przeszkolenie. Druga grupę 30 ludzi miał pod opieką druh prezes Małachowski z Sosnowca. Kwaterowała ona najpierw w Żarkach w niedogodnych warunkach, bo dopiero od 15 lipca dostała broń do ćwiczeń. Później wskutek naszych starań przeniesiono ją na granicę Śląską do wsi Siedlce za Porajem, gdzie miała sposobność odbyć niezłą służbę wartowniczą. Obie te grupy, w myśl rozkazu Sztabu Korpusu zostały zwolnione ze służby 15 sierpnia 1919 r. Potem większa część młodszych druhów wstąpiła w różnych miejscach do wojska. Potem nastąpiły trzy powstania śląskie, jednakże Okręg Sokoli Zagłębia Dąbrowskiego nie wystawił już do nich tak zorganizowanej grupy jak na początku 1919 r."
Zagłębiowska Republika Rad
Komitet Obrony Państwa
Karney: Najazd bolszewicki 1920 r„ zatargał znów duszą Sokolstwa. Na rozkaz Związku, Okręg nasz, wezwał druhów do armji ochotniczej, a resztę członków do pracy w Komitecie Obrony Państwa, Czerwonym Krzyżu i t. p. Dnia 20 lipca 1920 r. druhowie nasi łącznie z Gniazdami Częstochowa i Jędrzejów, w liczbie 103, z naczelnikiem Marianem Pawelskim stawili się do wojska. Gniazda opustoszały, zostały na miejscu druhny, starszyzna i młodzież.
Komitet Obrony Państwa w Dąbrowie Górniczej
Kolejne powstania śląskie
W II Rzeczpospolitej
1921-1926
1925 XX-lecie Sokoła w Zagłębiu
1923-1933
1924 24 maja - pogrzeb Kazimierza Srokowskiego
1927 kursu gimnastyczno-sportowy Dąbrowa gościła naczelników gniazd i ich zastępców II-ego Okręgu Sokoła Dzielnicy Krakowskiej. Odbył się dla nich specjalny kurs.
1930 wycieczka rowerowa dookoła Polski
1932 Zlot okręgowy w Dąbrowie Górniczej
1933-1939
1939 zawody związkowe we Lwowie
W konspiracji
Niewiele znamy szczegółów o tym jak członkowie Sokoła angażowali się w działalność konspiracyjną [zapewne ważnym źródłem wiedzy byłby tekst Kazimierz Winkiel >>Bohaterski czas "Orły" i "Sokoły"<< (tekst w maszynopisie, miejsce przechowywania nieznane)]
Wydaje się prawdopodobne, że zasilili dwie organizacje:
- przede wszystkim organizację, która stała się zaczątkiem Narodowej Organizacji Wojskowej. Mieczysław Starczewski w Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim pisze "Najwcześniej działalność polityczną w podziemiu podjęła (...) endecja" Do listopada 1939 r. ukształtował się m.in. ośrodek konspiracyjny w Zagłębiu. Organizatorami "byli; adwokat Zygmunt Lisiewicz - były wiceprezes Zarządu Okręgowego SN (Stronnictwa Narodowego - przyp. PF), dr. Stefan Żabicki i inż. Zbigniew Małota". Sokół, mimo deklarowanej apolityczności silnie związany był Stronnictwem Narodowym. Niewątpliwie więc był naturalnym zapleczem dla powstającej narodowej organizacji. Udział osób związanych z Sokołem w Dabrowie (Lisiewicz) i z harcerstwem w Zagłębiu (Żabicki) sugeruje, że wśród członków konspiracyjnej organizacji byli członkowie Sokoła.
- Równocześnie - Mieczysław Starczewski Okupacja Dąbrowy Górniczej w latach 1939-1945 w: Rybak Arkadiusz i inni (red.) Dąbrowa Górnicza monografia tom III Dzieje Miasta Część 2 - Piotr Reroń zakłada ("jedna z pierwszych organizacji konspiracyjnych w skali kraju i pierwsza w Zagłębiu Dąbrowskim: s. 36) organizacje, która podporządkuje się Organizacji Orła Białego. Reroń "Żubr" zostaje komendantem w Dąbrowie Górniczej. W inicjatywę zaangażowany jest podharcmistrz Jerzy Winkiel.
Przypominamy te fakty, o budowaniu struktur konspiracyjnych Stronnictwa Narodowego i harcerzy, bo gdzieś na styku tych dwu struktur szukać należy wojennej historii Sokoła. Trudnością jest, że Organizacja Orła Białego i Narodową Organizację Wojskową, gestapo rozbiło mniej więcej w tym samym czasie. Mieczysław Starczewski w Ruch oporu na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim pisze w Zagłębiu "w nocy z 16/17 lipca 1940 r. gestapo ujęło ponad 200 osób. Po kilkaset osób aresztowano w grudniu 1940 r. i w marcu 1941 r." s. 91. A na str. 56 "Współpracę SN i ZWZ na płaszczyźnie wojskowej przerwały aresztowania członków obu organizacji, trwające od października 1940 r. do marca 1941 r. Gestapo aresztowało kilkaset członków SN, w tym niemal w całości kierownictwo okręgowe, z wyjątkiem prezesa Zarządu Okręgowego SN w Zagłębiu Dąbrowskim adw. Lisiewicza". Wydaje się jednak pewne, że kadry Sokoła do 1941 zostały znacznie wytrzebione.
Powiązane organizacje
Powiązania personalne
- Koło Cyklistów w Dąbrowie
- Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe "Herkules" (czerwiec-sierpień 1907)
- Stowarzyszenie "Atleta".
- Koło Sportowe DĄBROWA (1910-1914?)
- oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego
- Komitet Obrony Państwa w Dąbrowie Górniczej
- Organizacja Orła Białego
- Stronnictwo Narodowe w Dąbrowie Górniczej
- Narodowa Organizacja Wojskowa w Dabrowie Górniczej
Inne gniazda na terenie dzisiejszej Dąbrowy
Osoby
kursywą osoby powiązane, choć nie ma pewności czy były członkami Sokoła
B
C
D
E
F
G
H
J
K
|
L
M
N
O
P
R
|
S
Ś
T
W
Z
|
